نمایش مبدأ برای جایگاه زبان فارسی در نظام آموزشی بنگلادش

اهمیت و ارزش زبان فارسی در میان مردم بنگلادش هنگامی آغاز شد که شعرای فارسی زبان از آسیا و شهرهای مختلف شبه قاره به بنگلادش آمدند. مانند قادری بغدادی از بمبئی، کواکب، حیدرخان شایق، احسن الله شاهین از کشمیر هند و... پس از این دوران، زبان فارسی طی مرور زمان، به زبان بنگالی تغییر پیدا کرد و طی این مدت طویل، بسیاری از الفاظ فارسی و عربی در زبان بنگالی آمیخته شد. از خصوصیات مهم در قرن نوزدهم، تجدید زبان فارسی در بنگلادش بود. پس از سال 1857، دو شاعر معروف در این منطقه متولد شدند که در شاعری استاد بودند:

* مولانا عبیدالله عبیدی؛
* سید محمود آزاد.

اکرام می‌نویسد:<blockquote>«در قرن نوزدهم، سه نفر از شعرا توانستند در نواحی هند و پاکستان زبان فارسی را معرفی کنند، مولانا عبیدالله عبیدی، سهروردی و آزاد».</blockquote>نتیجۀ گسترش ادبیات و زبان فارسی در بنگلادش موجب شکل‌گیری و قالب ریزی زبان بنگالی شد. در سال 1970، فرهنگ بنگالی انگلیسی رواراندا ویلیام گولد ساک در شهر داکا چاپ شد که حدود شش هزار واژه فارسی و عربی در آن جمعاوری شده است؛ پیداست که ادبیات بنگالی، از ادبیات زبان فارسی و قوانین شعری آن الهام گرفته است. غزل، مرثیه، رباعی و مثنوی در زبان بنگالی، کاملاً از ادبیات فارسی گرفته شده است. این مهم نشانگر تأثیر ادبیات فارسی در زندگی و روح و روان مردم بنگال است.

از آغاز حکومت انگلیس در هند (سده هیجدهم)، پایتخت بنگاله، کلکته بود و تا 1912، پایتخت باقی ماند. طی این مدت، دانشمندان و شعرای فارسی زبان از نقاط مختلف بنگال ازجمله شهرهای چیتاگنگ، سیلهت، کومیلا و ... که مربوط به بنگال شرقی است، به شهر کلکته آمدند و در آنجا مسکن گزیدند. در سال 1912 به دستور انگلیسی ها، پایتخت به محل دیگر تغییر انتقال یافت و در ادامۀ این سیاست، زبان اردو را جایگزین زبان فارسی کردند. همچنین دستور دادند همه کتاب های فارسی را به زبان اردو ترجمه کنند. در زمان سیطرۀ انگلیسی ها بر هند، عمده‌ترین مراکز تحصیل زبان فارسی، مدرسه‌های دینی بودند. در سال 1780 مدرسه عالیه کلکته تأسیس شد. در سال 1874 نیز مدارس محسنیه در شهرهای داکا، چیتاگنگ، راجشاهی تأسیس شدند. با اینکه در بنگلادش مدرسه‌های دینی، غیر رسمی بود، اما آموزش و تحصیل زبان فارسی تداوم داشت. نهایتاً، دولت استعماری انگلیس در سال 1837 با صدور اطلاعیه‌ای، رسمیت داشتن زبان فارسی را باطل اعلام کرد.<ref>Mohammad , S.  (1985) History of English Education. Aligarah: M. A  College, p. 53-54</ref>

زبان فارسی از طریق تجار مسلمان فارسی زبان وارد این سرزمین شده است. البته تأثیر مبلغین عرب که تسلط به زبان فارسی داشته‌اند نیز شایان توجه است، زیرا آنان از زبان فارسی برای تبلیغ استفاده می کردند. پس از آن که مسلمانان بنگال را فتح کردند، در سال 1203م، صدها مبلغ مشهور از عربستان، ایران، یمن، ترکیه و آسیای میانه وارد این سرزمین شدند که اکثر آنان به زبان فارسی تکلم و تبلیغ می‌کردند و سلاطین بعدی اعم از ترک، ایرانی، مغول و ... نیز همان راه را ادامه ‌دادند. بدین ترتیب زبان فارسی درطول 633 سال از 1203 تا 1827 در بنگال زبان رسمی بوده است و تأثیر زیادی در فرهنگ این مرز و بوم داشته است.

