نمایش مبدأ برای اهل سنت در عراق

به دلیل زیر، اجازهٔ ویرایش این صفحه ندارید:
عملی که درخواست کرده‌اید منحصر به کاربران این گروه است: کاربران.
می‌توانید مبدأ این صفحه را ببینید و رونوشت بردارید:
اهل سنت در عراق

علی اکبر اسدی (هئیت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)

اهل سنت یکی از بخشهای مهم و کانونی جامعه عراق برای قرون متوالی بوده و در عرصه‌های مختلف نقش‌آفرینی داشته است. در این راستا بررسی پیشینه اهل سنت، جمعیت و پراکندگی اهل سنت در عراق، رهبران و عالمان اهل سنت، جریانهای شاخص اهل سنت و همچنین نمادها، سنتها و آئین‌ها مذهبی آنان اهمیت بالایی دارد.

'''پیشینه تاریخی اهل سنت در عراق'''

اهل سنت عراق شامل دو بخش اصلی عربهای سنی و کردهای سنی است. با این حال از آنجایی که هویت قومی در کردها قویتر است در تبیین وضعیت اهل سنت در عراق عمدتا بر عربهای سنی تمرکز می‌شود. عرب‌های سنی از زمان فتوحات اسلامی نقش مهمی در ساختار سیاسی و مذهبی عراق ایفا کرده‌اند. پس از فتح عراق توسط مسلمانان، این سرزمین به یکی از مراکز مهم تمدن اسلامی تبدیل شد. خلافت عباسی (قرن هشتم تا سیزدهم میلادی) با مرکزیت بغداد، به‌عنوان اوج قدرت اهل سنت در جهان اسلام شناخته می‌شود. در این دوره، علما، فقها، قضات و صاحب‌نظران سنی در حوزه‌های مختلف فقه، کلام و علوم اسلامی نقش برجسته‌ای ایفا کردند. مذاهب چهارگانه فقهی اهل سنت (حنفی، شافعی، مالکی و حنبلی) در عراق گسترش یافتند و مکتب حنفی در مراکز حکومتی غلبه داشت. <sup>[1]</sup>

در دوره سلجوقیان، ایوبیان و عباسیان متأخر ساختار خلافت به‌ویژه در بغداد، همچنان از حضور فعال علما و طبقات اجتماعی سنی بهره می‌برد و نهادهای دینی، مدارس، و وقف‌های اسلامی در عراق سنی‌نشین توسعه پیدا کردند. با گسترش امپراتوری عثمانی، عراق به‌عنوان بخشی از ایالت‌های این حکومت قرار گرفت. مذهب رسمی دولت عثمانی، سنی حنفی بود، که جایگاه اهل سنت عراق را در ساختار سیاسی و دینی تقویت کرد. در این دوره، سنی‌ها در مناصب قضایی، نظامی و اداری نفوذ قابل‌توجهی داشتند. بسیاری از عشایر عرب سنی در مناطق غربی و شمالی عراق (الانبار، موصل، تکریت، دیالی) حضور داشتند و با ساختار حکومت همکاری می‌کردند. بعد از استقلال عراق، در دوره پادشاهی با وجود اکثریت شیعه در کشور، سنی‌ها در ساختار دولت و ارتش نقشی محوری داشتند. از جمله دلایل این برتری شامل سابقه ارتباط با دولت عثمانی، سواد و آموزش رسمی در میان نخبگان سنی و گرایش پادشاهان هاشمی به مذهب سنی بود. با به‌قدرت رسیدن حزب بعث و به‌ویژه صدام حسین، نخبگان عرب سنی در رأس ساختارهای نظامی، امنیتی و اطلاعاتی قرار گرفتند. اگرچه حزب بعث ایدئولوژی سکولار و پان‌عربی داشت، اما در عمل تکیه زیادی بر قبایل سنی عرب، به‌ویژه در منطقه تکریت (زادگاه صدام) داشت.[2] اما به رغم این مساله یکی دیگر از واقعیتهای مربوط به حکومتهایی مانند رژیم بعث سرکوب شخصیتها و رهبران سنی ناهمسو از سوی حکومت بوده است. به عنوان نمونه در دوره حکومت صدام حسین، وی مهمترين مردان سياسى اهل تسنن را از حزب و دولت حذف کرد. از اين جمله عبارت بودند از: عدنان خيرالله، ژنرال مقتدر حردان تکريتى، شفيق کمالى، عبدالکريم شيخلى، شاذل طاقه، عبدالکريم مصطفى نصرت و بسيارى ديگر...[3]

