نمایش مبدأ برای اقوام و قومیت‌ها در عراق

به دلیل زیر، اجازهٔ ویرایش این صفحه ندارید:
عملی که درخواست کرده‌اید منحصر به کاربران این گروه است: کاربران.
می‌توانید مبدأ این صفحه را ببینید و رونوشت بردارید:
پس از شکست عثمانی در [[جنگ جهانی اول در تاریخ سوریه|جنگ جهانی اول]]، [[عراق|کشور عراق]] با مرزهای کنونی ایجاد شد و از آن پس، به جهت ساخت قومی و طایفه‌ای و امتداد این اقوام به خارج از مرزهای سیاسی، [[عراق]] همواره با چالش‌های سیاسی و امنیتی مواجه بوده است. اقوام عراقی مرکب از اعراب، کردها، ترکمن‌ها، آشوری‌ها و از نظر دینی نیز سنی، شیعه، مسیحی و اقلیت‌های مذهبی دیگر را در بر گرفته است. مشکلات کنونی [[عراق|کشور عراق]] فقط زاده اشغالگری آمریکا و سقوط صدام‌حسین نیست، بلکه به زمان تاسیس عراق جدید در سال 1921م. و دوره‌های زمانی و نظم سیاسی و دولت‌های [[عراق]] برمی‌گردد.[1] عراق با تنوع قومی و مذهبی خود، کشوری پیچیده و متنوع است. اعراب(شیعه و سنی)، کردها، ترکمن‌ها، آشوری‌ها، ایزدیان و سایر اقلیت‌ها هر یک نقش مهمی در ساختار اجتماعی و سیاسی این کشور ایفا می‌کنند. مدیریت این تنوع و ایجاد تعادل میان گروه‌های مختلف، یکی از چالش‌های اصلی [[عراق]] در طول تاریخ بوده است.

=== [[اقوام شاخص در عراق]]  ===
عراق از بافت جمعیتی متنوع و ناهمگونی برخودار است و این ناهمگونی و شکاف را باید مبتنی بر عامل زیرساختی ترکیب جمعیت عراق تعریف کرد. پس از جنگ جهانی اول، انگلستان جهان عرب را تقسیم کرد و کشور عراق از به هم پیوستن 18 استان از امپراتوری عثمانی تشکیل شد.[2] این کشور به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی خود، دارای تنوع قومی و مذهبی چشمگیری است. این تنوع باعث شده است که چندین قوم شاخص در این کشور حضور داشته باشند که هر یک نقش مهمی در ساختار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی عراق ایفا می‌کنند. در ادامه به اقوام شاخص عراق اشاره می‌شود.

==== 1. اعراب ====
اعراب بزرگ‌ترین گروه قومی در عراق هستند و حدود ۷۵-۸۰ درصد از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. زبان عربی، زبان رسمی عراق است. اعراب عراق به دو گروه اصلی شیعه و سنی تقسیم می‌شوند. الف- شیعیان: شیعیان عراق بیشتر در استان‌هایی مانند بصره، عماره، ذی‌قار، سماوه، قادسیه، کربلا، واسط، نجف، دیاله، بابل، کاظمین، و سامرا زندگی می‌کنند. همچنین یک سوم از جمعیت دو میلیون نفری ترکمانان و نیز بخشی از کردهای شیعه عراق موسوم به «اکراد فیلی» شیعه هستند.[3] ب- سنی‌ها: بیشتر در مناطق غربی و شمال غربی عراق (مانند استان الانبار) ساکن هستند. اعراب شیعه و سنی نقش اصلی را در سیاست و حکومت مرکزی عراق ایفا می‌کنند.

==== 2. کردها ====
کردها دومین گروه قومی بزرگ در عراق هستند و حدود ۱۵-۲۰ درصد از جمعیت کشور عراق را تشکیل می‌دهند. زبان کردی(با گویش‌های مختلف مانند سورانی و بادینی) در بین آنان رواج دارد. از نظر مذهبی، اکثر کردها سنی هستند، اما اقلیتی از شیعیان و ایزدیان نیز در میان آنها وجود دارد. به لحاظ موقعیت زندگی، کردها عمدتاً در مناطق شمالی عراق، به ویژه در استان‌های اربیل، سلیمانیه و دهوک زندگی می‌کنند. این منطقه به عنوان کردستان عراق شناخته می‌شود و دارای حکومت خودمختار است. از نظر سیاسی، کردها نقش مهمی در سیاست عراق ایفا می‌کنند و معمولاً پست رئیس‌جمهور به یک کرد اختصاص می‌یابد.

==== 3. ترکمن‌ها ====
ترکمن‌ها سومین گروه قومی بزرگ در عراق هستند و حدود ۲-۳ درصد از جمعیت کشور عراق را تشکیل می‌دهند. از نظر زبانی، ترکمن‌ها به زبان ترکی (با گویش‌های نزدیک به ترکی آذربایجانی) صحبت می‌کنند. ترکمن‌ها عمدتاً مسلمان هستند و به دو گروه شیعه و سنی تقسیم می‌شوند. ترکمن‌ها بیشتر در مناطق شمالی عراق، به ویژه در شهرهایی مانند کرکوک، تلعفر و موصل زندگی می‌کنند. از نظر سیاسی نیز، ترکمن‌ها به دلیل جمعیت کمتر، نقش کمتری در سیاست ملی دارند، اما در مناطق خود از نفوذ قابل توجهی برخوردارند.

===== 4. آشوری‌ها و کلدانی‌ها =====
آشوری‌ها و کلدانی‌ها از اقلیت‌های مسیحی در عراق هستند و حدود ۱ درصد از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. زبان آنان، زبان آرامی(با گویش‌های مختلف) بوده و از نظر مذهبی، مسیحی(عمدتاً پیرو کلیسای شرق آشوری، کلیسای کلدانی کاتولیک و سایر کلیساهای مسیحی) می‌باشند. از نظر جغرافیایی، آشوری‌ها و کلدانی‌ها بیشتر در مناطق شمالی عراق به‌ویژه در شهرهایی مانند موصل، اربیل و دهوک زندگی می‌کنند. به‌لحاظ نقش سیاسی، آشوری‌ها و کلدانی‌ها به عنوان یک اقلیت مذهبی، نقش محدودی در سیاست ملی دارند، اما در پارلمان عراق سهمیه‌هایی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است.

==== 5. ایزدیان ====
قرن‌هاست که در سرزمین شمالی میان‌رودان و کوهستان‌های صعب‌العبور آن ناحیه مردمانی کردزبان با آیینی خاص زندگی می‌کنند. آنها پیرو مجموعه‌ای از آیین‌های باستانی ایران و میان‌رودان هستند که باورهای خود را چون گوهری گرانبها و پوشیده داشته و خود را «ایزدی» می‌نامند.[4] ایزدیان یک اقلیت مذهبی و قومی در عراق بوده که حدود ۱ درصد از جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. زبان ایزدیان، زبان کردی(با گویش کرمانجی) است. از نظر مناطق جغرافیایی محل زندگی، ایزدیان بیشتر در مناطق شمالی عراق، به ویژه در اطراف کوه سنجار زندگی می‌کنند. ایزدیان به دلیل جمعیت کم و موقعیت جغرافیایی، نقش محدودی در سیاست ملی دارند، اما پس از حملات داعش، توجه بیشتری به حقوق آن‌ها شده است.

==== 6. شبک‌ها ====
شبک‌ها یکی از قومیت‌های شیعه عراق هستند که به زبان خاصی نزدیک به زبان کردی صحبت می‌کنند. اکثریت شبک‌ها از لحاظ مذهبی پیوند نزدیکی با مذهب علویان آناتولی دارند.[5] شبک‌ها گروه قومی و مذهبی کوچک در عراق بوده و بیشتر آنها شیعه هستند، اما برخی نیز دارای اعتقادات منحصر به فردی هستند. از نظر مناطق محل زندگی، بیشتر در اطراف موصل زندگی می‌کنند. شبک‌ها به دلیل جمعیت کم، نقش محدودی در سیاست ملی دارند.

==== 7. ارمنی‌ها ====
ارمنی‌ها یک اقلیت کوچک در عراق هستند. زبان آنان، زبان ارمنی و از نظر مذهبی مسیحی(پیرو کلیسای ارمنی) هستند. ارمنی‌ها بیشتر در شهرهای بزرگی مانند بغداد و بصره زندگی می‌کنند. ارمنی‌ها از نظر سیاسی به عنوان یک اقلیت کوچک، نقش محدودی در سیاست ملی دارند.

==== ۸. کاولی‌ها (غجر) ====
کاولی‌ها یک گروه کوچک با سبک زندگی عشایری یا نیمه‌عشایری هستند. زبان آنان، زبان‌های محلی بوده و از نظر مذهبی، برخی مسلمان(شیعه یا سنی) و برخی دارای اعتقادات محلی هستند. آنان در مناطق مختلف عراق پراکنده‌اند و به دلیل سبک زندگی و جمعیت کم، نقش سیاسی قابل توجهی ندارند.