  گرچه فارسی در مدارس مدرن و دینی به عنوان ماده درسی تلقی می‌شد، اما پس از استقلال پاکستان چون زبان های انگلیسی و بنگالی در مدارس اجباری بود، زبان فارسی از مدارس مدرن حذف و در مدارس دینی نیز زبان پنجم (پس از عربی، اردو، بنگالی و انگلیسی) شد، به همین دلیل موقعیت زبان فارسی رو به ضعف گذاشت. البته در دانشگاه داکا نیز زبان فارسی در واحدهای درسی گنجانده شده بود که چندان رونقی نداشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران مجدداً زبان فارسی توجه عده‌ای را به خود جلب کرد و به تعداد علاقه‌مندان به زبان فارسی افزود. درحال حاضر هنوز هم در بعضی از مدارس دینی زبان فارسی تدریس می‌شود.

=== نگاهی آماری به تاریخچه زبان فارسی در بنگلادش ===
*1921میلادی،  تأسیس دانشگاه داکا؛
*1921 ، افتتاح بخش فارسی دانشگاه داکا؛
*1947، جدایی بنگلادش از هند، به عنوان پاکستان شرقی؛
*67-1966، فارغ‌التحصیل شدن نخستین دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه داکا؛
*1971، استقلال بنگلادش؛
*1978، اعزام نخستین استاد زبان فارسی از ایران (آقای دکتر صراف) به دانشگاه داکا؛
*1985، پذیرش یک دانشجو در مقطع لیسانس؛
*1990، شروع فعالیت مجدد آموزش زبان و ادبیات فارسی با پذیرش دانشجو، با همکاری رایزنی فرهنگی و سفارت ج.ا.ایران؛
*1992، پذیرش 2 دانشجو برای مقطع لیسانس وفارغ‌التحصیلی اولین گروه و ثبت نام در فوق لیسانس و دور جدید با اعزام استاد فارسی ازایران؛
*1994، شروع آموزش زبان فارسی دوره مقدماتی – عالی در دانشگاه راجشاهی، تجهیز کتابخانه و اتاق سمینار ودفتر بخش فارسی و اردو توسط رایزنی و سفارت ج.ا.ایران، اعزام 3 نفر از دانشجویان فوق لیسانس برای دورۀ چهار ماهه بازآموزی به ایران؛

*1995، پذیرش 30 دانشجوی جدید برای مقطع لیسانس، اعزام دو نفر از استادان فارسی به ایران برای شرکت در کنگره عطار نیشابوری، پرده برداری از سنگ بنای ساختمان زبان فارسی دانشگاه داکا، توسط مقام محترم ریاست جمهوری اسلامی ایران؛

*1996، شروع اولین دوره لیسانس در دانشگاه راجشاهی.

=== جایگاه زبان و ادبیات فارسی ===

==== فارسی در دوره دبیرستان ====
تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فارسی درسی انتخابی بود. تدریس فارسی در این مرحله، از کلاش ششم آغاز می‌شد. در این دوره علاوه بر شش درس اجباری انگلیسی، اردو، بنگالی، ریاضی، علوم اجتماعی و علوم دینی، سه درس انتخابی بود که دانش‌آموزان می‌توانستند یکی از آنها را انتخاب کنند. این سه درس انتخابی شامل عربی، فارسی و نقاشی بوده است. در نتیجه، سیاست جدید آموزشی دولت پاکستان، زبان عربی از سال 1982 از کلاش ششم برای دانش‌آموزان سراسر بنگلادش اجباری شد. در اثر این تصمیم، فارسی و نقاشی، دو ماده اختیاری دیگر حذف شد. البته در دبیرستان هایی که زیر نظر دولت‌های ایالتی اداره می‌شود، آموزش و تربیت معلمین عربی، تدریس فارسی و نقاشی ادامه دارد. به چند دلیل عمده، تدریس فارسی در همه دبیرستان ها دایر نیست:
*در اثر اجباری شدن زبان عربی و تراکم دروس، فارسی در دبیرستان هایی که زیر نظر دولت مرکزی اداره می‌شود، قهراً از برنامۀ درسی خارج شده است؛
*به علت کمبود امکانات استخدام و وضع بد اقتصادی، دانشجویان، فارسی را به عنوان یکی از مواد درسی خود انتخاب نمی‌کنند؛
*در بعضی از دبیرستان ها، معلم فارسی وجود ندارد و از این رو دانش‌آموزان ناگزیر درس های دیگری را انتخاب می‌کنند؛
*اکثر معلمان، فارسی امروز و شیوه‌های نوین آموزش زبان فارسی را نمی‌دانند، بنابر این نمی‌توانند کلاس ها را به نحو احسن و نتیجه بخش اداره کنند؛
*کتاب‌های درسی به روش جدید موجود نیست و مطالب کتاب های درسی فعلی فاقد اطلاعات و مواد جدید است.

