نمایش مبدأ برای كتب و اسناد دست‌نويس اسلامی مالی

[[پرونده:نمونه ای از نسخه های خطی مالی.jpg|بندانگشتی|نمونه‌ای از نسخه‌های خطی مالی]]
یکی از مهمترین شاخصه‌های ادبی کشور [[مالی]] که بخوبی از پیشینه عمیق تمدن اسلامی این کشور از گذشته‌های دور حکایت دارد کتب و نسخه‌های خطی بی شماری است که عمدتاً در شهر [[تمبوکتو در مالی|تمبوکتو]] وجود دارند. این اسناد که تماماً دست‌نویس و خطی می‌باشند در برگیرنده اطلاعات مهمی در ارتباط با علوم و معارف اسلامی بوده و جایگاه اسلام و مسلمانان را در این سرزمین به بهترین صورت ممکن به تصویر می‌کشند. اسناد مزبور که برخی از آنها چاپ و انتشار یافته‌اند به همراه کتابخانه‌هایی که این ذخایر را در خود جای داده‌اند به کشور مالی شهرت زیادی بخشیده و به منزله افتخاری برای این کشور در سطح قاره آفریقا بشمار می‌روند<ref>برگرفته از [https://Www.newworldencyclopedia.org www.newworldencyclopedia.org]</ref>.
[[پرونده:نسخه‌های خطی اسلامی.jpg|بندانگشتی|نسخه‌های خطی اسلامی]]
در واقع می‌توان گفت حجم عظیم کتب خطی و دست نویس متعلق به قرن نهم تا پانزدهم میلادی که بخشی از آنها با وجود شرایط نامساعد محیطی و گرمای فوق العاده هوا هنوز سالم مانده‌اند از ویژگی‌های منحصر به‌فرد کشور مالی و شهر [[تمبوکتو در مالی|تمبوکتو]] است.پیشینه این کتاب‌ها به قرون میانه میلادی باز می‌گردد و اوج نگارش این کتب مربوط به قرن‌های سیزده تا پانزده میلادی است که در آن عهد صنعت چاپ و نشر کتب، نسخه‌برداری کتاب‌های قدیمی و خرید و فروش نسخه‌های خطی منحصر بفرد در [[تمبوکتو در مالی|تمبوکتو]] رواج داشت و این در زمانی بود که اروپا همزمان با عهد رنسانس بتدریج خود را برای ورود به صنعت چاپ و نشر آماده می‌نمود. این کتب در آن دوره توسط عده‌ای خاص که شغل آنها نسخه‌برداری از کتب وارداتی از کشورهای اسلامی خاورمیانه و شمال آفریقا بود کتابت می‌شد. علاوه بر آن دانشمندان دانشگاه سانکوره نیز جدای از تدریس در این دانشگاه به تألیف کتب مختلف در مضامین گوناگون علوم اسلامی اشتغال داشته و آثار خطی و دست‌نویس گرانبهایی از خود بر جای نهادند.کتب و نسخه‌های خطی موجود در [[تمبوکتو در مالی|تمبوکتو]] که تاکنون مورد شناسایی قرار گرفته‌اند بالغ بر هفتاد هزار نسخه می‌باشند با این حال متخصصان و دست‌اندرکاران معتقدند هنوز نسخه‌های خطی بسیاری وجود دارند که توسط ساکنان [[تمبوکتو در مالی|تمبوکتو]] نگهداری می‌شوند و آنها تاکنون از معرفی این نسخ و کتب به مقامات دولتی خودداری کرده‌اند<ref>برگرفته از [https://Www.unescoworldheritagecentre.org www.unesco world heritage centre.org]</ref>.

این درحالی است که به گفته برخی از محققان این تعداد تنها بخش اندکی از انبوه کتب و نسخه‌های خطی علوم اسلامی است که در دوران شکوفایی تمبوکتو و زمانی که این شهر مهد علم و دانش در سرتاسر آفریقا به‌شمار می‌رفت به‌رشته تحریر در آمده‌اند. محققان معتقدند بیش از دو سوم این نوشتجات در طول قرن‌ها در اثر حملات اقوام بیگانه به تمبوکتو و هوای غبار آلود از بین رفته اند. آنان از آن بیم دارند کتب و نسخه‌هایی که در خانواده‌ها در شرایطی بد و در جعبه‌های پوسیده و مملو از گرد و غبار نگهداری می‌شوند نیز بتدریج از بین رفته و اطلاعات گرانبهای موجود در این نسخ نابود گردند<ref>گفت‌وگو با شيخ باموی چيته: رئيس كتابخانۀ رسول اكرم (ص)، تمبوكتو: آذر 1387.</ref>. مضامین و موضوعات کتب و نسخه‌های خطّی که تاکنون جمع‌آوری شده‌‌است عبارتند از:

- نجوم و مطالعات نجومی (قرن‌ها پیش از مطالعات نجومی گالیله و کوپرنیک)