=== [[پیشینه اقوام شاخص در عراق]] ===
در بین محققان تاریخ عرب، تقریباً اتفاق نظر وجود دارد که حکام بین‌النهرین از 2000 سال قبل از میلاد تا به امروز هدف مشترک ایجاد اتحاد بین قسمت‌های شمالی و جنوبی حوزه دجله و فرات و انسجام سیاسی بین این مناطق را دنبال می‌کرده‌اند.[6] پیشینه اقوام شاخص در عراق به هزاران سال قبل بازمی‌گردد و تحت تأثیر تحولات تاریخی، فرهنگی و مذهبی منطقه شکل گرفته است. عراق به عنوان یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان، محل زندگی اقوام مختلفی بوده که هر یک سهم مهمی در تاریخ این کشور داشته‌اند. پیشینه اقوام شاخص در عراق نشان‌دهنده تنوع غنی فرهنگی و تاریخی این کشور است. هر یک از این اقوام سهم مهمی در شکل‌گیری هویت ملی عراق داشته‌اند و مدیریت این تنوع قومی و مذهبی یکی از چالش‌های اصلی این کشور در طول تاریخ بوده است. امروزه، عراق تلاش می‌کند تا با حفظ حقوق همه اقوام، به ثبات و همزیستی مسالمت‌آمیز دست یابد. در این قسمت، به پیشینه اقوام شاخص عراق اشاره می‌شود.

==== 1. اعراب ====
اعراب از قدیمی‌ترین ساکنان منطقه بین‌النهرین(عراق امروزی) هستند. پس از ظهور اسلام در قرن هفتم میلادی، اعراب به سرعت در منطقه گسترش یافتند و فرهنگ و زبان عربی را در عراق تثبیت کردند. اعراب نقش مهمی در شکل‌گیری تمدن اسلامی و گسترش آن در منطقه داشتند. شهرهای مهمی مانند بغداد(پایتخت عباسیان) و کوفه به عنوان مراکز علمی و فرهنگی جهان اسلام شناخته می‌شدند. پس از شکاف میان شیعه و سنی در صدر اسلام، اعراب عراق نیز به دو گروه اصلی شیعه و سنی تقسیم شدند.

==== 2. کردها ====
کردها از اقوام باستانی منطقه هستند و پیشینه آن‌ها به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. آن‌ها از نوادگان مادها و دیگر اقوام ایرانی‌تبار هستند که در مناطق کوهستانی غرب ایران و شمال عراق ساکن شدند. کردها در طول تاریخ تحت حکومت‌های مختلفی مانند امپراتوری عثمانی و صفویه زندگی کرده‌اند. پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی در قرن بیستم، کردها در عراق، ترکیه، ایران و سوریه پراکنده شدند. پس از سال ۲۰۰۳، کردها در عراق به خودمختاری نسبی دست یافتند و منطقه کردستان عراق را تشکیل دادند.

==== 3. ترکمن‌ها ====
ترکمن‌ها از اقوام ترک‌تبار هستند که در دوره سلجوقیان و امپراتوری عثمانی به منطقه عراق مهاجرت کردند. آن‌ها بیشتر در مناطق شمالی عراق ساکن شدند. ترکمن‌ها در دوره عثمانی نقش مهمی در اداره مناطق شمالی عراق داشتند. پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی، آن‌ها به عنوان یک اقلیت قومی در عراق باقی ماندند. شهرهایی مانند کرکوک، تلعفر و موصل از مراکز اصلی ترکمن‌ها در عراق هستند.

ترکمن‌ها در طول دهه‌های گذشته از دوران سقوط عثمانی و تشکیل دولت عراق در سال 1921 تا سقوط صدام در سال 2003، در شرایط دشواری به سر می‌بردند و مورد سرکوب رژیم‌های متوالی قرار گرفته بودند. ترکمن‌ها نه خود قادر به رهایی از این شرایط و رسیدن به حقوق خود بودند و نه حامی و مدافع واقعی برای تحقق آرمان‌های خود داشتند.[7]

==== 4. آشوری‌ها و کلدانی‌ها ====
آشوری‌ها و کلدانی‌ها از اقوام سامی‌تبار هستند که پیشینه آن‌ها به امپراتوری آشور و بابل در بین‌النهرین باستان بازمی‌گردد. آن‌ها از قدیمی‌ترین ساکنان منطقه هستند. آشوری‌ها و کلدانی‌ها در طول تاریخ تحت حکومت‌های مختلفی مانند امپراتوری ایران، روم و عثمانی زندگی کرده‌اند. پس از ظهور مسیحیت، آن‌ها به این دین گرویدند و کلیساهای مسیحی خود را تأسیس کردند. زبان آرامی، که زبان عیسی مسیح بوده، هنوز توسط برخی از آشوری‌ها و کلدانی‌ها استفاده می‌شود.

==== 5. ایزدیان ====
ایزدیان از اقوام باستانی منطقه هستند و پیشینه آن‌ها به هزاران سال قبل بازمی‌گردد. دین ایزیدی ترکیبی از عناصر باستانی، اسلامی و مسیحی است. ایزدیان در طول تاریخ به ویژه در دوره عثمانی و در سال‌های اخیر توسط گروه‌های افراطی مانند داعش تحت آزار و اذیت قرار گرفته‌اند.  بیشتر ایزدیان در اطراف کوه سنجار در شمال عراق زندگی می‌کنند.

==== 6. شبک‌ها ====
شبک‌ها از اقوام ایرانی‌تبار هستند که احتمالاً در دوره صفویه به عراق مهاجرت کردند. آن‌ها دارای فرهنگ و زبانی نزدیک به کردی هستند. شبک‌ها در طول تاریخ تحت تأثیر فرهنگ‌های مختلف قرار گرفته‌اند و اعتقادات مذهبی آن‌ها ترکیبی از اسلام و عناصر باستانی است. بیشتر شبک‌ها در اطراف موصل زندگی می‌کنند.

==== 7. ارمنی‌ها ====
ارمنی‌ها از اقوام باستانی قفقاز هستند که در دوره‌های مختلف به عراق مهاجرت کردند. مهاجرت گسترده آن‌ها به عراق در دوره عثمانی و پس از نسل‌کشی ارمنی‌ها در سال ۱۹۱۵ اتفاق افتاد. ارمنی‌ها به عنوان یک اقلیت مسیحی، نقش مهمی در تجارت و فرهنگ عراق داشته‌اند. بیشتر ارمنی‌ها در شهرهای بزرگی مانند بغداد و بصره زندگی می‌کنند.

==== 8. کاولی‌ها(غجر) ====
کاولی‌ها از اقوام کوچ‌نشین هستند که پیشینه آن‌ها به هندوستان بازمی‌گردد. آن‌ها در طول تاریخ به مناطق مختلف خاورمیانه، از جمله عراق، مهاجرت کرده‌اند. کاولی‌ها به دلیل سبک زندگی عشایری، همواره در حاشیه جامعه قرار داشته‌اند. کاولی‌ها در مناطق مختلف عراق پراکنده‌اند.

=== [[جمعیت و پراکندگی اقوام شاخص در عراق]] ===
[[جمعیت و پراکندگی اقوام شاخص در عراق]] به دلیل تنوع قومی و مذهبی این کشور، بسیار متنوع است. هر یک از این اقوام در مناطق خاصی از عراق متمرکز هستند و نقش مهمی در ساختار اجتماعی و سیاسی کشور ایفا می‌کنند. این پراکندگی قومی و مذهبی، عراق را به کشوری با تنوع فرهنگی و اجتماعی غنی تبدیل کرده است، اما در عین حال چالش‌هایی را نیز برای مدیریت و ایجاد تعادل میان گروه‌های مختلف ایجاد کرده است. در ادامه به جمعیت و پراکندگی اقوام شاخص عراق اشاره می‌شود. 

==== 1. اعراب ====
اعراب بزرگ‌ترین گروه قومی در عراق هستند و حدود ۷۵-۸۰ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. اعراب شیعه بیشتر در جنوب و مرکز عراق(مانند بصره، نجف، کربلا و بغداد) زندگی می‌کنند. اعراب سنی بیشتر در مناطق غربی و شمال غربی عراق(مانند استان الانبار، صلاح‌الدین و بخش‌هایی از بغداد) ساکن هستند.

==== 2. کردها ====
عراق کشوری است که از بدو استقلال تا به امروز، درگیر گسل‌های قومی و مذهبی بوده و این واقعیت، تنش‌های دامنه‌دار شدیدی را میان شهروندان عراقی برانگیخته است. یکی از این گسل‌ها که بر مبنای شکاف‌های قومیتی بوجود آمده، گسل کردی است که در مقاطع مختلف در عراق فعال شده و گاه تا سطح جنگ داخلی هم پیش رفته است.[8] کردها دومین گروه قومی بزرگ در عراق هستند و حدود ۱۵-۲۰ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. کردها عمدتاً در مناطق شمالی عراق، به ویژه در استان‌های اربیل، سلیمانیه و دهوک زندگی می‌کنند. این منطقه به عنوان کردستان عراق شناخته می‌شود و دارای حکومت خودمختار است.

==== 3. ترکمن‌ها ====
ترکمن‌ها سومین گروه قومی بزرگ در عراق هستند و حدود ۲-۳ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. ترکمن‌ها بیشتر در مناطق شمالی عراق، به ویژه در شهرهایی مانند کرکوک، تلعفر و موصل زندگی می‌کنند.

==== 4. آشوری‌ها و کلدانی‌ها ====
آشوری‌ها و کلدانی‌ها از اقلیت‌های مسیحی در عراق هستند و حدود ۱درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. بیشتر در مناطق شمالی عراق، به ویژه در شهرهایی مانند موصل، اربیل و دهوک زندگی می‌کنند.

