نمایش مبدأ برای آیین ها، ادیان و مذاهب باستانی و بومی چین

[[پرونده:Shaolinsi.jpg|بندانگشتی|معبد دین بودا. برگرفته از سایت cri online، قابل بازیابی از https://persian.cri.cn/chinaabc/chapter6/chapter60402.htm|310x310پیکسل]]
از دوران باستان، [[چین]] یک کشور چند فرهنگی بوده است. لذا، تعجب آور نیست که در این کشور از قدیم الایام، اشیای متنوع و مختلفی مورد پرستش واقع می‌شده است. از دوران خیلی دور باستانی، معبودهای مورد پرستش مردم شامل ارواح، خدایان افسانه‌ا‌ی و اسطورهای، توتِم‌ها، نیاکان و طبیعت می‌شده است. پیروی از عقاید جادوگران و کاهنان (شمنیسم (Shamanism))[i]، استخوان پرستی (Bonism)[ii]، و عقاید دونگبا (Dongba Doctorine) نیز در میان برخی از [[اقلیت های قومی در چین|گروه‌های اقلیت قومی]] مورد پسند عامه بوده است. در [[سلسله های سونگ، لیائو، جین و شیای غربی|دوران سلسله‌های سونگ]]، [[سلسله یوان|یوان]]، [[سلسله مینگ|مینگ]] و [[سلسله چینگ|چینگ]]، مینگجیائو (Mingjiao)(آموزش اشراق)، آموزه‌های پیروان نیلوفر سفید (The White Lotus Doctorine)، اعتقادات پیروان آسمان زرد(The Yellow Heaven Doctorine)، عقیده‌ی ترکیبی نمادهای هشتگانه با سه خط نوشته‌ی یین و یانگ(هشت تریگرام( The Eight-Trigram))، و... که شاخه‌ها و انشعاب‌های مختلفی از ادیان گذشته است، گسترش یافت. به هرحال، در اسناد و کتب تاریخی مدرک ثبت شده‌ای از جزییات دقیق و تعداد [[ادیان ماقبل تاریخ چین|ادیان باستانی]] و غیر باستانی چینی در دست نیست، ولی می توان تقریبا وجود بیش از 100 نوع دین و آیین طبقه بندی شده را حدس زد. [[آیین بومی کنفوسیوس|آیین کنفوسویس]] و [[آیین بومی تائو|دین تائوئی]] نیز از ادیان و آیین‌های بومی قدیمی و باستانی هستند که بیش از دو هزار سال سابقه‌ی حضور در این کشور دارند و خیلی از جنبه های افسانه‌ای و خرافی باورهای باستانی را در خود جای داده‌اند. از زمان [[سلسله چین|سلسله‌های چین]] و [[سلسله ی خن|خَن]]، پیروی از ادیان و آیین‌هایی همچون [[بودا در هنرهای سنتی عامیانه چین|بودا]] (Buddism)[iii]، [[آیین بومی تائو|تائو]] (Taoism)[iv]، [[نسطوریان پیشقراولان مسیحیت در چین|نسطوری]] (Nestorianis)[v]، [[آیین مانوی در چین|مانوی]] (Manichaeism)[vi]، زرتشتی (Zoroastrianism)[vii] - و [[اسلام در چین|اسلام]][viii] و [[مسیحیت در چین|مسیحیت]] نیز در [[چین]] رایج شده که با این حساب می توان آیین‌ها و [[آیین های باستانی چین|ادیان باستانی چین]] را به دو بخش بومی و معرفی شده از خارج از [[چین]] به این سرزمین تقسیم کرد. در این میان، [[آیین بومی کنفوسیوس|آیین‌های کنفوسیوس]] و [[آیین بودا|ادیان بودا]] و [[آیین بومی تائو|تائو]] سه دین غالب در [[چین]] باستان بوده‌اند، که در طولانی ترین مدت بر وسیع ترین مناطق از سرزمین [[چین]] استیلا داشته، و بیشترین اهمیت ایدئولوژیکی و اثر‌گذاری فرهنگی را از خود برجای گذاشته‌اند.

