همکاری ها و مبادلات علمی و ادبی میان ایران و روسیه در زمینه ادبیات فارسی

همکاری ها و مبادلات علمی- ادبی

میان مراکز ادبی؛ فرهنگی؛ علمی و دانشگاهی ایران و روسیه در زمینه ادبیات فارسی

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال فدراسیون روسیه؛ روابط و همکاری ها با این کشور بتدریج گسترش پیدا کرد. یکی از این حوزه های تعاملی ؛ همکاری ها و مبادلات علمی- ادبی میان مراکز؛ نهادها و موسسات ذیربط دو کشور بود. امضای قراردادها و تفاهم نامه های همکاری فیمابین دانشگاه ها و مراکز علمی آموزشی دو کشور و تلاش برای اجرایی نمودن مفاد آنها؛ برگزاری همایش ها وسمینارهای مشترک؛ مبادله استاد و دانشجو؛ استفاده از ظرفیت فرصت های مطالعاتی و نیز برگزاری اجلاس های موردی و نوبتی بین مراکز علمی دوکشور در زمره این فعالیت ها بشمار می روند.

فعالیت ها و تعاملات صورت گرفته در این حوزه بسیار گسترده است. در اینجا اختصارا اهم آنها مورد اشاره قرار می گیرد:

v   راه اندازی ؛ تاسیس و فعالیت رایزنی علمی ج.ا.ایران در روسیه

v   همکاری های علمی و دانشگاهی ایران و روسیه

v   برگزاری اجلاس روسای دانشگاه های برتر ایران و روسیه

v   راه اندازی انجمن ادبی ایران و روسیه

v   همکاری های ادبی موسسه فرهنگی شهرکتاب با موسسات همتا در روسیه

راه اندازی ؛ تاسیس و فعالیت رایزنی علمی ج.ا.ایران در روسیه

دفتر رایزنی علمی و سرپرستی دانشجویان ایرانی در روسیه و روسیه سفید و آسیای میانه در سال 1992 ( 1370) همزمان با اعزام اولین گروه دانشجویی تأسیس شده است. در سال 1385 به سبب کثرت تعداد دانشجو در اوکراین، سرپرستی جدیدی برای کشور های اوکراین آذربایجان و ارمنستان برگزیده شد و حیطه دفتر مسکو به روسیه، روسیه سفید و کشورهای آسیای میانه تغییر یافت.

سرپرستی دانشجویان و رایزنی علمی در سفارت جمهوری اسلامی ایران که نمایندگی دو وزارتخانه "علوم، تحقیقات و فناوری" و "بهداشت، درمان و آموزش پزشکی"را داراست، از ابتدای تأسیس به ترتیب به عهده آقایان دکتر  احمد غلامی، دکتر اصغریان، دکتر فتح اله امی، دکترعبدالحمید ریاضی، دکتر علی باکویی, دکتر بهروز ابطحی و دکتر احمد غلامی و دکتر محسن نجفی بوده است. در حال حاضر ( سال 1403 ) دکتر هادی گودرزی استاد تمام دانشگاه ارومیه مسئولیت رایزنی را برعهده دارد. رایزنی های علمی علاوه بر وظایف مصرح در قانون اعزام مصوب سال 1364 مجلس شورای اسلامی وظایف گسترده ای دارند. بنابر آنچه که در حکم مقام محترم وزارت علوم تحقیقات و فن آوری آمده ؛ شناسایی دقیق استعدادها و امکانات علمی موجود و ایجاد زمینه های لازم برای بهره برداری مناسب از آنها و برقراری همکاری علمی و فناوری با دانشگاه ها و مراکز پژوهشی و فناوری میهن اسلامی و همچنین در امر سرپرستی دانشجویی، تعامل و ارتباط نزدیک با دانشجویان عزیز ایرانی، اهتمام در رفع مشکلات آنها، رسیدگی به امور فرهنگی و آموزشی آنان و پیگیری امور اعزام دانشجو از جمله این وظایف است(1).

همکاری های علمی دانشگاهی ایران و روسیه

همزمان با همکاری های رو به توسعه ایران و روسیه در حوزه های فرهنگی؛ این همکاری ها در حوزه های علمی و ارتباطات دانشگاهی نیز دنبال می شود. مناسبات دو کشور با سطح بالایی از درک و حمایت متقابل در همه حوزه ها از جمله در حوزه علمی و آموزشی مشخص و پیگیری می شود.