==== فارسی در سطح دانشکده‌ها ====
در ده ها دانشکده در سراسر بنگلادش، رشته زبان فارسی جزو دروس انتخابی آن ها است. در این دوره علاوه بر چهار درس اجباری بنگالی، انگلیسی، علوم سیاسی و بنگلادش شناسی، یک فهرست بسیار طولانی دروس انتخابی وجود دارد که زبان فارسی هم از جمله آن هاست. دانشجویان غالباً این درس را برای این انتخاب می‌کنند که بتوانندبه آسانی نمرات خوب به دست آورند، ولی دروس این ماده چنان تهیه شده و روش تدریس و آموزش به روشی است که دانشجویان حتی پس از موفقیت در امتحان به هیچ وجه قادر به صحبت کردن به زبان فارسی نیستند.

پس از استقلال بنگلادش، حدود شانزده سال در بخش فارسی دانشگاه داکا هیچ دانشجویی مشغول به تحصیل در این رشته نبود. پس از این مدت، کم‌کم زمینه‌های لازم برای بازگشایی بخش فارسی دانشگاه داکا فراهم شد و هر ساله تعدادی از دانشجویان در این رشته در مقطع لیسانس و فوق‌لیسانس و حتی دکترا تحصیل می‌کنند. مراکزی که زبان فارسی در آنجا آموزش و یا تدریس می‌شود شامل: بخش فارسی دانشگاه داکا، دوره لیسانس، فوق لیسانس و دکترا؛ مؤسسه زبان های نوین دانشگاه داکا و دانشگاه کولنا، بخش فارسی موسسه زبان های نوین دانشگاه راجشاهی، حوزه علمیه شهر [[کولنا]] و حوزه علمیه دخترانه مدینه‌العلوم درداکا می باشند. شایان ذکر است که حدود 79 سال از تأسیس بخش فارسی و اردو در دانشگاه داکا می‌گذرد. بخش فارسی و اردو دانشگاه داکا یکی از بخش‌های مهم دانشگاه می‌باشد.