==== 5. ایزدیان ====
ایزدیان یک اقلیت مذهبی و قومی در عراق هستند و حدود ۱ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. ایزدیان بیشتر در مناطق شمالی عراق، به ویژه در اطراف کوه سنجار زندگی می‌کنند.

==== 6. شبک‌ها ====
شبک‌ها یک گروه قومی و مذهبی کوچک در عراق هستند و بیشتر در اطراف موصل زندگی می‌کنند.

==== 7. ارمنی‌ها ====
ارمنی‌ها یک اقلیت کوچک در عراق هستند و بیشتر در شهرهای بزرگی مانند بغداد و بصره زندگی می‌کنند.

==== 8. کاولی‌ها (غجر) ====
کاولی‌ها یک گروه کوچک با سبک زندگی عشایری یا نیمه‌عشایری هستند و در مناطق مختلف عراق پراکنده‌اند.

=== [[زبان و ادبیات اقوام شاخص در عراق]] ===
عراق به دلیل تنوع قومی و مذهبی، دارای زبان‌ها و ادبیات غنی و متنوعی است. هر یک از اقوام شاخص این کشور، زبان و ادبیات خاص خود را دارند که بخشی از هویت فرهنگی آن‌ها را تشکیل می‌دهد. این تنوع زبانی و ادبی، عراق را به کشوری با غنای فرهنگی بی‌نظیر تبدیل کرده است. هر یک از این زبان‌ها و ادبیات‌ها، بخشی از هویت ملی و فرهنگی عراق را تشکیل می‌دهند و در حفظ تنوع فرهنگی این کشور نقش مهمی ایفا می‌کنند. در اینجا به زبان و ادبیات اقوام شاخص عراق اشاره می‌شود. 

==== 1. اعراب ====
زبان عربی، زبان رسمی عراق است و توسط اکثریت مردم این کشور صحبت می‌شود. عربی عراقی دارای لهجه‌های مختلفی است که از منطقه‌ای به منطقه دیگر متفاوت است. ادبیات عربی در عراق از قدمتی طولانی برخوردار است. عراق به عنوان بخشی از جهان عرب، در شکل‌گیری ادبیات کلاسیک عربی نقش مهمی داشته است. شاعران بزرگی مانند ابوالطیب المتنبی و معاصرانی مانند نازک الملائکه و بدر شاکر السیاب از عراق برخاسته‌اند. ادبیات معاصر عراق نیز تحت تأثیر جنگ‌ها و تحولات سیاسی، غنی و پویا است.

==== 2. کردها ====
زبان کردی با دو گویش اصلی سورانی و بادینی در عراق صحبت می‌شود. سورانی بیشتر در مناطق اربیل و سلیمانیه و بادینی در مناطق دهوک و زاخو رایج است. ادبیات کردی در عراق قدمتی طولانی دارد و شامل شعر، داستان و ادبیات شفاهی است. شاعران بزرگی مانند عبدالله گوران و شیرکو بیکس از چهره‌های شاخص ادبیات کردی هستند. ادبیات کردی معاصر نیز تحت تأثیر تحولات سیاسی و اجتماعی، به ویژه مبارزات کردها برای حقوق خود، رشد چشمگیری داشته است.

==== 3. ترکمن‌ها ====
زبان ترکی با گویش‌های نزدیک به ترکی آذربایجانی توسط ترکمن‌های عراق صحبت می‌شود. ادبیات ترکمنی عراق تحت تأثیر ادبیات ترکی عثمانی و ادبیات معاصر ترکیه است. شعر و داستان‌نویسی از جمله قالب‌های ادبی رایج در میان ترکمن‌ها هستند.

==== 4. آشوری‌ها و کلدانی‌ها ====
زبان آرامی(با گویش‌های مختلف) توسط آشوری‌ها و کلدانی‌ها صحبت می‌شود. این زبان از زبان‌های سامی و از قدیمی‌ترین زبان‌های منطقه است. ادبیات آشوری و کلدانی شامل متون مذهبی، شعر و داستان‌های تاریخی است. این ادبیات تحت تأثیر مسیحیت و فرهنگ باستانی بین‌النهرین شکل گرفته است.

==== 5. ایزدیان ====
زبان کردی(با گویش کرمانجی) توسط ایزدیان صحبت می‌شود. ادبیات ایزدی شامل داستان‌ها و اشعار شفاهی است که به صورت سینه به سینه منتقل شده‌اند. این ادبیات تحت تأثیر اعتقادات مذهبی و فرهنگ محلی ایزدیان است.

==== 6. شبک‌ها ====
زبان شبکی(زبان ایرانی نزدیک به کردی) توسط شبک‌ها صحبت می‌شود. ادبیات شبکی شامل شعر و داستان‌های شفاهی است که تحت تأثیر فرهنگ ایرانی و اسلامی شکل گرفته است.

==== 7. ارمنی‌ها ====
زبان ارمنی توسط ارمنی‌های عراق صحبت می‌شود. ادبیات ارمنی در عراق شامل شعر، داستان و نمایشنامه است که تحت تأثیر ادبیات ارمنی کلاسیک و معاصر قرار دارد.

==== ۸. کاولی‌ها(غجر) ====
کاولی‌ها به زبان‌های محلی و گویش‌های مختلف صحبت می‌کنند. ادبیات کاولی‌ها بیشتر شفاهی است و شامل داستان‌ها، ترانه‌ها و اشعار محلی است.

=== [[دین و مذهب اقوام شاخص در عراق]] ===
عراق به دلیل تنوع قومی و مذهبی، دارای گروه‌های مختلفی با اعتقادات دینی و مذهبی متنوع است. اکثریت قریب به اتفاق مردم عراق مسلمان هستند که به دو شاخه شیعه و سنی تقسیم می‌شوند. آشوری‌ها، کلدانی‌ها و ارمنی‌ها از اقلیت‌های مسیحی عراق هستند. ایزدیان و شبک‌ها دارای اعتقادات منحصر به فردی هستند که ترکیبی از عناصر باستانی و اسلامی است. این تنوع مذهبی و قومی، عراق را به یکی از پیچیده‌ترین کشورهای خاورمیانه از نظر اجتماعی و فرهنگی تبدیل کرده است. در اینجا به دین و مذهب اقوام شاخص عراق اشاره می‌شود.

==== 1. اعراب ====
اعراب در عراق از نظر مذهبی به دو دسته بزرگ شیعه و سنی قابل تقسیم‌ هستند.

الف - اکثریت اعراب عراق شیعه هستند و حدود ۶۰-۶۵ درصد از جمعیت کل کشور را تشکیل می‌دهند. «شیعیان عراق با اینکه حدود 60 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، به لحاظ تاریخی حاشیه‌نشین بوده‌اند».[9] آنان  بیشتر در جنوب و مرکز عراق (مانند بصره، نجف، کربلا و بغداد) زندگی می‌کنند. اعراب شیعه در عراق پیرو مذهب شیعه دوازده امامی هستند و شهرهای مقدس نجف و کربلا مرکز مهم مذهبی آن‌هاست. ب- سنی‌ها: اعراب سنی حدود ۲۰-۲۵ درصد از جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. آنان بیشتر در مناطق غربی و شمال غربی عراق(مانند استان الانبار و بخش‌هایی از بغداد) ساکن هستند. از نظر اعتقادات اعراب سنی عراق عمدتاً حنفی و سلفی هستند.

==== 2. کردها ====
کردها امروزه جمعیتی حدود 30 میلیون نفر را شامل می‌شوند که پیش از تقسیم منطقه توسط انگلیس و فرانسه، عمدتاً تحت حاکمیت امپراطوری عثمانی می‌زیسته‌اند. با فروپاشی امپراطوری و پس از قرارداد سایکس – پیکو، کردها بین چهار کشور تقسیم شدند. همین امر زمینه‌ساز بی‌ثباتی‌های بسیاری در منطقه شد. در این میان، کردهای عراق در گذر زمان و با استفاده از خلاء قدرت متعاقب تضعیف و سقوط رژیم بعث توانستند گام‌های بلندی در راستای رسیدن به آنچه که رویای استقلال می‌خواندند، برداشتند.[10] اکثر کردهای عراق سنی هستند و حدود ۱۵-۲۰ درصد از جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. آنها بیشتر در مناطق شمالی عراق (کردستان عراق) مانند اربیل، سلیمانیه و دهوک زندگی می‌کنند و پیرو مذهب سنی شافعی هستند. اقلیتی از کردها شیعه هستند و بیشتر در مناطق مرزی با ایران زندگی می‌کنند.

=== 3. ترکمن‌ها ===
بخشی از ترکمن‌ها شیعه هستند و بیشتر در شهرهایی مانند کرکوک و تلعفر زندگی می‌کنند. آنها عمدتاً پیرو مذهب شیعه دوازده امامی هستند. بخش دیگری از ترکمن‌ها سنی و پیرو مذهب سنی حنفی هستند.

==== 4. آشوری‌ها و کلدانی‌ها ====
آشوری‌ها و کلدانی‌ها از اقلیت‌های مسیحی عراق هستند و حدود ۱ درصد از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. آشوری‌ها پیرو کلیسای شرق آشوری یا کلیسای ارتدوکس سریانی و کلدانی‌ها پیرو کلیسای کلدانی کاتولیک هستند. آنها بیشتر در مناطق شمالی عراق (مانند موصل، اربیل و دهوک) زندگی می‌کنند.