با تغییر نظام بعث در سال 2003 و شگل‌گیری روند سیاسی دموکراتیک در عراق، سنی‌ها در وضعیت متفاوتی قرار گرفتند. اهل سنت در دوره جدید گزینه‌های سیاسی متعددی را در پیش رو داشته‌اند و در دوره‌های مختلف با توجه به فضای سیاسی و امنیتی حاکم، رویکردهای سیاسی متفاوتی را اتخاذ کرده‌اند. معارضه و مخالفت با روند سیاسی و مشارکت در ساختار قدرت و تمایل به نوعی از خودگردانی محلی مانند ایجاد اقلیم از جمله این رویکردهاست.[4]

=== جمعیت و پراکندگی اهل سنت در عراق ===
بر اساس نتایج سرشماری عمومی جمعیت عراق که در نوامبر ۲۰۲۴ انجام شد، جمعیت کل کشور به ۴۶ میلیون و ۱۱۸ هزار نفر رسید. این سرشماری شامل اقلیم کردستان نیز بوده است. با این حال، نتایج سرشماری عراق به تفکیک گروه‌های مذهبی و قومی از جمله جمعیت اهل سنت، منتشر نشده است. در مورد جمعیت اهل سنت در عراق تخمین‌های رسمی و دقیق وجود ندارد.  زیرا سرشماری مبتنی بر مذهب در عراق از دهه‌ها پیش انجام نشده است. با این حال، بر اساس منابع مختلف بین‌المللی، عرب‌های سنی حدود 15 تا 20 درصد جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. اگر کردهای سنی (که عمدتاً در اقلیم کردستان زندگی می‌کنند) نیز محاسبه شوند، نسبت مسلمانان سنی به کل جمعیت ممکن است به 30 تا 35 درصد برسد.[5]

عرب‌های سنی عمدتاً در شمال و غرب عراق ساکن‌اند و کردهای سنی نیز در سه استان اقلیم کردستان و مناطق دیگری مانند کرکوک زندگی می‌کنند.. مهم‌ترین استان‌هایی که جمعیت  عرب سنی در آن‌ها اکثریت دارد عبارتند از: الانبار با شهرهایی مانند رمادی و فلوجه که اکثریت آن عرب سنی هستند؛ نینوا با مرکزیت موصل که دارای جمعیت مختلط است ولی بخش بزرگی از آن اعراب سنی هستند؛ صلاح‌الدین با شهرهایی مانند تکریت و سامرا که جمعیت آن عمدتاً سنی هستند؛ دیاله با شهرهایی مانند بعقوبه و مقدادیه که دارای جمعیتی مختلط (شیعه و سنی) است، اما بسیاری از مناطق عرب سنی دارند؛ کرکوک به عنوان استان و شهری چندقومیتی (کرد، عرب، ترکمن) است ولی دارای جمعیت قابل توجه عرب سنی است. در بغداد مناطق خاصی مانند اعظمیه و بخش‌هایی از غرب بغداد دارای تمرکز عرب‌های سنی هستند، هرچند بغداد شهری مختلط است. برخی از سنی‌ها نیز به‌ویژه پس از جنگ با داعش در اردوگاه‌های آوارگان داخلی زندگی می‌کنند.[6]

اعراب سنی عراق با یک پراکندگی جغرافیایی  نیز مواجه هستند و با وجود سکونت در چندین استان در مرکز و غرب عراق، وسعت زیادی از سرزمین آنها، بیابانی و غیرقابل سکونت است. به همین دلیل جمعیت این مناطق نیز با پراکندگی مواجه هستند و امکان هم‌افزایی جمعیتی از آنها گرفته شده است. ضمن اینکه غیر از استان الانبار, جمعیت عرب سنی عراق با سایر اقوام و مذاهب عراق از جمله کردها و یا شیعیان مخلوط می‌باشند؛ به گونه‌ای که نمی‌توان غیر از استان بیابانی الانبار، منطقه مهم و قابل توجهی که اکثر آنها از اعراب سنی باشند را نام برد.[7]