==== بخش زبان فارسی دردانشگاه ها ====
اولین موافقتنامۀ فرهنگی میان دو کشور ایران و بنگلادش در سال 1355 هـ.ش به امضاء رسید و بدنبال آن، خانه فرهنگ در هر دو کشور تأسیس شد. از آن زمان تدریس زبان فارسی در دوره دانشکده به دو نوع انجام می‌شود، اختیاری و انتخابی. درس اختیاری فقط در دورۀ لیسانس وجود دارد. برنامه‌های این درس شامل جزوۀ کوچکی مشتمل بر حکایاتی از گلستان سعدی، مثنوی رومی، ابیاتی از شاهنامه فردوسی، غزلیات حافظ و بعضی از اشعار علامه محمداقبال است.
======بخش فارسی دانشگاه داکا======
[[پرونده:زبان فارسی در دانشگاه داکا.jpg|بندانگشتی|بخش فارسی دانشگاه داکا، قابل بازیابی از [https://www.ibna.ir/ https://www.ibna.ir]]]بخش فارسی دانشگاه داکا دارای دوره لیسانس، فوق لیسانس، پیش دکتری و دکتری است که مجموعاً 166 نفر، شامل 139 نفر در دوره لیسانس ،9 نفر دردوره فوق لیسانس و 18 نفر در دوره پیش دکترا و دکترا مشغول تحصیل هستند. در این بخش نه نفر استاد به نام های خانم دکتر کلثوم ابوالبشر، آقای دکتر سیف الاسلام خان،  آقای طارق ضیاءالرحمان سراجی، آقای محمد عبدالصبور، آقای محسن الدین میا، دکتر ابو الکلام سرکار، اقای محمد بها الدین، اقای محمد ممیت الرشید و آقای محمد احسن الهادی به تدریس و تحقیق اشتغال دارند.
=====بخش فارسی دانشگاه راجشاهی=====
بخش فارسی دانشگاه راجشاهی در مجموعه «گروه زبان ها» قرار دارد. این بخش از سال 1962 آغاز بکار کرد و تا مقطع دیپلم دانشجو می‌پذیرفت. از سال 1997 با تلاش رایزنی فرهنگی و نیز بعضی از اساتید دانشگاه، سندیکای دانشگاه با راه اندازی مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی موافقت کرد. در حال حاضر بخش فارسی دانشگاه راجشاهی تا مقطع فوق لیسانس دانشجو دارد که از این میان 93 نفر در مقطع کارشناسی و هفت نفر در مقطع کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل هستند. این بخش از خدمات علمی و پژوهشی ده استاد تمام وقت به اسامی دکتر شمیم خان، دکتر نورالهدی،  دکتر محمد کمال الدین، محمد عطاءالله، عثمان غنی، شفیع الله، سید ابو عبد الله، نذر السلام، خان تهمینه بیگم و خانم رضوانه اسلام شمی  استفاده می‌کند.
======انستیتو زبان های نوین دانشگاه داکا======
انستیتو زبان های نوین یکی از مؤسسات آموزشی وابسته به دانشگاه داکا است که از سال 1974کار خود را آغاز کرده است. از همان سال های نخستین، بخش زبان فارسی در این مؤسسه با دوره‌های آموزشی مقدماتی، متوسطه، دیپلم و فوق دیپلم دایر شد. به طور میانگین در هر دوره آموزشی حدود 30 نفر فارسی آموز دارد. استادان این بخش عبارت اند از: خانم شمیم بانو رئیس بخش (تمام وقت)، خانم دکتر کلثوم ابوالبشر (نیمه وقت) و آقای حفیط‌الرحمان (نیمه وقت).
======بخش آموزش زبان فارسی رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران - داکا======
فعالیت این بخش، از سال 1984 (1363هـ.ش) آغاز شد و تا کنون بیش از شصت دوره آموزشی زبان فارسی را به پایان رسانده است. این بخش، دارای چهار مقطع آموزشی مقدماتی، متوسطه، دیپلم و فوق دیپلم است که مدت زمان هر یک از دوره‌ها، چهار ماه طول می کشد. همچنین تا اوایل سال 2012 ، ده دوره آموزش فارسی ویژه استادان مدارس قومی در رایزنی فرهنگی برگزار شده است <ref>گزارش رایزنی فرهنگی ج.ا.ایران(1391).داکا: رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران،</ref>.
======آموزش زبان فارسی در دانشگاه اسلامی کوشتیا======
از سال 1381 خورشیدی، طبق یادداشت تفاهم منعقده شده میان رئیس دانشگاه و مقامات فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، بخش زبان فارسی دانشگاه با حضور یک استاد شروع به‌کار کرد. این بخش فعلا فعال نیست
======بخش فارسی دانشگاه چیتاگنگ======
از 9 مهر ماه 1381، طبق توافقنامه منعقده میان مقامات فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و رئیس دانشگاه چیتاگنگ، بخش آموزش فارسی در این دانشگاه در دوره لیسانس آغاز به‌کار کرده است. در اواخر سال 2011 با تاسیس بخش فارسی این دانشگاه موافقت شد و هم اینک فعال می باشد.
======بخش فارسی دانشگاه علوم و تکنولوژی کولنا======
طبق موافقتنامه دو جانبه ای که در تاریخ 17 آذر ماه 1381هـ.ش میان ج.ا.ایران و رئیس دانشگاه علوم و تکنولوژی کولنا به امضاء رسید، بخش زبان فارسی در آن دانشگاه راه اندازی شد.
======فارسی در مدرسه عالیه داکا (دولتی) و مدرسه مدینه‌العلوم(نیمه دولتی)======
در مدارس فوق زبان فارسی جزو مواد امتحانی در مقاطع داخل (دیپلم)، عالم(فوق دیپلم) و فاضل (لیسانس) می‌باشد و ستاد آموزش مدارس دینی وزارت آموزش و پرورش بنگلادش عهده‌دار برگزاری امتحانات سراسری تمام دروس از جمله فارسی است. با توجه به موافقت اخیر ستاد برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش و تصویب برنامه آموزش قرار است زبان فارسی بزودی جزو دروس ثابت آموزشی مقطع داخل و عالم قرار گیرد<ref name=":0">توسلی، محمد مهدی، علی زاده کندی، عزیز، توسلی، سینا(1391). جامعه و فرهنگ [[بنگلادش]]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی]( در دست انتشار)</ref>.

== نیز نگاه کنید به ==
[[روابط فرهنگی بنگلادش و ایران]]؛ [[موافقت نامه‌های فرهنگی و آموزشی بنگلادش و ایران]]؛ [[ایرانیان مقیم بنگلادش]]؛ [[کرسی های زبان فارسی در دانشگاه های بنگلادش]]؛ [[زبان و ادبیات فارسی در بنگلادش]]
== کتابشناسی ==