=== [[ادیان ماقبل تاریخ چین]] ===
[[چین]] نزدیک 2000 سال کانون فرهنگی خاور دور بوده است و پیشینه‌ی ادیان آن دستکم 1500 سال دیگر عقبتر می‌رود. در این گستره ی زمانی 3500 ساله، [[چین]] مجموعا دو نظام عمده‌ی فکر و عمل( [[آیین بومی کنفوسیوس|کنفوسیوس]] و [[آیین های باستانی چین|دائو]]) پدید آورده و یک سیستم اعقاد سومی([[آیین بودا|بودا]]<nowiki/>یی) را به کلی دگرگون کرده، و در کنار آنها رسوم دینی عامیانه‌ی بی‌نظم و قانون خود را که دارای سابقه‌ی دیرینه‌تر است، در قالب یک سنت نیمه مستقل چهارم رشد داده است. این چهار سنت دینی با هم نه تنها [[فرهنگ چینی]] را شکل داده‌اند، بلکه فرهنگ و ادیان کشورهای همسایه همچون [[کره]] و [[ژاپن]] و بخش‌هایی از شرق آسیا زاییده‌ی همین فرهنگ بوده و متأثر از همان بوده اند<ref>جوزف، ا. اَدلر (1386) .دین های چین. ترجمه حسن افشار. تهران: [https://nashremarkaz.com/ نشر مرکز].</ref>

در سرزمین [[چین]]، دین همیشه با سیاست رابطه‌ی نزدیکی داشته است. از هزاره‌ی دوم پیش از میلاد، فرمانروا مسئول حفظ هماهنگی بین قلمرو خدایان آسمانی و دنیای نیاکان انسانی بوده‌اند. در دوران‌های بعد نیز تا آغاز قرن بیستم، حکومت‌ها نه تنها این نقش واسطگی و نمایندگی آسمان را حفظ کرده‌اند، بلکه تلاش نموده‌اند تا بر نهادها و جنبش‌های دینی نیز تسلط یابند. هماهنگی و پیوستگی خانواده که همیشه واحد سازندهی حیات اجتماعی در [[چین]] بوده است نیز انعکاسی از همین اندیشه و تفکر است که در نیا پرستی چینی‌ها تبلور یافته و مردم مردگانشان را هم مثل زندگان عضو خانواده می پندارند. بر این اساس، بن‌مایه‌ی تاریخ [[ادیان در چین|ادیان چینی]]،«وحدت لاهوت و ناسوت» یا پیوستگی امور زمینی و آسمانی است که پیوند دهنده‌ی این دو، فرمانروای پرهیزکار و با فضیلت است که اختیارات آسمانی به آنها تفویض شده و پادشاهان، حکم لولاهای بین زمین و آسمان را دارند. لذا خواه ناخواه مملکت داری جنبه‌ی دینی پیدا کرده است. آرمان این جهان بینی هماهنگی آسمان و زمین و انسان است. بر هم خوردن نظم سیاسی و اجتماعی در هر عصری نشان دهنده‌ی این است که کار دنیا در جایی می‌لنگد و حاکم در فرمانروایی خود از فرمان آسمان سرپیچی کرده و آسمان بر او غضب کرده و اختیارات تفویض شده به او را به فرد یا سلسله‌ی دیگری واگذار خواهد کرد. چکامه‌ی زیر بازگوی این پندار و اندیشه است:<blockquote>  آسمان بزرگ، از بیدادگری،

  این نا بسامانی‌های فرساینده را فرو م‌یفرستد.