بر اساس اعلام گاتیاتف معاون وزیر علوم روسیه در سال 2024 میلادی ( 1403) ؛ امروز 244 قرارداد همکاری بین سازمان های علمی و آموزشی روسیه و ایران وجود دارد. در سال 2023 میلادی (1402) ، دانشگاه های دو کشور 82 سند جدید در زمینه همکاری در توسعه برنامه های آموزشی مشترک، تحقیقات علمی، تبادل دانشگاهی و ترویج مطالعه زبان و فرهنگ روسی امضا کرده اند. در سال جاری میلادی هم قرار است 34 قرارداد سند دیگر امضا شود.

بمنظور توسعه بیشتر مشارکت علمی وآموزشی با ایران، وزارت آموزش وعلوم روسیه به کار بر روی توافق بر سر توافقنامه بین دولتی درمورد به رسمیت شناختن تحصیلات  و مدارک تحصیلی ادامه می دهد. این امر باعث تقویت روابط بین دو کشور و تضمینی تبادلات علمی خواهدشد.

در زمینه همکاری های علمی، امسال اجرای پروژه سه ساله مشترک در حوزه های علم مواد، علوم زیستی و تحقیقات پزشکی آغاز شده است . کار این دانشمندان توسط بنیاد علوم روسیه وبنیاد ملی علوم ایران پشتیبانی می شود. همچنین قرار است اولین نشست کمیته فرعی دائمی همکاری های علمی و فنی روسیه و ایران و مسابقه تحقیقات علمی مشترک برگزار شود.

گفتنی ست یکی از پروژه های مشترک اجراشده؛ برگزاری اجلاس روسای دانشگاه‌های برتر فدراسیون روسیه و ج.ا.ایران است که از سال۱۳۹۴ به صورت مستمر برگزار می شود. دبیرخانه اجلاس رؤسای دانشگاه‌های برتر ایران و روسیه، از سال 1394 با هدف توسعه همکاری دانشگاهی بین کشورهای ایران و روسیه، در دانشگاه تهران راه‌اندازی شده و تا کنون شش اجلاس مشترک با حضور مقام های علمی دانشگاهی دو کشور برگزار شده است(2).

دکتر الهه کریمی ریابی استادیار دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران دبیری اجلاس روسای دانشگاه های برتر ایران و روسیه را برعهده دارد.

برگزاری اجلاس روسای دانشگاه های برتر ایران و روسیه

در تعاملات و همکاری های علمی برقرار شده با روس ها در طی سال های گذشته از جمله در اجلاس روسای برتر دانشگاه های دو کشور ؛ مسئولان دانشگاه های روسیه همواره تأکید کرده اند که ظرفیت علمی جمهوری اسلامی ایران چشمیگر است و حتی فدراسیون روسیه هم می تواند از پتانسیل علمی ایران بهره ببرد.

گودرزی رایزن علمی ج.ا.ایران در روسیه با بیان این مطلب می گوید اختلاف تراز علمی ایران و روسیه مثل گذشته زیاد نیست و هم اینک با بسیاری از کشورهای دنیا در شمار زیادی از حوزه های علمی همگام پیش می رویم و از این رو، روس ها علاقه مند به توسعه همکاری های علمی با ایران هستند.

بر همین اساس و درچارچوب روند کلی و روبه توسعه روابط ج.ا.ایران و فدراسیون روسیه ؛ برقراری ارتباطات و همکاری های مشترک و دوجانبه فیمابین دانشگاه ها و مراکز علمی دو کشور نیز جایگاه خاص و ممتاز خود را پیدا کرده است. برگزاری اجلاس روسای دانشگاه های برتر ایران و روسیه فرمت جدیدی از این همکاری هاست که ابتکار برگزاری آن در سال1394 با برگزاری اولین اجلاس از این نوع در تهران کلید خورده است. اجلاس روسای برتر دانشگاه های ایران و روسیه سالی یک بار – بطور دوره ای در ایران و در روسیه- برگزار می شود و تاکنون 6 دوره آن برگزار شده است. ششمین و آخرین دور این اجلاس در اردیبهشت ماه 1402 به میزبانی دانشگاه دولتی لومونوسوف مسکو برگزار شده است.

                                          انجمن ادبی ایران و روسیه

انجمن ادبی ایران و روسیه[1] در سال1393( 2014) به ابتکار رایزنی فرهنگی تاسیس شده است. یوگنیا نیکیتنکو[2] دبیر انجمن می باشد. برگزاری برنامه های فرهنگی- آموزشی و فعالیت ها در حوزه نشر در زمره فعالیت های این انجمن ذکر شده است.