'''رهبران و عالمان اهل سنت در عراق'''

رهبران و عالمان اهل سنت را می‌توان به علمای دینی و رهبران سیاسی تقسیم کرد. عالمان دینی سنتی (علمای شریعت) شامل فقها، محدثان، امامان جماعت و مدرسین علوم دینی در مساجد و مدارس شرعی اهل سنت است. ابن الجوزی، الخطيب البغدادي، القرطبي و دیگر علما در بغداد در دوران خلافت عباسی، از برجسته‌ترین شخصیت‌های علمی بودند.در دوره عثمانی نظام المدارس الشرعية در شهرهایی چون بغداد، موصل، اربیل و سامرا تقویت شد. و مدارس دینی حنفی‌مذهب (هم‌راستا با مذهب رسمی عثمانی) رواج یافتند و علمای مختلفی تربیت و به نقش آفرینی پرداختند. از علمای معاصر (سده ۲۰ و ۲۱) اهل سنت عراق می‌توان به  الشيخ عبد الكريم زيدان فقیه، اصولی و یکی از شاخص‌ترین علمای معاصر که آثار متعددی در فقه اسلامی و فقه سیاسی دارد، اشاره کرد. الشيخ أحمد حسن الطه نیز از چهره‌های تأثیرگذار حوزه دینی در عراق بوده است. الشيخ عبد الملك السعدي نیز مرجع دینی و فقهی اهل سنت، با نفوذ گسترده در استان‌های غربی و شمالی عراق است که در بحران‌های سیاسی پس از ۲۰۰۳ مواضع روشنی اتخاذ کرده و از گفت‌وگوی مذهبی حمایت کرده است.  همچنین الشيخ طه الدليمي از روحانیون بحث‌برانگیز سنی است که گرایش‌های سیاسی قوی دارد و در برخی محافل سیاسی و رسانه‌ای مطرح است.[8]

از دیگر علما و چهره های دینی شاخص اهل سنت در عراق عبارتند از:  شیخ مهدی الصمیدعی، مفتی اهل سنت عراق و از علمای برجسته سلفی-جهادی؛ شیخ عبداللطیف الهمیم، رئیس دیوان اوقاف اهل سنت عراق و از چهره‌های تأثیرگذار در سیاست و دین؛  شیخ خالد الملا، رئیس هیئت علمای عراق و از شخصیت‌های مهم سنی که از آیت‌الله سیستانی به عنوان مرجع همه عراقی‌ها یاد کرده است؛ شیخ عامر البیاتی، سخنگوی رسمی دارالافتای عراق و از چهره‌های علمی و رسانه‌ای اهل سنت.. شیخ محمد التکریتی، شیخ یوسف التکریتی، شیخ ظافر فراجی، شیخ راج الدین و شیخ مصعب الجبوری از دیگر علمای اهل سنت عراق در دوره جدید هستند.[9]

بر خلاف شیعیان که مرجعیت فقهی و دینی از جایگاه و اعتبار بالایی در بین آنها برخوردار است و قدرت بسیج اجتماعی بالایی دارد، در میان اهل تسنن چنین مرجعیت دینی و اجتماعی وجود ندارد. علاوه بر این اعراب سنی عراق، فاقد علمای مورد وثوق در بین خود هستند و به دلیل فقدان مدارس دینی مطرح اهل سنت در این کشور، از ظرفیت تربیت چنین افرادی نیز برخوردار نیستند. لذا اعراب سنی عراق ظرفیت بسیج کنندگی اجتماعی توسط علمای مذهبی خود را ندارند.[10]

در دوره معاصر عراق رهبران سیاسی مختلفی در میان اهل سنت ظهور نموده و نقش‌آفرینی کرده‌اند. عبدالکریم قاسم، احمد حسن البکر و صدام حسین از اصلی ترین رهبران سیاسی اهل سنت عراق تا سال 2003 بوده‌اند. از چهره‌ها و رهبران سیاسی اهل سنت عراق  در دوره پس از صدام نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: عدنان الدلیمی؛ طارق الهاشمی؛ اسامه النجیفی؛ صالح المطلک؛ سلیم و جمال الجبوری؛ محمود المشهدانی؛ محمد الحلبوسی؛ خمیس الخنجر و ...