  آسمان بزرگ، از نامهربانی،

  این سیه روزی‌های بزرگ را فرو می‌فرستد.</blockquote>دین عوامی، کهن ترین دین چینی که به عنوان دین اشراف [[سلسله شانگ|سلسله‌ی شانگ]]( قرن 14 تا 11 پیش از میلاد) شناخته می‌شود و تاکنون اطلاعات زیادی از آن به دست نیامده است؛ فالگیری و پیشگویی به وسیله‌ی استخوان‌ها؛ نیا‌پرستی؛ باور به عملکرد و اثرگذاری اشباح و ارواح خبیثه در زندگی روز‌مره؛ ضرورت هماهنگی انسان با طبیعت و طبیعت را مادر همه‌ی موجودات پنداشتن؛ [[مکتب طبیعت گرایان|فلسفه‌ی یین-یانگ]]؛ ایجینگ یا هگزاگرم و یا نمودار شش خطی و بَگووا(تریگرم ) هشت خطی که تکامل یافته‌ی آن به 64 خط نیز میرسد؛ عناصر پنجگانه و نقش آنها در جهان هستی؛ چی، یا نیروی حیات دهنده؛ و دهها تفکر اسطورهای و باور افسانه‌ای، همگی جزو جهان بینی باستانی چینی هستند که به دین عوام معروف بوده و روح [[فرهنگ چینی|فرهنگ باستانی و سنتی چین]] را تا به امروز شکل داده‌اند. دین عوامی، برخلاف دین‌های نهادی مانند [[مسیحیت در چین|مسحیت]] و [[اسلام در چین|اسلام]] که دارای متولی و نهادهایی همچون کلیسا و مسجد دارند، دین پراکنده است و در عرصه‌های اجتماعی غیر مذهی از قبیل خانواده و قوم و کشور حضور دارد و هیچ نماینده و متولی و نهاد خاصی در آن دخالت ندارد. 

مجموعه‌ی این ادیان و باورهای ماقبل تاریخ [[چین]]، در سده‌های بعد، توسط کنفوسیوس و دائو سازماندهی شده و به شکل [[آیین بومی کنفوسیوس|آیین‌های کنفوسیوس]] و طریقت دائویی، پس زمینه‌ی [[تاریخ و تمدن چین|فرهنگ سنتی و تمدن چینی]] را شکل داده‌اند که از آن به [[روح حاکم بر فرهنگ چین|روح فرهنگ چینی]] تعبیر می‌شود.

=== [[آیین های فلسفی دوران باستان]] ===
در دوران حاکمیت سلسله‌های [[دوران حکومت های هم ستیز|کشورهای هم ستیز]] و [[دوران بهار و پاییز|بهار و پاییز]] که به دوران طلایی اندیشه‌های فلسفی در [[تاریخ چین]] مشهور است، مکاتب فلسفی مختلفی به وجود آمد که به دوران شکوفایی صدگل نیز شهرت دارد. در این دوران اندیشمندان چینی با استفاده از آزاد اندیشی فلسفی که مورد حمایت حاکمان وقت و استقبال جامعه نیز بود ده‌ها اندیشه‌ی سیاسی، فلسفی و اجتماعی به وجود آمد که هر کدام پیروان و مدافعان و مخالفان خاص خود را داشتند. این مکاتب فکری اگرچه اندیشه‌های دینی نبودند، ولی به خاطر اثر گذاری عمیق اجتماعی آنها جزو [[آیین های باستانی چین|آیین‌های بومی باستانی]] به شمار رفته و برای پیروانشان به منزله‌ی دین و مذهب تلقی می شد. مشهورترین این مکاتب فلسفی که در شکل‌گیری فرهنگ سنتی [[چین]] اثرگزار بودند عبارتند از: [[مکتب قانونگرایان]]؛ [[مکتب طبیعت گرایان|اندیشه‌ی طبیعت گرایان]]؛ [[منطق گرایان|فلسفه‌ی منطق گرایان]]؛ [[موهیست ها|پیروان اندیشه‌ی موهسیتی]]؛ و معتقدان به فلسفه‌ی اصالت کشاورزی که معرفی این مکاتب فلسفی به صورت مختصر در پی می‌آید.
===[[مکتب قانونگرایان]]===
اندیشه‌ی [[مکتب قانونگرایان|قانونگرایان]] (Legalism) مبتنی بر فلسفه‌ی سیاسی عملگرایی است و طرفداران آن به شدت معتقد به حکومت قانون هستند. بر اساس این اندیشه، حکومت حاکم بایستی بر سه پایه استوار باشد: 1- قانون یا اصول غیر قابل تغییر؛ 2- روش، تاکتیک، هنر و حکومتداری؛ 3- مشروعیت، قدرت و یا کاریزما<ref>.Yan, Zou (2011). Encyclopedia Britanica. Retrieved</ref>