از بین برنامه های برگزار شده انجمن در سال های اول تاسیس و فعالیت مشخصا می توان به برگزاری سلسله سخنرانی های دکتر بشردوست استاد ایرانی زبان فارسی در روسیه در باره معنای پنهان اشعار مولانا جلال الدین بلخی اشاره نمود. از اکتبر  2015 تا ژوئیه 2016 ( از مهر1394 تا تیر 1395) او در سخنرانی هایش شنوندگان و مخاطبان روس را با مفاهیم اولیه عرفان اسلامی آشنا می کرد و به بیان دیدگاه های فلسفی یکی از برجسته ترین متفکران جهان اسلام مولانا جلال الدین بلخی ؛ مولف اثر 6 جلدی عرفانی مثنوی می پرداخت. این سخنرانی ها در محل بنیاد ایرانشناسی واقع در طبقه چهارم کتابخانه ادبیات خارجی مسکو به زبان فارسی انجام می شد و یوگنیا نیکیتنکو و م. ویالووا[3] کار ترجمه همزمان آن را به زبان روسی بر عهده داشتند.

از سپتامبر  2016( شهریور 1395) این سخنرانی ها دوباره از سر گرفته شدند و علاقمندان برای ثبت نام و شرکت در این برنامه می توانستند از طریق آدرسی که انجمن اعلام کرده بود : iran.Literature@yandez.ru اقدام نمایند.

مجموعه سخنرانی های دکتر بشردوست در موضوع ذکر شده توسط انجمن ادبی ایران و روسیه در کانال یوتیوب با عنوان :

Цикл лекций: Джалал ад-Дин Руми “ Поэмва о скрытом смысле”

بارگذاری شده و در دسترس علاقمندان قرار گرفته است.

از دیگر اقدامات انجمن می توان به برنامه رونمایی آثار دکتر جهانگیر دری شرقشناس؛ ایرانشناس  و مترجم ادبیات کلاسیک ایرانی اشاره نمود: تحقیق و پژوهشی درخصوص تاریخ ادبیات فارسی قرن بیستم تحت عنوان" نثر طنز فارسی. سنت  و  نوآوری"؛ که کتابی است در  مورد زندگی و آثار بنیانگذار نثر جدید فارسی محمدعلی جمالزاده؛ " راه من در ایرانشناسی" مشتمل بر خاطرات جهانگیر دری؛ و نیز کتاب ترجمه داستان های نویسندگان فارسی.

اقدام برای تدوین کتابشناسی ترجمه های نثر جدید فارسی (2015-1922) به زبان روسی از دیگر اقدامات نیکیتنکو دبیر انجمن ادبی ایران و روسیه بشمار می رود. در لیست تهیه شده؛ آثار صد نویسنده ایرانی به چشم می خورد.

انجمن ادبی روسیه در چارچوب نمایشگاه بین المللی کتاب مسکو هم فعالیت های درخور و چشمگیری داشته است. از جمله در برنامه ریزی و هماهنگی سخنرانی ها در موضوع ادبیات فارسی و رونمایی کتاب های جدیدا منتشر شده در این حوزه در غرفه ایران.  از جمله اینها هم می توان به برنامه ریزی:

سخنرانی ها:

-       سخنرانی دکتر جهانگیر دری در خصوص  اثرش: "نثر ظنز فارسی اواسط قرن بیستم" به زبان روسی؛

-      هجو و ظنر در ادبیات فارسی در دوره پس از انقلاب اسلامی؛ نوشته رویا صدر . ارائه به زبان فارسی و ترجمه همزمان به زبان روسی؛

-      ادبیات روسی در ایران : علی اصغر محمدخانی. ارائه به زبان فارسی  با ترجمه همزمان به زبان روسی

-      روسیه - ایران : سختی ها و مشکلات ترجمه : محسن شجاعی . ارائه به زبان روسی

-      معنای پنهان اشعار مولانا و تفکر زندگی انسان: دکتر مجتبی بشردوست. ارائه به زبان فارسی و ترجمه همزمان به روسی

رونمایی ها:

-      کتاب داستان های شهر جنگی نوشته حبیب احمدزاده. این کتاب در موضوع دفاع مقدس است و توسط دانشجوی سال پنجم دانشگاه دولتی زبانشناسی مسکو به زبان روسی ترجمه شده است. رونمایی باحضور مترجم و پروفسو الکساندر پالیشوک[4] برگزار شد.