==== 5. ایزدیان ====
ایزدیان حدود ۱ درصداز جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. از نظر اعتقادات، ایزدی‌ها دارای دین ایزیدی بوده که ترکیبی از عناصر باستانی، اسلامی و مسیحی است و به باورهای کیهان‌شناسی و فرشته‌شناسی خاصی معتقدند. آنها بیشتر در اطراف کوه سنجار و مناطق شمالی عراق زندگی می‌کنند.

==== 6. شبک‌ها ====
 شبک‌ها یک گروه قومی و مذهبی کوچک هستند. بیشتر شبک‌ها شیعه هستند، اما برخی نیز دارای اعتقادات منحصر به فردی هستند که ترکیبی از اسلام و عناصر باستانی است و بیشتر در اطراف موصل زندگی می‌کنند.

==== 7. ارمنی‌ها ====
ارمنی‌ها یک اقلیت کوچک در عراق هستند و پیرو کلیسای ارمنی(ارتدوکس یا کاتولیک) هستند. آنها  بیشتر در شهرهای بزرگی مانند بغداد و بصره زندگی می‌کنند.

==== 8. کاولی‌ها(غجر) ====
کاولی‌ها یک گروه کوچک با سبک زندگی عشایری یا نیمه‌عشایری هستند. برخی مسلمان (شیعه یا سنی) و برخی دارای اعتقادات محلی هستند و در مناطق مختلف عراق پراکنده‌اند.

===  [[فرهنگ و آداب و رسوم اقوام شاخص در عراق]] ===
عراق به دلیل تنوع قومی و مذهبی، دارای فرهنگ و آداب و رسوم بسیار غنی و متنوعی است. هر یک از اقوام شاخص این کشور، فرهنگ و سنت‌های خاص خود را دارند که بخشی از هویت ملی و فرهنگی عراق را تشکیل می‌دهند. این تنوع فرهنگی و آداب و رسوم، عراق را به کشوری با غنای فرهنگی بی‌نظیر تبدیل کرده است. هر یک از این فرهنگ‌ها و سنت‌ها، بخشی از هویت ملی و فرهنگی عراق را تشکیل می‌دهند و در حفظ تنوع فرهنگی این کشور نقش مهمی ایفا می‌کنند. 

پیچیدگی و تنوع در ترکیب ساختار جمعیتی عراق، شکاف‌های متراکم و متداخلی را در ابعاد قومی و مذهبی را در این کشور رقم زده است. در تقسیم‌بندی دینی – مذهبی جامعه عراق از گروه‌های شیعه، سنی، مسیحی، ایزدی، شبک و صابئی تشکیل شده است. به لحاظ قومی جامعه عراق ترکیبی از گروه‌های قومی عرب، کرد و ترکمن است. بنابراین، در کنار این تنوع و درهم تنیدگی، پیوندهای متداخل قومی – مذهبی به پیچیدگی اوضاع و تشدید شکاف‌ها دامن می‌زند. وجود کردهای شیعه، سنی، یزیدی، مسیحی و یهودی، عرب‌های شیعه و سنی، ترکمن‌های شیعه و سنی، با توجه به استقرار کردهای سنی در شمال و شمال شرق، عرب‌های سنی در مرکز و غرب، عرب‌های شیعه در جنوب، ترکمن‌های سنی در محدوده شمال شرق و شرق درهم آمیختگی مرزهای قومی عراق را آشکار می‌سازد.[11] 

در اینجا به فرهنگ و آداب و رسوم اقوام شاخص عراق اشاره می‌شود.

==== 1. اعراب ====
فرهنگ عربی در عراق تحت تأثیر اسلام و تاریخ غنی بین‌النهرین شکل گرفته است. اعراب عراق به مهمان‌نوازی، خانواده‌گرایی و احترام به سنت‌ها معروف هستند. مهمانی‌های بزرگ در بین اعراب عراقی با غذاهای سنتی مانند قوزی (گوسفند بریان) و دلمه برگزار می‌شود. مراسم عروسی شامل رقص‌های محلی مانند دبکه و خواندن آوازهای سنتی است. همچنین اعیاد مذهبی مهم در بین اعراب عراق عید فطر و عید قربان با نمازهای ویژه بوده که با دید و بازدید و پخت غذاهای خاص جشن گرفته می‌شود.

==== 2. کردها ====
فرهنگ کردی تحت تأثیر زندگی کوهستانی و مبارزات تاریخی برای خودمختاری شکل گرفته است. کردها به شجاعت، مهمان‌نوازی و حفظ سنت‌های خود معروف هستند. جشن نوروز به عنوان مهم‌ترین عید ملی کردها با آتش‌بازی، رقص‌های گروهی(هه‌لپه‌رکی) و پخت غذاهای خاص برگزار می‌شود. در زمینه موسیقی و رقص نیز، موسیقی کردی با سازهای مانند دف و تنبور و رقص‌های محلی مانند گه‌ریان بخشی مهم از فرهنگ کردی است. از نظر پوشش سنتی نیز مردان کرد دشداشه و زنان کرد لباس‌های رنگارنگ با زیورآلات سنتی می‌پوشند.

==== 3. ترکمن‌ها ====
فرهنگ ترکمنی تحت تأثیر فرهنگ ترکی و اسلامی شکل گرفته است. ترکمن‌ها به هنر، موسیقی و صنایع دستی معروف هستند. مراسم عروسی ترکمن‌ها شامل رقص‌های محلی و موسیقی سنتی با سازهایی مانند ساز و دهل است. از نظر پوشش نیز، مردان ترکمن شلوارهای گشاد و زنان ترکمن لباس‌های رنگارنگ با طرح‌های سنتی می‌پوشند. غذاهایی مانند مانتی (نوعی دلمه) و بامیه در میان ترکمن‌ها محبوب است.

==== 4. آشوری‌ها و کلدانی‌ها ====
فرهنگ آشوری و کلدانی تحت تأثیر مسیحیت و تاریخ باستانی بین‌النهرین شکل گرفته است. آن‌ها به هنر، موسیقی و ادبیات علاقه‌مند هستند. کریسمس و عید پاک به عنوان اعیاد مسیحی با مراسم خاصی جشن گرفته می‌شود. موسیقی آشوری با سازهایی مانند عود و رقص‌های محلی بخشی مهم از فرهنگ آن‌ها است. در زمینه پوشش زنان آشوری لباس‌های سنتی با زیورآلات خاص می‌پوشند.

==== 5. ایزدیان ====
فرهنگ ایزدی تحت تأثیر اعتقادات مذهبی منحصر به فرد و تاریخ پرتنش آن‌ها شکل گرفته است. ایزدیان به صلح‌طلبی و احترام به طبیعت معروف هستند. جشن‌هایی مانند عید ایزدیان با رقص‌های گروهی و موسیقی سنتی برگزار می‌شود.  مردان ایزدی شلوارهای گشاد و زنان ایزدی لباس‌های سفید با روسری‌های رنگارنگ می‌پوشند. در بین ایزدیان از نظر تغذیه غذاهایی مانند برنج با گوشت و سبزیجات در میان ایزدیان محبوب است.

==== 6. شبک‌ها ====
فرهنگ شبکی تحت تأثیر فرهنگ ایرانی و اسلامی شکل گرفته است. شبک‌ها به موسیقی و رقص‌های محلی علاقه‌مند هستند. مراسم عروسی شبک‌ها شامل رقص‌های محلی و موسیقی سنتی است. از نظر پوشش سنتی نیز، مردان شبک شلوارهای گشاد و زنان شبک لباس‌های رنگارنگ با زیورآلات سنتی می‌پوشند. همچنین غذاهایی مانند کباب و دلمه در میان شبک‌ها محبوب است.

==== 7. ارمنی‌ها ====
فرهنگ ارمنی تحت تأثیر مسیحیت و تاریخ غنی ارمنستان شکل گرفته است. ارمنی‌ها به هنر، موسیقی و ادبیات علاقه‌مند هستند. اعیاد مسیحی مانند کریسمس و عید پاک با مراسم خاصی جشن گرفته می‌شود. موسیقی ارمنی با سازهایی مانند دودوک و رقص‌های محلی بخشی مهم از فرهنگ آن‌ها است. زنان ارمنی لباس‌های سنتی با زیورآلات خاص می‌پوشند.

==== 8. کاولی‌ها(غجر) ====
فرهنگ کاولی‌ها تحت تأثیر سبک زندگی عشایری و کوچ‌نشینی شکل گرفته است. آن‌ها به موسیقی و رقص‌های محلی معروف هستند. موسیقی کاولی‌ها با سازهایی مانند دف و رقص‌های محلی بخشی مهم از فرهنگ آن‌ها است. از نظر پوشش سنتی کاولی‌ها لباس‌های رنگارنگ و گشاد می‌پوشند. غذاهایی مانند برنج با گوشت و سبزیجات در میان کاولی‌ها محبوب است.