[[مکتب قانونگرایان|قانونگرایی]]، زیربنای فلسفه‌ی حکومتی [[سلسله چین|سلسله‌ی چین]]( نخست سلسله‌ی امپراتوری [[چین]]) بود، و به همین خاطر این سلسله متهم به امپراتوری استبدادی قانون است. شعار بنیانگذاران این تفکر«تنظیم قوانین مشخص و شفاف، و اجرای مجازات‌های سنگین» بود. [[مکتب قانونگرایان|قانونگرایان]] معتقد بودند که درست است که به برخی از افراد میتوان از طریق شفقت و مهربانی حکمرانی کرد، ولی اکثر آنان را به جز از طریق قانون نمی توان کنترل کرد. این مکتب سیاسی- فلسفی توسط دو نفر به نام‌های شانگ یانگ(Shang Yang) و خَن فِی(Han Fei) بودند که در [[دوران حکومت های هم ستیز|دوران حاکمیت کشورهای همستیز]] پایه‌گذاری شد. این مکتب فکری بر اجرای بدون چون و چرای قانون بدون در نظر گرفتن هیچ ملاحظه تأکید دارد. این اندیشه به شدت با [[کنفوسیوس و اندیشه های او|اندیشه‌ی کنفوسیوسی و]] [[موهیست ها|موهیستی]] که معتقد به تعامل و مداراست، مخالف بود. همین امر باعث شد که در دوران [[سلسله چین|سلسله‌ی چین]] با هرنوع فکر و اندیشه‌ی مخالف مقابله شود. در این دوران تمام کتاب‌های اندیشه‌های مخالف همراه با مبلغان و اندیشمندان این اندیشه‌ها در آتش قهر امپراتوری سوزانده شوند. [[سلسله چینگ|دوران چینگ]] به دوران کتاب سوزی نیز شهرت دارد. پس از سقوط زود هنگام [[سلسله چینگ|سلسله‌ی چینگ]]، از سوی اندیشمندان [[کنفوسیوس و اندیشه های او|کنفوسیوسی]] بر [[مکتب قانونگرایان]] خط بطلان کشیده شد و برای همیشه از عرصه‌ی سیاست محو شد.
==='''[[مکتب طبیعت گرایان|مکتب طبیعت گرایان]]'''===
[[پرونده:10866 (1).jpg|بندانگشتی|مکتب طبیعت گرایان]]
[[مکتب طبیعت گرایان]] (Naturalists):یا [[مکتب طبیعت گرایان|مکتب یین-یانگ]]، تقریبا همزمان با [[مکتب قانونگرایان]] و در [[دوران حکومت های هم ستیز|دوران فرمانروایی حکومت‌های همستیز]] پایه‌گذاری شد. بنیانگذار این مکتب فکری شخصی به نام زان یان(Zan Yan) بود که تحت عنوان [[مکتب طبیعت گرایان|مکتب یین- یانگ]] یا عوامل پنجگانه‌ی طبیعت اندیشه‌ی خود را مطرح ساخت. طبق این مکتب نظام هستی از 5 عامل و 5 عنصر اصلی تشکیل شده است؛ عوامل منفی مانند تاریکی، سردی و زن که یین شمرده می‌شوند و عوامل مثبت روشنایی، گرمایی و مردم که یانگ نامیده می‌شوند. و پنج عنصر عبارتند از: آب، آتش، چوب، فلز و خاک. این اندیشه به تدریج در فلسفه‌ی فرهنگی و اجتماعی مردم [[چین]] ریشه دوانیده و جزیی از [[فرهنگ سنتی نوشیدن چای در چین|فرهنگ سنتی]] این سرزمین شد. این تفکر بعدها در اندیشه‌های کیمیاگری و جادوگری [[آیین بومی تائو|تائوئیستی]] و در چارچوب [[طب سنتی چینی|طب سنتی چین]] رسوخ کرد.
===[[منطق گرایان]] ===
[[منطق گرایان]] (Logicians) یا مکتب «نام‌ها» با منطق تضاد اسامی و حقایق مرتبط است. این مکتب در میان چینی‌ها طرفدار زیادی نداشت، چون مردم [[چین]] سفسطه و جدل را در زندگی اجتماعی کارآمد نمی‌دانند.
===[[موهیست ها|موهیست‌ها]]===
مکتب فکری [[موهیست ها|موهیست‌ها]](Mohism) توسط شخصی به نام موزی(Mozi) پایه گذاری شد و طرفدار عشق و محبت جهانی بر مبنای منافع مشترک است. همه باید یکدیگر را دوست بدارند و از هرگونه درگیری پرهیز کنند. موزی، بنیاگذار این مکتب به شدت با مراسم آیینی [[کنفوسیوس و اندیشه های او|کنفوسیوس]] مخالف بود و بر زندگی اجتماعی مبتنی بر کشاورزی تأکید داشت. او می گفت: <blockquote>سنت‌ها پایدار نیستند، بشر به راهنمایانی فراتر از سنت‌ها نیازمند است تا بتواند تشخیص دهد کدام یک از سنت‌ها سودمندند. در آنصورت این اخلاقیات هستند که مردم را به سوی سنت‌های سودمند رهنمون می‌شوند.</blockquote>