'''جریان‌های شاخص اهل سنت در عراق'''

جریان‌های شاخص اهل سنت در عراق شامل جریان‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی و حتی برخی جریانهای نظامی و مسلحانه هستند. مهمترین این جریان‌ها عبارتند از: [11]

جریان سنتی مذهبی (علمای کلاسیک): این جریان ریشه در مدارس فقهی اهل سنت (عمدتاً حنفی) دارد و نمایندگان آن شامل امامان جمعه، خطیبان و علمای دینی در استان‌هایی مانند الانبار، نینوی و صلاح‌الدین هستند. در این جریان تأکید بر فقه، اصول دین، اخلاق اسلامی، و حفظ سنت‌های مذهبی وجود دارد. چهره‌های شاخص این جریان شامل شیخ عبد الملک السعدی، شیخ احمد حسن الطه و شیخ عبد الكريم زيدان هستند.

جریان سلفی: این جریان بر بازگشت به منابع اولیه اسلام (قرآن و سنت) و نفی بدعت‌های مذهبی تاکید دارد. جریان سلفی پیش از سال  ۲۰۰۳ محدود بود، اما پس از سقوط رژیم بعث، رشد قابل توجهی یافت. سلفی‌ها به‌ویژه در مناطق غربی و شمالی عراق (الانبار، موصل، دیالی) حضور دارند و در برخی موارد با جریان‌های جهادی پیوند خورده‌اند.

جریان سیاسی اسلام‌گرای اهل سنت:  شامل گروه‌هایی با رویکرد سیاسی و ایدئولوژیک اسلامی است که در عرصه انتخابات و پارلمان فعال بوده‌اند که از جمله شامل اخوان المسلمین و جبهه توافق بوده اند.

جریان‌های مسلح سنی:  این گروه‌ها، پس از اشغال عراق در سال ۲۰۰۳ شکل گرفتند و در واکنش به حضور نیروهای خارجی و سیاست‌های دولت مرکزی، فعالیت کردند. این جریانها شامل برخی گروههای مقاومت ضد اشغالگری مانند الجيش الإسلامي في العراق، أنصار السنة وجيش المجاهدين و همچنین گروههای تروریستی  مانند داعش بوده‌اند. 

جریان‌های مدنی و روشنفکری:  شامل نخبگان دانشگاهی، فعالان مدنی و جوانان تحصیل‌کرده خواهان اصلاحات، همزیستی مذهبی و دموکراسی هستند که در شهرهایی مانند بغداد، موصل و الرمادی بیشتر دیده می‌شوند. این جریانها گرچه نفوذ نهادینه‌ای ندارند، اما در فضاهای اجتماعی و رسانه‌ای مؤثرند.

'''نمادها ،سنت ها و آئین های مذهبی اهل سنت در عراق'''

مساجد بخش مهمی از نمادهای مذهبی اهل سنت عراق را تشکیل می‌دهند. جامع الإمام الأعظم (ابوحنیفه) در بغداد، مهم‌ترین نماد مذهبی اهل سنت عراق است و آرامگاه امام ابوحنیفه، مؤسس فقه حنفی، در آن قرار دارد. الجامع النوري الكبير در موصل نیز نماد تاریخی و فرهنگی اهل سنت در شمال عراق محسوب می‌شود. همچنین جامع الخلفاء در بغداد، یکی از مساجد قدیمی با قدمت  دوره عباسی است که از نمادهای اهل سنت عراق است. از سنت‌های مذهبی ویژه اهل سنت عراق نماز جمعه است که مهم‌ترین آیین هفتگی اهل سنت است و با حضور گسترده در مساجد مرکزی شهرها برگزار می‌شود. حلقه‌های علمی نیز سنت دیرینه‌ی آموزش دینی در مساجد، به‌ویژه در مساجد بزرگ اهل سنت است که در آنها تدریس فقه، تفسیر، حدیث، و سیره در قالب گفت‌وگوی استاد و شاگرد برگزار می‌شود.[12]