=== [[شخصیت های برجسته اقوام شاخص در عراق]] ===
[[عراق]] به دلیل تنوع قومی و مذهبی، شخصیت‌های برجسته‌ای در حوزه‌های مختلف سیاسی، فرهنگی، مذهبی و علمی داشته است. این شخصیت‌ها برجسته از میان اقوام مختلف عراق برخاسته و هر یک نقش مهمی در شکل‌گیری تاریخ، فرهنگ و سیاست عراق نقش داشته‌اند و نماینده تنوع غنی قومی و مذهبی این کشور هستند. در اینجا به برخی از [[شخصیت های برجسته اقوام شاخص در عراق|شخصیت‌های برجسته اقوام شاخص عراق]] اشاره می‌شود.

==== 1. اعراب ====

===== در حوزه سیاست =====

* جمال عبدالناصر هرچند مصری بود، اما تأثیر زیادی بر جنبش‌های عربی در [[عراق]] داشت. 
* نوری المالکی، نخست‌وزیر سابق عراق و یکی از رهبران برجسته شیعه؛
* و نیز حیدر العبادی، نخست‌وزیر سابق عراق که در مبارزه با داعش نقش کلیدی داشت.

===== در حوزه مذهب =====

* آیت‌الله علی سیستانی، مرجع تقلید برجسته شیعه در نجف و شخصیت تأثیرگذار در سیاست عراق.

* آیت‌الله محمدباقر صدر، روحانی برجسته شیعه و از چهره‌های مبارز در تاریخ معاصر عراق. همچنین برخی دیگر از شخصیت‌های برجسته عراق به شرح زیر هستند: آیت ا... شیخ بشیر نجفی، آیت ا... سیدمحمد حکیم، آیت ا... سیدکاظم حائری، سید مقتدا صدر[12]).

===== در حوزه ادبیات و فرهنگ =====

* نازک الملائکه، شاعر برجسته عراقی و از پیشگامان شعر آزاد در ادبیات عرب.

* بدر شاکر السیاب، شاعر معروف عراقی و از بنیان‌گذاران شعر مدرن عربی.

==== 2.کردها ====

===== در حوزه سیاست =====

* مصطفی بارزانی، رهبر تاریخی کردهای عراق و بنیان‌گذار جنبش ملی کردستان. 

* مسعود بارزانی، رهبر سابق حکومت منطقه‌ای کردستان و چهره‌ای کلیدی در سیاست عراق. 
* جلال طالبانی، اولین رئیس‌جمهور کرد عراق و از رهبران جنبش ملی کردستان.

===== در حوزه ادبیات و فرهنگ =====

* عبدالله گوران، شاعر برجسته کرد و از پیشگامان شعر مدرن کردی. 
* شیرکو بیکس، شاعر معروف کرد و برنده جایزه جهانی شعر.

==== 3. ترکمن‌ها ====

===== در حوزه سیاست =====

* عارف قاسم‌زاده، سیاستمدار ترکمن و از چهره‌های برجسته در عراق معاصر. 
* سعدالدین ارجه، سیاستمدار ترکمن و از نمایندگان مجلس عراق. 

===== در حوزه فرهنگ و هنر =====

* علی مردان، خواننده و موسیقیدان برجسته ترکمن عراقی.

==== 4. آشوری‌ها و کلدانی‌ها ====

===== در حوزه سیاست =====

* یونادم کنا، سیاستمدار آشوری و از نمایندگان مجلس عراق. 
* امانوئل خضوری، سیاستمدار کلدانی و از چهره‌های برجسته جامعه مسیحی عراق .

===== در حوزه فرهنگ و هنر =====

* جان دنخا، شاعر و نویسنده آشوری و از چهره‌های برجسته ادبیات آشوری.

==== 5. ایزدیان ====

===== در حوزه سیاست =====

* ویان دخیل، فعال حقوق بشر و برنده جایزه ساخاروف از پارلمان اروپا. 
* خدر دوملی، سیاستمدار ایزدی و از نمایندگان مجلس عراق.

===== در حوزه فرهنگ و هنر =====

* میرزا دینای، شاعر و نویسنده ایزدی و از چهره‌های برجسته ادبیات ایزدی.

==== 6. شبک‌ها ====

===== در حوزه سیاست =====

* حسن نجم الدین، سیاستمدار شبک و از نمایندگان مجلس عراق.

===== در حوزه فرهنگ و هنر =====

* علی شبک، خواننده و موسیقیدان برجسته شبک.

==== 7. ارمنی‌ها ====

===== در حوزه سیاست =====

* آرتو شیروانیان، سیاستمدار ارمنی و از نمایندگان مجلس عراق.

===== در حوزه فرهنگ و هنر =====

* واهان تمریان، شاعر و نویسنده ارمنی و از چهره‌های برجسته ادبیات ارمنی.

==== ۸. کاولی‌ها(غجر) ====

===== در حوزه فرهنگ و هنر =====

* علی کاولی، خواننده و موسیقیدان برجسته کاولی.

=== [[مراکز مهم اقوام شاخص در عراق]] ===
[[عراق]] به دلیل تنوع قومی و مذهبی، دارای مراکز مهمی است که هر یک از [[اقوام شاخص در عراق|اقوام شاخص]] در آن‌ها متمرکز شده‌اند. این مراکز نه تنها از نظر جمعیتی، بلکه از نظر فرهنگی، تاریخی و سیاسی نیز اهمیت زیادی دارند. این مراکز نه تنها محل زندگی اقوام مختلف هستند، بلکه نقش مهمی در حفظ و ترویج فرهنگ، زبان و سنت‌های آن‌ها ایفا می‌کنند. هر یک از این شهرها و مناطق، بخشی از هویت ملی و فرهنگی عراق را تشکیل می‌دهند. در اینجا به مراکز مهم [[اقوام شاخص در عراق]] اشاره می‌شود.

==== 1. اعراب ====

# نجف: شهر نجف به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی شیعیان جهان شناخته می‌شود. حرم [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D8%A8%DB%8C_%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8_%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D9%85%D9%86%DB%8C%D9%86(%D8%B9) امام علی(ع)] در این شهر قرار دارد و مرکز علمی و دینی مهمی برای شیعیان است. 
# کربلا: شهر کربلا به دلیل وجود حرم [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C(%D8%B9) امام حسین(ع)] و حرم عباس(ع)، یکی از مقدس‌ترین شهرهای شیعیان است. 
# بغداد: پایتخت عراق و مرکز سیاسی، فرهنگی و اقتصادی این کشور. بغداد جمعیت متنوعی از اعراب شیعه و سنی را در خود جای داده است. 
# بصره: شهر بصره در جنوب [[عراق]]، یکی از مهم‌ترین شهرهای اعراب شیعه و مرکز تجاری و نفتی این کشور است. 
# الانبار: استان الانبار در غرب [[عراق]]، یکی از مراکز اصلی اعراب سنی است.

==== 2. [[کردها در سوریه|کردها]] ====

# اربیل(هه‌ولیر): پایتخت منطقه خودمختار کردستان عراق و یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان. اربیل مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کردها است. 
# سلیمانیه: شهر سلیمانیه به عنوان مرکز فرهنگی و ادبی کردها شناخته می‌شود و بسیاری از شاعران و نویسندگان کرد از این شهر برخاسته‌اند. 
# دهوک: شهر دهوک در شمال عراق، یکی از مراکز مهم کردها و محل زندگی اقلیت‌های مسیحی و ایزدی نیز هست.

==== 3. ترکمن‌ها ====

# کرکوک: شهر کرکوک به عنوان مرکز اصلی ترکمن‌های عراق شناخته می‌شود. این شهر به دلیل منابع نفتی و موقعیت استراتژیک، همواره مورد توجه بوده است. 
# تالعفر: شهر تلعفر در شمال غربی [[عراق]]، یکی دیگر از مراکز مهم ترکمن‌ها است. 
# موصل: موصل، با وجود جمعیت متنوع، یکی از مراکز مهم ترکمن‌ها نیز هست.

==== 4. آشوری‌ها و کلدانی‌ها ====

# موصل: موصل به عنوان یکی از مراکز اصلی آشوری‌ها و کلدانی‌ها شناخته می‌شود. این شهر دارای کلیساهای تاریخی و جوامع مسیحی قدیمی است. 
# دهوک: شهر دهوک نیز محل زندگی بسیاری از آشوری‌ها و کلدانی‌ها است. 
# بغداد: در بغداد نیز جوامع مسیحی آشوری و کلدانی حضور دارند.

==== 5. ایزدیان ====

# سنجار: شهر سنجار و مناطق اطراف آن، مرکز اصلی ایزدیان در [[عراق]] است. کوه سنجار برای ایزدیان مکانی مقدس محسوب می‌شود.
# دهوک: برخی از ایزدیان نیز در اطراف شهر دهوک زندگی می‌کنند.

==== 6. شبک‌ها ====

# موصل: شهر موصل و مناطق اطراف آن، مرکز اصلی شبک‌ها در [[عراق]] است.

==== 7. ارمنی‌ها ====

# بغداد: بیشتر ارمنی‌های عراق در پایتخت این کشور، بغداد، زندگی می‌کنند.
# بصره: برخی از ارمنی‌ها نیز در شهر بصره ساکن هستند.