=== [[مکتب کشاورزی محوری]] ===
معتقدان به اصالت کشاورزی(Agriculturalists)، [[مکتب کشاورزی محوری]]، بر فلسفه‌ی اجتماعی زمینداری مبتنی است که خواهان مساوات اجتماعی اتوپیایی و اشتراکی است. این مکتب معتقد است که جامعه‌ی بشری با توسعه‌ی کشاورزی تکامل یافته و به کشاورزی وابسته است. پیروان این مکتب معتقدند، حکومت ایده‌آل، پس از حکومت نیمه اسطورهای شِن نونگ(Shennong)، پادشاه نیمه خدایی که مهارت‌ها و ابزارهای کشاورزی را کشف و به مردم آموزش کشت و کار را داد، شکل گرفت. حاکم با فضیلتی که همراه مردم به شخم زدن زمین می‌پرداخت و از خزانه‌ی دولت حقوقی دریافت نمی‌کرد، بلکه از درآمد کار و تلاش خودش استفاده می‌کرد. این مکتب معتقد به تثبیت قیمت کالاهای یکسان بدون در نظر گرفتن کیفیت آن و عرضه و تقاضای بازار بود<ref>Denecke, Weibke (2011).The Dynamics of master Literature: early Chinese Thought from Confucius to Han Feizi. Harward University press</ref>

=== [[عوامل شکل دهنده جهان بینی سنتی چینی ها]] ===
تصور وهم انگیز چینی که به نام‌های یین(Yin) و یانگ(Yang)، معروف بوده و در عین تضاد با هم همزیست هستند، تمام [[جهان بینی در فرهنگ چینی|جهان بینی چینی]] را تشکیل میدهند. معنی لغوی یین و یانگ، سایه روشن دامنه‌های کوه است، ولی از دید فلسفه‌ی چینی معانی مختلف تقابل و تضاد در اشیای مختلف را بیان می‌کند. مانند ظلمت و نور، رطوبت و خشکی، زن و مرد، خوبی و بدی، مرگ و حیات، ضعیف و قوی و هر چیز جفتی که در مقابل و متضاد یکدیگر باشند.

همزمان با شکل‌گیری این جهان بینی در [[فرهنگ چینی|فرهنگ چین]]، اصل دیگری به نام چهار عامل تشکیل دهنده‌ی نظام هستی نیز ظهور کرد که تأثیر بیشتر و جایگاه برتری در زندگی مردم [[چین]] یافت. که البته این چهار عامل بعدها به پنج عامل افزایش یافت.