ماه رمضان جایگاه بسیار ویژه‌ای در میان اهل سنت عراق دارد که در آن برگزاری جلسات قرآن و ختم‌های دسته‌جمعی و افطاری‌های عمومی در مساجد انجام می‌شود. سنت اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان، به‌ویژه در مساجد بزرگ مانند جامع ابوحنیفه نیز اهمیت دارد. عید فطر و قربان برای اهل سنت بسیار مهم است و  نماز عید در مصلاها یا میدان‌های باز با حضور گسترده مردم برگزار می‌شود. برگزاری مراسم ختم و مجالس ترحیم،  برگزاری مراسم‌های صوفی و طریقتی و همچنین مراسم خانقاهی  نیز از دیگر سنتها و آئینهای اهل سنت عراق است.[13]

'''سیاست ها ، قوانین و مقررات عراق در مورد اسلام و مسلمانان و اهل سنت'''

قانون اساسی جدید عراق که در سال ۲۰۰۵ تصویب شد، دین رسمی کشور را اسلام معرفی می‌کند. بر اساس ماده ۲ قانون اساسی اسلام دین رسمی کشور و منبع اصلی قانون‌گذاری است. هیچ قانونی نباید مخالف احکام ثابت اسلام باشد و آزادی دینی برای پیروان همه مذاهب اسلامی و غیر اسلامی تضمین شده است. این اصل شامل اهل سنت، شیعیان، و اقلیت‌های اسلامی دیگر می‌شود. فقه حنفی (و در برخی مناطق شافعی) به‌عنوان مذهب اهل سنت، در عراق رسمیت دارد. نهاد «دیوان الوقف السني» به‌عنوان معادل «وقف شیعی» (الوقف الشيعي) تأسیس شده است تا امور مذهبی اهل سنت را اداره کند. از وظایف این نهاد شامل مدیریت مساجد، مدارس دینی، موقوفات،  نظارت بر فعالیت‌های دینی و ارائه خدمات مذهبی در مراسم رسمی و مذهبی سنی‌هاست.[14]

'''منابع و مآخذ'''
----[1] عبد الرحمن الرواشدي، العرب السنة في العراق: تاريخهم، واقعهم  و مستقبلهم، مجلة البيان، 2014، صص 13-30. 

[2]  المرجع السابق.

[3] سلیمان دعویسرا، رنج 30 ساله تسنن عراق: پرونده سرکوب هاى ديکتاتور بغداد در مناطق غيرشيعى، قابل دسترسی در:

<nowiki>https://library.tebyan.net/fa/Viewer/Text/83807/0</nowiki>

[4] محمدزمان راستگو و دیگران،  گزینه‌های سیاسی اهل سنت در عراق: از معارضه تا اقلیم سنی، فصلنامه پژوهشهای راهبردی سیاست، سال هفتم، شماره 25، تابستان 1397، ص 327.

[5] UK Visas and Immigration, Country Policy and Information Note Iraq: Sunni Arabs, Version 3.0, January 2021, pp 3-13, available at: <nowiki>https://www.gov.uk/government/publications/iraq-country-policy-and-information-notes</nowiki>

[6] Ibid.

[7]   رضا امیری مقدم و دیگران، سناریوهای اینده اعراب اهل سنت عراق، فصلنامه علمی مطالعات بین رشته ای دانش راهبردی، سال نهم، شماره 36، پاییز 1398، ص 226.

[8] عبد الرحمن الرواشدي، المرجع السابق، صص 206-230.

[9]  خبرگزاری مهر، دیدار علمای اهل سنت عراق با مسئولان عالی مجمع تقریب مذاهب اسلامی، (۳ اسفند 1394)، قابلا دسترسی در: 

mehrnews.com/xDhWX

[10][10] رضا امیری مقدم و دیگران، پیشین، ص 227.

[11] عبد الرحمن الرواشدي، المرجع السابق، صص 95-200.

[12] عبد الرحمن الرواشدي، المرجع السابق، صص 13-90.

[13] عبد الرحمن الرواشدي، المرجع السابق، صص13-90.

[14] عبد الرحمن الرواشدي، المرجع السابق، صص100-160.
بازگشت به اهل سنت در عراق.
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=اهل_سنت_در_عراق»