==== 8. کاولی‌ها (غجر) ====

# کاولی‌ها در مناطق مختلف عراق پراکنده‌اند و مرکز خاصی ندارند، اما در شهرهای بزرگی مانند بغداد و موصل نیز حضور دارند.

=== [[مهاجرت و جابجایی اقوام شاخص در عراق|مهاجرت و جابجایی اقوام شاخص در عراق (در عراق، به عراق و از عراق)]] ===
[[مهاجرت و جابجایی اقوام شاخص در عراق]] به دلایل مختلفی از جمله جنگ‌ها، تحولات سیاسی، فشارهای اقتصادی و تبعیض‌های قومی و مذهبی صورت گرفته است. این مهاجرت‌ها و جابجایی‌ها تأثیرات عمیقی بر ساختار جمعیتی و اجتماعی عراق داشته‌اند و چالش‌هایی را برای ثبات و امنیت این کشور ایجاد کرده‌اند. با این حال، بسیاری از این اقوام در حال بازسازی زندگی خود و مشارکت در آینده عراق هستند. در اینجا به برخی از مهم‌ترین موارد [[مهاجرت و جابجایی اقوام شاخص در عراق]] اشاره می‌شود.

==== 1. اعراب ====
جابجایی داخلی: در طول [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86_%D9%88_%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82 جنگ ایران و عراق](۱۹۸۰-۱۹۸۸) و جنگ [https://iranology-e.ir/index.php?title=%D8%AE%D9%84%DB%8C%D8%AC_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3 خلیج فارس](۱۹۹۱)، بسیاری از اعراب شیعه و سنی مجبور به جابجایی داخلی شدند. همچنین، پس از حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ و اشغال این کشور، جابجایی‌های گسترده‌ای در میان اعراب شیعه و سنی اتفاق افتاد. مهاجرت به خارج: بسیاری از اعراب عراقی، به ویژه نخبگان و متخصصان، پس از جنگ‌ها و ناآرامی‌های داخلی به کشورهای همسایه مانند اردن، سوریه و کشورهای غربی مهاجرت کردند.

==== 2. کردها ====
جابجایی اجباری در دوره صدام: در دهه ۱۹۸۰، رژیم صدام حسین سیاست «عرب‌سازی» را در مناطق کردنشین اجرا کرد که منجر به جابجایی اجباری هزاران کرد و اسکان اعراب در مناطق شمالی عراق شد. این سیاست به عنوان بخشی از عملیات انفال شناخته می‌شود. مهاجرت به خارج: بسیاری از کردها در طول جنگ‌ها و سرکوب‌های رژیم صدام به کشورهای همسایه مانند ترکیه و ایران و نیز کشورهای اروپایی مهاجرت کردند. بازگشت پس از ۲۰۰۳: پس از سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳، بسیاری از کردها به مناطق خود بازگشتند و در بازسازی کردستان عراق مشارکت کردند.

==== 3. ترکمن‌ها ====
جابجایی داخلی: ترکمن‌ها در طول جنگ‌ها و درگیری‌های داخلی، به ویژه در مناطق مورد مناقشه مانند کرکوک، مجبور به جابجایی داخلی شدند. 

مهاجرت به خارج: برخی از ترکمن‌ها نیز به دلیل ناامنی و تبعیض به کشورهای همسایه مانند ترکیه مهاجرت کردند.

==== 4. آشوری‌ها و کلدانی‌ها ====
جابجایی اجباری: در طول جنگ‌ها و درگیری‌های داخلی، بسیاری از آشوری‌ها و کلدانی‌ها مجبور به ترک خانه‌های خود شدند. حملات داعش در سال ۲۰۱۴ نیز منجر به جابجایی اجباری بسیاری از مسیحیان عراقی شد. 

مهاجرت به خارج: بسیاری از آشوری‌ها و کلدانی‌ها به دلیل ناامنی و تبعیض به کشورهای غربی مانند آمریکا، [[کانادا]] و استرالیا مهاجرت کردند.

==== 5. ایزدیان ====
جابجایی اجباری: حملات داعش در سال ۲۰۱۴ منجر به جابجایی اجباری هزاران ایزدی از مناطق خود، به ویژه کوه سنجار، شد. بسیاری از آن‌ها به اردوگاه‌های پناهندگان در کردستان عراق پناه بردند. 

مهاجرت به خارج: برخی از ایزدیان نیز به کشورهای اروپایی و آمریکا مهاجرت کردند.

==== 6. شبک‌ها ====
جابجایی داخلی: شبک‌ها نیز در طول جنگ‌ها و درگیری‌های داخلی مجبور به جابجایی داخلی شدند. 

مهاجرت به خارج: برخی از شبک‌ها به دلیل ناامنی و تبعیض به کشورهای همسایه و غربی مهاجرت کردند.

==== 7. ارمنی‌ها ====
جابجایی داخلی: ارمنی‌ها نیز در طول جنگ‌ها و درگیری‌های داخلی مجبور به جابجایی داخلی شدند. 

مهاجرت به خارج: بسیاری از ارمنی‌ها به دلیل ناامنی و تبعیض به کشورهای غربی مانند آمریکا و [[فرانسه]] مهاجرت کردند.

==== ۸. کاولی‌ها(غجر) ====
جابجایی داخلی: کاولی‌ها به دلیل سبک زندگی عشایری و نیمه‌عشایری، همواره در حال جابجایی داخلی هستند. 

مهاجرت به خارج: برخی از کاولی‌ها نیز به دلیل ناامنی و فشارهای اقتصادی به کشورهای همسایه مهاجرت کردند.

=== [[رویدادهای شاخص مرتبط با اقوام در عراق]] ===
[[عراق]] به دلیل تنوع قومی و مذهبی، شاهد رویدادهای شاخص و سرنوشت‌سازی بوده است که تأثیرات عمیقی بر روابط میان اقوام و ساختار سیاسی و اجتماعی این کشور داشته‌اند و چالش‌هایی را برای ثبات و امنیت این کشور ایجاد کرده‌اند. در اینجا به برخی از مهم‌ترین [[رویدادهای شاخص مرتبط با اقوام در عراق]] اشاره می‌شود:

==== 1. قیام شیعیان در سال ۱۹۹۱ ====
پس از جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱، شیعیان جنوب عراق علیه رژیم صدام حسین قیام کردند. این قیام با سرکوب شدید رژیم مواجه شد و هزاران نفر کشته یا آواره شدند. این رویداد باعث افزایش تنش‌های قومی و مذهبی در عراق شد و شکاف میان شیعیان و سنی‌ها را عمیق‌تر کرد.

==== 2. عملیات انفال علیه کردها(۱۹۸۶-۱۹۸۹) ====
در کشور عراق، انفال به عملیات نظامی تخته‌قاپو کردن و ژنوساید کردن کردها در شمال آن کشور اطلاق می‌شود که طی آن صدها هزار نفر نیست و نابود و حدود 4000 روستا ویران شد.[13] رژیم صدام حسین در دهه ۱۹۸۰ عملیات انفال را علیه کردهای عراق اجرا کرد که شامل حملات شیمیایی، تخریب روستاها و جابجایی اجباری هزاران کرد بود. حمله شیمیایی به حلبچه در سال ۱۹۸۸ یکی از فجیع‌ترین موارد این عملیات بود. این عملیات باعث کشته شدن ده‌ها هزار کرد و آوارگی بسیاری دیگر شد و تنش‌های قومی میان کردها و دولت مرکزی را تشدید کرد.

==== 3. حمله آمریکا به عراق و سقوط صدام حسین(۲۰۰۳) ====
حمله آمریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ منجر به سقوط رژیم صدام حسین شد. این رویداد باعث تغییرات عمده در ساختار سیاسی عراق و افزایش نقش شیعیان و کردها در حکومت شد. پس از سقوط صدام، عراق شاهد افزایش تنش‌های قومی و مذهبی بود که به جنگ داخلی و درگیری‌های فرقه‌ای منجر شد.

==== 4. جنگ داخلی عراق (۲۰۰۶-۲۰۰۸) ====
[[عراق]] بدلیل تنوع فرقه‌ای، سیاسی – اجتماعی و مذهبی – ایدئولوژیکی که می‌توان آن را در ذیل بحران هویت مورد بررسی قرار داد، همواره از آسیب‌پذیری و شکنندگی بالایی برخوردار بوده است.[14] پس از حمله آمریکا، عراق شاهد جنگ داخلی میان گروه‌های شیعه و سنی بود. این جنگ شامل حملات تروریستی، درگیری‌های مسلحانه و پاکسازی‌های قومی بود. این جنگ باعث کشته شدن هزاران نفر و آوارگی میلیون‌ها نفر شد و شکاف‌های قومی و مذهبی را عمیق‌تر کرد.

==== 5. حملات داعش و اشغال بخش‌هایی از عراق (۲۰۱۴-۲۰۱۷) ====
در سال ۲۰۱۴، گروه تروریستی داعش بخش‌های وسیعی از عراق، از جمله موصل و مناطق کردنشین و ایزدی‌نشین، را اشغال کرد. این حملات منجر به کشته شدن هزاران نفر و آوارگی میلیون‌ها نفر شد. داعش به ویژه علیه اقلیت‌های قومی و مذهبی مانند ایزدیان، مسیحیان و ترکمن‌ها جنایت‌های گسترده‌ای مرتکب شد. این رویداد باعث افزایش همکاری میان گروه‌های قومی و مذهبی برای مقابله با داعش شد.

==== 6. رفراندوم استقلال کردستان عراق (۲۰۱۷) ====
در سال ۲۰۱۷، حکومت منطقه‌ای کردستان عراق یک رفراندوم برای استقلال از عراق برگزار کرد که با مخالفت دولت مرکزی و کشورهای منطقه مواجه شد. این رفراندوم باعث افزایش تنش‌ها میان کردها و دولت مرکزی عراق شد و منجر به درگیری‌های نظامی در مناطق مورد مناقشه مانند کرکوک شد.