-      ترجمه فارسی کتاب آرامگاه لنین نوشته اسکندر فاضل[5] . این اثر هم با حضور مترجم فارسی آن دکتر زهرا محمدی برگزار گردید.

متاسفانه اطلاعات زیادی در خصوص تداوم فعالیت های این انجمن در سال های اخیر دست نیست.

همکاری های ادبی موسسه فرهنگی شهرکتاب با موسسات همتا در روسیه

موسسه فرهنگی شهر کتاب یکی از موسسات فرهنگی فعال ایرانی در برقراری تعاملات ادبی با جهان خارج بشمار می رود. روسیه برخوردار از تاریخ ؛ فرهنگ و ادبیات غنی جایگاه ممتازی در برقراری تعاملات از این نوع در نزد مسئولان موسسه مذکور داشته و به جرات می توان گفت سهم و نقش برجسته این موسسه در برقراری و تقویت تعاملات ادبی با روسیه را نمی توان نادیده گرفت. این موسسه از هر رویداد و فرصت فرهنگی برای نیل به این هدف بهره گرفته است؛ چه از فرصت و رهگذر حضور هیات های روسی و ایرانی در رویداد نمایشگاه بین المللی کتاب تهران و مسکو ؛ چه از فرصت حضور جداگانه نویسندگان و شاعران و شخصیت های ادبی روسیه در ایران و چه از طریق تعامل با سازمان های دولتی و اندیشکده های داخلی که هر از چندگاهی میزبان هیات های فرهنگی ادبی روسیه هستند. از جمله یکی از کارهای مشترک موسسه با روسیه می توان تلاش برای تشکیل کانون ادبی ایران و روسیه و نیز امضای تفاهمنامه همکاری شهر کتاب با موسسه‌ بیبلیوگلوبوس[6] روسیه برای گسترش همکاری‌های متقابل و به منظور عرضه‌ آثار مکتوب دو کشور ایران و روسیه و شناخت مردم دو کشور از فرهنگ و ادبیات و یکدیگر را عنوان نمود.

کانون ادبی ایران و روسیه به عنوان پل ادبی دو کشور از سال ها پیش در دستور کار موسسه قرار داشت . مرکز فرهنگی شهر کتاب در سال‌های گذشته با مراکز ادبی و فرهنگی روسیه همکاری‌های گسترده‌ای داشته و قرار بود بر اساس تفاهمنامه ای که بین شهرکتاب و بیبلیوگلوس منعقد شده، "پنجره کتاب ایران" در موسسه‌ بیبلیوگلوبوس و "پنجره‌ کتاب روسیه" در شهر کتاب به عنوان یک بخش و قفسه‌ ثابت ایجاد شود و برای آغاز ۴۰۰ عنوان اثر ادبی معاصر و کلاسیک فارسی و آثار هنری و فلسفی در فروشگاه مرکزی بیبلیوگلوبوس برای مخاطبان روس عرضه و به طور مرتب روزآمد ‌شود. ایجاد پایگاه اطلاع‌رسانی شهر کتاب ایران و روسیه به زبان‌های فارسی و روسی و به منظور تبادل اطلاعات در زمینه‌ کتاب، کتاب‌خوانی و ادبیات دو کشور از دیگر توافقات این دو مرکز بودند(3). 

موسسه فرهنگی شهر کتاب همچنین در طول سال های گذشته با همکاری رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در روسیه و موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران، چند نشست فرهنگی و ادبی و رونمایی از کتاب‌های ترجمه‌شده به روسی در زمان برگزاری  نمایشگاه کتاب برگزار کرده و در باره‌ وضعیت رمان، شعر و طنز فارسی با مخاطبان در نمایشگاه بین المللی کتاب مسکو به گفت‌وگو و تبادل نظر پرداخته است.

منابع:

1.    رایزنی علمی روسیه؛ سایت سازمان امور دانشجویان وزارت علوم؛ تحقیقات وفناوری؛ 6/2/1402؛ scholarship.saorg.ir

2.    همان

1. خبرگزاری ایسنا؛ تشکیل کانون ادبی ایران و روسیه؛ 10/6/1395؛ https://www.isna.ir/news/95061006921/

پرویز قاسمی

---

[1] Ирано-Российское литературное общество

[2] Евгения Никитенко

[3] М. Вялова

[4] Александр Ивнович Полищук

[5] Фазил Абдулович Искандар

[6] Издательство Библио-Глобус