- طب اسلامی

- نحوه انجام جراحی‌های کوچک و بزرگ

- دامپزشکی

- پیشه‌وری

- جغرافیا

- سفرنامه‌

- تاریخ

- تاریخ اسلام

- قرآن

- فلسفه

- فقه

- قراردادهای حقوقی

- شرح جنگ‌های قومی

- شجره‌نامه‌های خانوادگی

اکثر این نوشته‌ها به زبان عربی<sup>[i]</sup> و برخی به زبان عبری و در زبان‌های قبایل بومی این منطقه به رشته تحریر در آمده اند<ref>برگرفته از [https://Www.historicallibraryintimbukto.com www.historical library in timbukto.com]</ref>.
[[پرونده:نسخه‌های خطّی اسلامی‌ -تمبوکتو.jpg|بندانگشتی|نسخه‌های خطی اسلامی]]
دولت مالی طیّ دهه گذشته، با همکاری برخی مؤسسات غربی نظیر بنیاد ملون، اقدام به تأسیس کتابخانه‌ها و مراکزی برای حفظ، نگهداری و ترمیم این میراث ارزشمند فرهنگی کشور نموده‌است. پژوهشگران این مراکز با اظهار تأسف از نابودی اکثر کتابخانه‌های قدیمی صدوبیست گانه [[تمبوکتو در مالی|تمبوکتو]]، که در قرون شانزده تا هجده میلادی در این شهر فعالیت داشته‌اند، تلاش می‌کنند با حفظ کتب و نسخه‌های دست‌نویس موجود، میراث بر جای مانده از دوران شکوه و عظمت اسلام و مسلمانان را به مردم این کشور و جهانیان معرفی کنند. در این بین انستیتو تحقیقات اسلامی احمدبابا و کتابخانه ماماحیدرا که مورد حمایت مرکز مطالعات آفریقا و [[آمریکا]] دانشگاه‌‌ هاروارد و بنیاد آندره ملون [[فرانسه]] است، نقش مهمی در حفظ این میراث ارزشمند دارند. این مراکز تاکنون تعداد بسیاری از این گنجینه فرهنگی اسلامی را جمع‌آوری نموده‌اند و تنها انستیتو تحقیقات اسلامی احمد بابا، موفق به گردآوری 25 هزار نسخه دست‌نویس متعلق به قرن سیزده میلادی شده است<ref>گفت‌وگو با اسماعيل جاجه مدير كتابخانه فوندو، تمبوكتو: آذر 1387. </ref>.

محققان معتقدند مسلمانان تمبوکتو هنوز تعداد زیادی از کتب و نسخ خطی اسلامی متعلق به قرن سیزده تا پانزده میلادی را نزد خود نگاه داشته و از واگذاری این اسناد به محققان خوداری می‌کنند.در واقع خانواده‌های مسلمان تمبوکتو که کتب و نسخ دست نویس اسلامی را قرن‌ها از نسلی به نسل دیگر انتقال داده‌اند وجود این میراث فرهنگی را موجب برکت و وسعت روزی خود دانسته و بر این باورند که با دور کردن این کتب و اسناد از خود برکت خداوند را نیز از خود دور می‌سازند. از این روی ترجیح می‌دهند آنها را در منازل محقر خود و در پارچه‌هایی مستعمل و ضخیم در هم پیچیده و در صندوق‌های پوسیده چوبی مخفی نمایند و در هنگام مرگ این اسناد را به فرزندان ارشد خود منتقل سازند. جالب اینجاست که با وجود فقر و مسکنت اکثر خانواده‌های مسلمان شهر تمبوکتو و اطلاع آنان از ارزش والای این کتب و نسخه‌های خطی و پیشنهادات جذاب و فریبنده دلالان مراکشی و فرانسوی برای خرید این اسناد؛ مسلمانان کماکان از فروش این اسناد بشدت خودداری نموده و حاضر نیستند این گنجینه ارزشمند را با پول معاوضه کنند<sup>[ii]</sup><ref>عرب‌احمدی، امیربهرام (1392). جامعه و فرهنگ [[مالی]]. ناظرعلمی ابوالحسن شریف محمدی. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی، هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی]، ص246-250.</ref>.

== نیز نگاه کنید به ==
[[زبان و ادبیات مالی]]؛ [[تاریخ ادبیات و سبک‌های ادبی مالی]]

== پاورقی ==
<small>[i] - اکثر کتب خطی موجود در کتابخانه‌های تمبوکتو به سبک کوفی و حجازی متعلق به قرون سوم و چهارم هجری قمری نوشته شده‌اند با این حال سبک سودانی نیز در برخی از این مخطوطات بچشم می‌خورند. اغلب کتب و نسخ خطی موجود به خط نسخ نوشته شده‌اند.</small>

<small>[ii] - براساس مطالعات میدانی پژوهشگر دلیل خودداری مردم تمبوکتو از واگذاری این کتب و نسخه‌های خطی به دولت تجربه تلخ آنها از دوره حاکمیت فرانسه بر این شهر است. در زمان استعمار فرانسه کارگزاران فرانسوی با فریب مسلمانان تمبوکتو بسیاری از اسناد و مخطوطات ارزشمند قدیمی را جمع‌آوری کرده و به کتابخانه‌ها و [[موزه‌های فرانسه]] انتقال دادند. از این روی برخی از مردم این شهر کماکان از آن بیم دارند که دولت مالی در صدد جمع‌آوری این میراث ارزشمند فرهنگی و فروش کتب و اسناد مزبور به کتابخانه‌های مشهور اروپا و آمریکا ‌باشد لذا با وجود آن که مقامات دولتی و مدیران کتابخانه‌های خصوصی مبالغ قابل توجهی را برای خرید این اسناد پرداخت می‌کنند مردم کماکان از واگذاری کتاب‌ها و نسخه‌های خطی به ارث برده از اجدادشان به دولت و مسئولان طفره می‌روند. این در حالی است که مسلمانان این اسناد مهم را معمولاً در جعبه‌های چوبی نگهداری می‌کنند بدون آنکه اهمیتی برای شرایط نگهداری این نسخه‌های خطی قائل باشند. البته طی چند سال گذشته ائمه جمعه و جماعات تمبوکتو موفق شده‌اند برخی از مردم را برای تحویل کتب و نسخ خطی خود به دولت و کتابخانه‌های خصوصی متقاعد سازند ولی این افراد تنها بخش کوچکی از مردم شهر تمبوکتو و روستاییان را در برمی‌گیرند.</small>

== کتابشناسی ==