مردم [[چین]] برای مدت مدیدی قایل بودند که جهان به چهار قسمت اژدهای لاجوردی، ببر سفید، پرنده ی سرخ، و لاک پشت سیاه تقسیم می‌شود که به معنای شرق، غرب، جنوب و شمال بود. مفهوم بهار، تابستان، پاییز و زمستان نیز از این تفکر ناشی می‌شود. در اوایل قرن سوم پیش از میلاد، با اضافه شدن مفهوم«مرکز» این عوامل چهارگانه به عوامل پنجگانه تغییر پیدا کرد و از آن پس، جهات پنجگانه‌ی شرق، غرب، جنوب، شمال و مرکز، تمام جهان بینی و ابعاد مختلف زندگی مردم سرزمین [[چین]] را تشکیل می‌دهند. واژه ی«وو شینگ(Wu Xing)» بیانگر اهمیت این عوامل پنجگانه در اندیشه، تفکر، و [[جهان بینی در فرهنگ چینی|جهان بینی چینی]] است. این عوامل پنجگانه، در مفهومی دیگر عبارتند از: چوب، آتش، فلز، خاک و آب که تمام نظام هستی از این عناصر به وجود آمده است. 

[[آیین بومی تائو|تائو]] یا [[آیین های باستانی چین|دائو]]، معتقد بود که جهان ابتدا به یین و یانگ تقسیم شده و سپس عناصر پنجگانه را به وجود آورده‌اند و از این عناصر، ده هزار شیئ به وجود آمده است(رقم ده هزار برای عمومیت بخشیدن به هر آنچه در نظام هستی وجود دارد است). این عناصر پنجگانه در واقع عامل پیدایش انرژی در جهان بوده و هرکدام نمایانگر جهت، احساس، و اشیای خاصی هستند:

==== طبیعت آب ====
<blockquote>سیال بودن و حرکت به سمت پایین است.</blockquote>

==== طبیعت آتش ====
<blockquote>گرما بخشی و تحرک و برخاستن است</blockquote>

==== طبیعت چوب ====
<blockquote>کج شدن و دوباره راست شدن است</blockquote>

==== طبیعت فلز ====
<blockquote>به شکل‌های مختلف درآمدن با چکش است و</blockquote>

==== طبیعت زمین ====
<blockquote>ثمره دهی و زایش است.</blockquote>این عناصر نه تنها موجب پیدایش یکدیگر، بلکه عامل نابود ساختن همدیگر نیز هستند. چوب آتش را به وجود می‌آورد، آتش زمین را، زمین فلز را، فلز آب را، و آب درخت را. از منظر دیگر، آب آتش را از بین می‌برد، آتش فلز را ذوب می‌کند، فلز چوب را نابود می‌کند، چوب زمین را تسخیر می‌کند، و زمین آب را فرو می‌برد. این عناصر و عوامل پنجگانه با فصل‌های سال، رنگ‌ها، حوادث مهم، مزه‌ها و بوی‌ها، اعداد، اعضای بدن و... نیز ارتباط دارند. جایگزینی فصل‌های سال، به عوامل تأثیرگذار در درون عناصر پنجگانه بستگی دارد. در فصل بهار: عنصر چوب مسلط شده و موجب پیدایش آتش می‌گردد  که از عوامل به وجود آورنده‌ی تابستان است. آتش موجب پیدایش زمین می‌شود که از ویژگی‌های مرکز است و در مقابل، زمین موجب پیدایش فلز است که بر فصل پاییز مسلط است و فلز آب را به وجود می‌آورد که نشانگر فصل زمستان است.

بر این اساس، هر عنصری رنگ، مزه، و جهت مخصوص به خود را دارد: شمال، رنگ سیاه و مزه‌ی شور به عنصر آب تعلق دارد؛ جنوب، رنگ سرخ، و مزه‌ی تلخ به عنصر آتش اختصاص دارد؛ شرق، رنگ سبز، و مزه‌ی ترش مخصوص عنصر چوب است؛ غرب، رنگ سفید، و مزه‌ی تند به عنصر فلز تعلق دارند؛ مرکز، رنگ زرد، و مزه‌ی شیرین نیز از ویژگی‌های عنصر خاک است.