==== 7. اعتراضات مردمی ۲۰۱۹-۲۰۲۰ ====
در سال ۲۰۱۹، اعتراضات گسترده‌ای در عراق علیه فساد، بیکاری و سوء مدیریت دولت آغاز شد. این اعتراضات با سرکوب شدید مواجه شد و صدها نفر کشته شدند. این اعتراضات نشان‌دهنده نارضایتی گسترده در میان همه اقوام و مذاهب عراق بود و منجر به تغییراتی در ساختار سیاسی این کشور شد.

==== 8. تشدید تنش‌ها در مناطق مورد مناقشه (کرکوک) ====
کرکوک به عنوان یکی از مناطق مورد مناقشه میان کردها، اعراب و ترکمن‌ها، همواره شاهد تنش‌های قومی و مذهبی بوده است. کنترل این شهر و منابع نفتی آن همواره مورد اختلاف بوده است. تنش‌ها در کرکوک باعث افزایش ناآرامی‌ها و درگیری‌های قومی در این منطقه شده است.

=== [[سیاست ها، قوانین، رویکردها، برنامه ها، طرح های کلان و راهبردی عراق در زمینه اقوام|سیاست ها، قوانین، رویکردها و برنامه ها و طرح های کلان و راهبردی عراق در زمینه اقوام]] ===
[[سیاست ها، قوانین، رویکردها، برنامه ها، طرح های کلان و راهبردی عراق در زمینه اقوام|سیاست‌ها، قوانین، رویکردها و برنامه‌های کلان عراق در زمینه اقوام و قومیت‌ها]] تحت تأثیر تاریخ پرتنش این کشور، ساختار سیاسی فعلی و چالش‌های ناشی از تنوع قومی و مذهبی قرار دارد. پس از سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳، عراق تلاش کرده است تا با ایجاد ساختارهای سیاسی جدید، به تنوع قومی و مذهبی خود پاسخ دهد. در اینجا به برخی از [[سیاست ها، قوانین، رویکردها، برنامه ها، طرح های کلان و راهبردی عراق در زمینه اقوام|سیاست‌ها، قوانین و برنامه‌های کلان عراق]] در این زمینه اشاره می‌شود:

=== 1. قانون اساسی عراق(۲۰۰۵): قانون اساسی عراق که پس از سقوط صدام حسین در پنجم سپتامبر 2005 تصویب و در همه‌پرسی 15 اکتبر 2005 به تایید 78 درصد رای‌دهندگان عراقی رسید، برای پیشبرد پروژه دموکراسی‌سازی، سیاست کثرت‌گرایی قومی را محور قرار داده است[15]. قانون اساسی به تنوع قومی و مذهبی این کشور توجه ویژه‌ای دارد. برخی از اصول مهم آن عبارتند از: الف- فدرالیسم: قانون اساسی عراق نظام فدرال را به رسمیت می‌شناسد و به مناطق مختلف، به ویژه کردستان عراق، اختیارات گسترده‌ای اعطا می‌کند. ب- حقوق اقلیت‌ها: قانون اساسی حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی را تضمین می‌کند و بر مشارکت آن‌ها در ساختار سیاسی کشور تأکید دارد. ج- تقسیم قدرت: قانون اساسی سیستم تقسیم قدرت (Power-sharing) را بین گروه‌های قومی و مذهبی اصلی (شیعه، سنی و کرد) تعیین کرده است، برای مثال، رئیس‌جمهور معمولاً یک کرد، نخست‌وزیر یک شیعه و رئیس مجلس یک سنی است. ===

=== 2. حکومت فدرال کردستان: (الف- خودمختاری: کردستان عراق به عنوان یک منطقه فدرال خودمختار، دارای دولت، پارلمان و نیروهای امنیتی مستقل است. ب- حقوق فرهنگی و زبانی: کردها از حقوق فرهنگی و زبانی گسترده‌ای برخوردار هستند و زبان کردی در کنار عربی به عنوان زبان رسمی شناخته می‌شود. ج- چالش‌ها: اختلافات میان دولت فدرال عراق و حکومت کردستان بر سر مسائلی مانند تقسیم منابع نفتی و کنترل مناطق مورد مناقشه (مانند کرکوک) ادامه دارد.) ===

=== 3. سیاست‌های مربوط به اقلیت‌ها: (الف- حفاظت از اقلیت‌ها: دولت عراق تلاش کرده است تا با تصویب قوانین و ایجاد نهادهای خاص، از حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی مانند آشوری‌ها، کلدانی‌ها، ایزدیان و ترکمن‌ها حمایت کند. ب- سهمیه‌های پارلمانی: در پارلمان عراق، سهمیه‌هایی برای نمایندگان اقلیت‌ها در نظر گرفته شده است تا بتوانند در فرآیندهای سیاسی مشارکت کنند. ج- بازسازی مناطق اقلیت‌ها: پس از جنگ با داعش، برنامه‌هایی برای بازسازی مناطق اقلیت‌ها (مانند مناطق ایزدی‌نشین در سنجار) اجرا شده است.) ===

=== 4. برنامه‌های بازسازی و توسعه: (الف- بازسازی پس از جنگ: دولت عراق با کمک جامعه بین‌المللی، برنامه‌هایی برای بازسازی مناطق آسیب‌دیده در جنگ با داعش(به ویژه مناطق اقلیت‌نشین) اجرا کرده است. ب- توسعه اقتصادی: برنامه‌هایی برای توسعه اقتصادی مناطق محروم، به ویژه مناطق سنی‌نشین و کردستان، در دست اجراست تا از نارضایتی‌های قومی و مذهبی جلوگیری شود.) ===

=== 5. چالش‌های سیاست‌گذاری: (الف- تنش‌های قومی و مذهبی: اختلافات میان شیعیان، سنی‌ها و کردها همچنان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های سیاسی عراق است. ب- مناطق مورد مناقشه: کنترل مناطق مورد مناقشه مانند کرکوک، که جمعیت متنوعی از کردها، ترکمن‌ها و اعراب را در خود جای داده، یکی از مسائل حل‌نشده است. ج- فساد و ناکارآمدی: فساد اداری و ناکارآمدی دولت مرکزی، اجرای برنامه‌های کلان را با مشکل مواجه کرده است.) ===

=== 6. رویکردهای بین‌المللی: (الف: حمایت بین‌المللی: جامعه بین‌المللی، به ویژه سازمان ملل و اتحادیه اروپا، از برنامه‌های عراق برای تقویت حقوق اقلیت‌ها و بازسازی مناطق جنگ‌زده حمایت می‌کنند. ب- نقش منطقه‌ای: کشورهای همسایه مانند ایران، ترکیه و عربستان سعودی نیز بر سیاست‌های قومی و مذهبی عراق تأثیرگذار هستند.) ===

=== 7. برنامه‌های آینده: (الف- تقویت فدرالیسم: تلاش برای تقویت نظام فدرال و حل اختلافات میان دولت مرکزی و حکومت کردستان. ب- گفت‌وگوی ملی: ایجاد پلتفرم‌هایی برای گفت‌وگوی میان گروه‌های قومی و مذهبی به منظور کاهش تنش‌ها. ج- توسعه پایدار: اجرای برنامه‌های توسعه‌ای برای کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای و اقتصادی.) ===
عراق با تنوع قومی و مذهبی خود، سیاست‌ها و برنامه‌های متنوعی را برای مدیریت این تنوع و کاهش تنش‌ها به کار گرفته است. با این حال، چالش‌هایی مانند فساد، ناکارآمدی و اختلافات سیاسی همچنان مانع پیشرفت کامل این برنامه‌ها هستند. موفقیت عراق در مدیریت تنوع قومی و مذهبی به اجرای مؤثر قوانین، تقویت نهادهای دموکراتیک و حمایت جامعه بین‌المللی بستگی دارد. 

'''- تجارب و نوآوری های کشور عراق در زمینه اقوام'''

عراق به دلیل تنوع قومی و مذهبی خود، تجارب و نوآوری‌های جالبی در زمینه مدیریت اقوام و قومیت‌ها داشته است. این تجارب و نوآوری‌ها در چارچوب تلاش‌های این کشور برای ایجاد تعادل میان گروه‌های مختلف و کاهش تنش‌های قومی و مذهبی شکل گرفته‌اند. در ادامه به برخی از این تجارب و نوآوری‌ها اشاره می‌شود.

'''1. نظام فدرالیسم:''' با توجه به اینکه عراق کشوری چندقومی و چندمذهبی است و به جهت تقسیم عادلانه قدرت که در گذشته تاریخی خود از آن بی‌بهره بوده است، فدرالیسم را به عنوان شکل حکومتی خود انتخاب کرده است.[16] از مهم‌ترین نوآوری‌های عراق پس از سال ۲۰۰۳، ایجاد نظام فدرال و اعطای خودمختاری به منطقه کردستان عراق بوده است. این منطقه دارای دولت، پارلمان و نیروهای امنیتی مستقل است و به عنوان یک الگوی موفق از فدرالیسم در خاورمیانه شناخته می‌شود. کردستان عراق از حقوق فرهنگی و زبانی گسترده‌ای برخوردار است و زبان کردی در کنار عربی به عنوان زبان رسمی شناخته می‌شود. 