در ارتباط با انسان نیز عناصر پنجگانه با اعضای مختلف بدن و احساسات گوناگون افراد در ارتباط هستند که در [[طب سنتی چینی]] و مداوای بیماران بسیار اهمیت دارند. برای نمونه، عنصر چوب: با چشم، سینوس‌ها، جگر، کیسه‌ی صفرا، و عصبانیت مرتبط است؛ عنصر آتش: با زبان، رگ‌های خون، روده‌ی کوچک، قلب و احساس شادی ربط دارد؛ عنصر زمین: با دهان، ماهیچه‌ها، شکم، لوزالمعده، و احساس ترس مرتبط است؛ عنصر فلز: با دماغ، موهای بدن، روده‌ی بزرگ، ریه و احساس ناراحتی ربط دارد؛ عنصر آب: با گوش‌ها، استخوان‌ها، مثانه، کلیه‌ها و احساس ترس مرتبط است.

اعداد نیز با این عناصر ارتباط دارند. عددهای 1 و6 به عنصر آب، 2 و7 به عنصر آتش، 3 و 8 به عنصر درخت، 4 و 9 به عنصر فلز، و 5 و 10 به عنصر زمین مربوط هستند. اعداد فرد اعداد زمینی و اعداد زوج آسمانی شمرده می‌شوند. اعدا فرد موجب حرکت عوامل پنجگانه و اعداد زوج باعث باروری و کمال است. در کتاب تغییرات (Iching)، اطلاعات کاملی پیرامون عوامل پنجگانه و اثرات آنها در نظام هستی و ابعاد مختلف زندگی مردم [[چین]] آورده شده است.<ref>Pleskacheuskaro, Inesa (2007).Chinese Customs and Wisdoms: Foreign languages Press, Beijing</ref><ref>سابقی، علی محمد(1392). جامعه و فرهنگ [[چین]]. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی هنری و انتشاراتی بین الملی الهدی].</ref>

== نیز نگاه کنید به ==
[[جهان بینی در فرهنگ چینی]]؛ [[مکتب قانونگرایان]]؛ [[مکتب طبیعت گرایان]]؛ [[منطق گرایان]]؛ [[موهیست ها|موهیست‌ها]]؛ [[مکتب کشاورزی محوری]]

== پاورقی ==
<small>[i] - Shamanism  - آیین کاهنان و جادوگران که خود را واسط میان این جهان و جهان دیگر معرفی کرده و با انجام کار های اسرار آمیز بیماران را شفا می دادند.</small>

<small>[ii] - Bonism - افرادی که به پیشگویی از طریق استخوان های الهام بخش می پردازند.</small>

<small>[iii] - Buddism  - [[آیین بودا]] یکی از ادیان غیر بومی [[چین]] است که سرمنشأ آن هندوستان بوده و بنا به قولی توسط راهب های ایرانی در [[چین]] معرفی و گسترش یافته است. نخستین مترجمان کتب مقدس بوداییان به [[زبان چینی]] هم ایرانیان بوده اند.</small>

<small>[iv] - Taoism –  از ادیان بومی [[چین]] است که تقریبا همزمان با کنفوسیوس در این سرزمین به وجود آمده است.</small>

<small>[v] - Nestorianism –  شاخه ای از [[مسیحیت در چین|مسیحیت]] است که توسط مبلغان و کشیش های ایرانی در سرزمین [[چین]] معرفی شده است.</small>

<small>[vi] - Manichaeism – آیین مانوی یکی از پنج دین و آیینی است که توسط ایرانیان در [[چین]] معرفی شده و پیروانی را به خود جذب کرده است. هم اکنون تنها معبد مانوی فعال در جهان در شهر چوانجو در استان فوجیان [[چین]] دایر است که مورد تأیید یونسکو نیز قرار گرفته است.</small>

<small>[vii] - Zoroastrianism – دین زرتشتی یکی از ادیان ایرانی است که توسط ایرانیان در [[چین]] تبلیغ شده و پیروانی نیز پیدا کرده است.</small>

<small>[viii] - دین اسلام نیز توسط مبلغان و تجار ایرانی در [[چین]] معرفی شده و هم اکنون ( طبق آمار رسمی) بیش از 23 میلیون ( و براساس آمار غیر رسمی بین 40 تا 50 میلیون نفر) مسلمان با بیش از 34 هزار مسجد در سرتاسر [[چین]] پیرو این دین هستند.</small>
== کتابشناسی ==
<references />