'''2. سیستم سهمیه‌بندی(Quota System):''' عراق برای تضمین مشارکت همه گروه‌های قومی و مذهبی در فرآیندهای سیاسی، سیستم سهمیه‌بندی را در پارلمان خود اجرا کرده است برای مثال، سهمیه‌هایی برای نمایندگان اقلیت‌هایی مانند مسیحیان، ایزدیان و ترکمن‌ها در نظر گرفته شده است. بر اساس این سیستم، پست‌های کلیدی سیاسی(مانند رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر و رئیس مجلس) میان گروه‌های اصلی قومی و مذهبی تقسیم می‌شود. برای مثال، رئیس‌جمهور معمولاً یک کرد، نخست‌وزیر یک شیعه و رئیس مجلس یک سنی است.

'''3. حفاظت از حقوق اقلیت‌ها:''' عراق قوانینی برای حمایت از حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی تصویب کرده است برای مثال، قانون اساسی عراق حقوق فرهنگی، زبانی و مذهبی اقلیت‌ها را تضمین می‌کند. نهادهایی مانند "وزارت امور اقلیت‌ها" برای حمایت از حقوق اقلیت‌ها و حل مشکلات آن‌ها ایجاد شده‌اند.

'''4. برنامه‌های بازسازی و توسعه مناطق اقلیت‌نشین:''' پس از جنگ با داعش، دولت عراق با کمک جامعه بین‌المللی، برنامه‌هایی برای بازسازی مناطق اقلیت‌نشین (مانند مناطق ایزدی‌نشین در سنجار و مناطق مسیحی‌نشین در نینوا) اجرا کرده است. برنامه‌هایی برای توسعه اقتصادی مناطق محروم به ویژه مناطق سنی‌نشین و کردستان، در دست اجراست تا از نارضایتی‌های قومی و مذهبی جلوگیری شود.

'''5. گفت‌وگوی ملی و مصالحه:''' عراق تلاش کرده است تا با ایجاد پلتفرم‌هایی برای گفت‌وگوی میان گروه‌های قومی و مذهبی، تنش‌ها را کاهش دهد برای مثال، کنفرانس‌ها و نشست‌های متعددی با حضور رهبران قومی و مذهبی برگزار شده است. همچنین در این کشور، برنامه‌هایی برای مصالحه ملی و بهبود روابط میان گروه‌های مختلف قومی و مذهبی اجرا شده است.

بررسی تحولات سیاسی در عراق در سال‌های 2003 تا 2022 نشان می‌دهد که دموکراسی در این کشور از چندین جنگ داخلی گذر کرده است. هنوز انتخابات مورد تاکید همه گروه‌های مذهبی، قومی و سیاسی است، اما رقابت بین فرقه‌ها و گروههای مختلف سیاسی سبب بی‌ثباتی و گاه آشوب در این کشور شده است. دموکراسی انجمنی، دولت ضعیف، ناهمگونی جامعه سیاسی، و نبود تفکر ملی نزد نخبگان از عوامل مهم تنش و بی‌ثباتی و تنش در عراق در سال‌های 2003 تا 2022 هستند.[17] 

'''6. نوآوری‌های آموزشی و فرهنگی:''' در کشور عراق، آموزش چندزبانه در برخی مناطق اجرا می‌شود به عنوان مثال در مناطق کردنشین، آموزش به زبان کردی در کنار عربی ارائه می‌شود. این رویکرد به حفظ هویت فرهنگی کردها کمک کرده است. همچنین کشور عراق برنامه‌هایی برای حفاظت از میراث فرهنگی اقلیت‌ها، مانند کلیساهای آشوری و معابد ایزدی، اجرا کرده است.

'''7. همکاری‌های بین‌المللی:''' عراق از حمایت سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل و اتحادیه اروپا برای اجرای برنامه‌های مربوط به اقلیت‌ها و بازسازی مناطق جنگ‌زده بهره برده است. همچنین این کشور از تجارب دیگر کشورها در زمینه مدیریت تنوع قومی و مذهبی الگوبرداری کرده است. برای مثال، تجارب کشورهایی مانند هند و آفریقای جنوبی در زمینه فدرالیسم و حقوق اقلیت‌ها مورد توجه قرار گرفته است.

'''8. چالش‌ها و درس‌های آموخته‌شده:''' با وجود نوآوری‌ها و تجارب موفق، عراق همچنان با چالش‌هایی مانند فساد، ناکارآمدی و اختلافات سیاسی مواجه است. درس‌های آموخته‌شده در عراق نشان داده که مدیریت تنوع قومی و مذهبی نیازمند تعهد سیاسی، مشارکت همه گروه‌ها و حمایت بین‌المللی است.

عراق با استفاده از تجارب و نوآوری‌هایی مانند فدرالیسم، سیستم سهمیه‌بندی، حفاظت از حقوق اقلیت‌ها و برنامه‌های بازسازی، گام‌های مهمی در زمینه مدیریت تنوع قومی و مذهبی برداشته است. با این حال، موفقیت کامل این برنامه‌ها به حل چالش‌های موجود و تقویت نهادهای دموکراتیک بستگی دارد. تجارب عراق می‌تواند برای سایر کشورهای دارای تنوع قومی و مذهبی نیز الهام‌بخش باشد.
----[1] - اسماعیل احمدی‌مقدم، علی‌جمعه عباس الونداوی، عراق؛ طوایف و اقوام، چالش‌های سیاسی امنیتی، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال پنجم، شماره هفدهم، پاییز 1399، صص 5-6.

[2] - علی عسگر شهبازی، مجید رحمتی نصر، نقش و جایگاه شیعیان در ساختار کشور عراق، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی، سال ششم، شماره شانزدهم، بهار 1395، صص 132-133.

[3] - موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، تحقیق و پژوهش: نقش شیعیان در فرایند دولت سازی عراق نوین و تاثیر آن بر امنیت ملی، تهران، 1383، ص 28.

[4] - فریدون آورزمائی، آیین و باورهای قوم ایزدی، فصلنامه هنر و تمدن شرق، سال ششم، شماره نوزدهم، بهار 1397، ص6.

[5] - <nowiki>https://fa.wikishia.net/view/شبک‌ها</nowiki>

[6] - بیژن نیری، محمدامین انصاری، نقش قومیت‌ها در تکاپوی فدرالیسم نوین سیاسی عراق، فصلنامه مطالعات روابط بین‌الملل، دوره پنجم، شماره بیستم، اسفند 1391، ص 167. 

[7] - حسین زحمتکش، محمد الغبان، زمینه‌های همگرایی و واگرایی ترکمن‌های عراق با ترکیه قدیم و جدید در چارچوب کمالیسم و پان‌ترکیسم، دوفصلنامه مطالعات تاریخی جهان اسلام، سال دوم، شماره چهارم، پاییز و زمستان 1393، ص 49.

[8] - مسعود اسلامی، علی شمس‌آبادی، عوامل ناکامی همه‌پرسی جدایی اقلیم کردستان عراق، فصلنامه ژئوپلتیک، سال چهاردهم، شماره سوم، پاییز 1397، ص 64. 

[9] - علی آدمی، حوا ابراهیمی‌پور، جایگاه شیعیان در ساختار سیاسی جدید عراق، فصلنامه شیعه‌شناسی، سال دوازدهم، شماره چهل و ششم، تابستان 1393، ص 118. 

[10] - اسلامی و شمس‌آبادی، پیشین، ص 71.

[11] - فریبرز ارغوانی پیرسلامی، سیدجواد صالحی، مرضیه عابدی، بنیان‌های جامعه‌شناسی گسست در امنیت ملی عراق نوین، فصلنامه مدیریت و پژوهش‌های دفاعی، سال شانزدهم، شماره هشتاد و پنج، پاییز و زمستان 1396،ص153.

[12] - علی جدیدی، سوناز بصیری، سیدصاحب برزین، منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی در عراق(2010- 2020)، فصلنامه مطالعات قدرت نرم، سال یازدهم، شماره چهارم(پیاپی 27)، زمستان 1400، ص 41. 

[13] - حسین محمدزاده، توصیف و تبیین جامعه‌شناختی عملیات نظامی انفال، فصلنامه علوم اجتماعی، دوره22، شماره 70، آذر 1394، ص 200. 

[14] - علیرضا سمیعی اصفهانی، ایمان شریف‌یلمه، واکاوی ریشه‌های شکل‌گیری داعش در سوریه و عراق، فصلنامه مطالعات سیاسی جهان اسلام، سال پنجم، شماره هجده، تابستان 1395، ص172. 

[15] - ارغوانی پیرسلامی، صالحی و عابدی، پیشین، ص152. 

[16] - جهانبخش مرادی، بررسی فدرالیسم در عراق از لحاظ سطح تحلیل منطقه‌ای، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، شماره هفدهم، زمستان 1390، ص 38. 

[17] - حسین کریمی‌فرد، تبیین بی‌ثباتی سیاسی در جامعه ناهمگون عراق در سال‌های 2003 تا 2022، فصلنامه مطالعات بنیادین و کاربردی جهان اسلام، سال چهارم، شماره چهاردهم، زمستان 1401، ص 81.

نویسنده مقاله

محمدعلی خوش‌طینت
بازگشت به اقوام و قومیت‌ها در عراق.
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=اقوام_و_قومیت‌ها_در_عراق»