نمایش مبدأ برای نهادها و مراکز دینی مسلمانان تاجیکستان

→ نهادها و مراکز دینی مسلمانان تاجیکستان
به دلیل زیر، اجازهٔ ویرایش این صفحه ندارید:
عملی که درخواست کرده‌اید منحصر به کاربران این گروه است: کاربران.
می‌توانید مبدأ این صفحه را ببینید و رونوشت بردارید:
امروزه با استقلال کشور‌‌های آسیای میانه، انجام فرایض دینی آزاد شده است، منتها [[سیاست و حکومت تاجیکستان|سیاست]] دولت [[تاجیکستان]] بر جدایی دین از سیاست استوار است. در زمان اتحاد جماهیر شوروی، رسیدگی به امور مذهبی [[اسلام و مسلمانان تاجیکستان|مسلمانان]] 5 جمهوری آسیای مرکزی به اداره روحانی مرکزی در ازبکستان محول گردید. مرکز این اداره در شهر تاشکند بود و زبان رسمی آن ازبکی اعلام شده است. در راس این اداره مفتی قرار داشت و نماینده این اداره در هر یک از 5 جمهوری را قاضی می‌گفتند که در راس «اداره قاضیات» انجام وظیفه می‌کرد.

اداره قاضیات جمهوری [[تاجیکستان]] در سال 1988 تحت نظارت قاضی تورجان زاده بود که تحصیلاتش را در [[اردن]] به پایان رسانده بود.

چنانچه در مباحث گذشته گفته شد رهبر اسماعیلیان بدخشان کریم آقاخان است که رهبر تمام اسماعیلیان در سطح جهان می‌باشد. تا قبل از استقلال [[تاجیکستان]]، اسماعیلیان ارتباطی با رهبر خود نداشتند. لیکن در سال ‌‌های 3-1992 که [[تاجیکستان]] در جنگ‌های داخلی غوطه‌ور بود و وضع [[نظام اقتصادی تاجیکستان|اقتصادی]] کشور اسفبار شده بود و ارتباط ناحیه کوهستانی بدخشان با پایتخت قطع شده بود و خطر قحطی و مرگ و میر در منطقه قوت داشت، کریم خان به کمک پیروان خود در کوه‌‌‌های پامیر می‌رود و با گشودن راه‌ها، مواد غذایی را به آن‌ها می‌رساند. این حرکت موجب بیشتر شدن علاقه اسماعیلیه به رهبر خود گردیده است.

در ماه مه 1995 کریم آقا خان سفری رسمی به پامیر می‌کند و سر راه خود به شرق [[تاجیکستان]] وارد [[شهر دوشنبه|دوشنبه ‌]]<nowiki/>می‌شود و با رئیس جمهور [[تاجیکستان]]؛ امام علی رحمان دیدار و گفت و گو می‌کند. آن ها در مورد چگونگی همکاری بیشتر میان [[بنیاد آقاخان تاجیکستان|بنیاد آقاخان]] و [[سیاست و حکومت تاجیکستان|حکومت تاجیکستان]] صحبت کرده و موافقت‌نامه [[نظام فرهنگی تاجیکستان|فرهنگی]] و [[نظام اقتصادی تاجیکستان|اقتصادی]] به امضا می‌رسانند. هدف از این موافقت‌نامه، آباد کردن زمین ‌‌های بدخشان و نیز رشد [[نظام اقتصادی تاجیکستان|اقتصاد]] و [[فرهنگ عمومی تاجیکستان|فرهنگ]] است. نماینده شخصی آقاخان، سمت سفیر در [[تاجیکستان]] را خواهد داشت.

در حال حاضر اهل سنت [[تاجیکستان]] که پیرو مذهب حنفی بوده و حدود 90% [[جمعیت تاجیکستان|جمعیت]] بیش از 7 میلیونی کشور را به خود اختصاص داده‌اند دارای یک سازمان رسمی (دولتی) دینی تحت عنوان اداره دینی و یک سازمان غیررسمی (غیردولتی) که همان [[حزب نهضت اسلامی تاجیکستان|حزب نهضت اسلامی]] است می‌باشد.

=== [[اداره دینی تاجیکستان]] ===
با استقلال [[تاجیکستان]] از شوروی سابق و اعلام برخی آزادی‌‌های سیاسی و اجتماعی انجام برخی فرایض دینی در این کشور آزاد شد. این در حالی صورت گرفت که دولت با جدیت تمام سیاست جدایی دین از سیاست یعنی سیستم حاکمیت لاییک را دنبال می‌کند. به همین دلیل نظارت بر اعمال و فعالیت‌های مذهبی را در دستور کار خود قرار داده‌است. اجرای این سیاست توسط دولت به اداره دینی واگذار شده است. در زمان شوروی سابق رسیدگی به امور مذهبی [[اسلام و مسلمانان تاجیکستان|مسلمانان]] 5 جمهوری آسیای مرکزی به اداره دینی ازبکستان واقع در تاشکند پایتخت ازبکستان واگذار شده بود. در رأس این اداره مفتی قرار داشت. به نماینده این اداره در هر یک از 5 جمهوری قاضی می‌گفتند که اداره دینی یا "اداره قاضیات" انجام وظیفه می‌کرد.

اداره قاضیات [[تاجیکستان]] در سال 1988 تحت ریاست قاضی تورجان‌زاده که تحصیلاتش را در اردن به پایان رسانده بود قرار داشت. پس از استقلال [[تاجیکستان]] از شوروی سابق رحمانف رئیس جمهور این کشور استقلال اداره قاضیات این جمهوری از اداره دینی آسیای مرکزی را اعلام کرد. اما این اداره همچنان با تشکیلات اداره دینی آسیای مرکزی در ارتباط است و از این مرکز کمک ‌‌های مالی و [[نظام فرهنگی تاجیکستان|فرهنگی]] دریافت می‌کند. همچنین [[اداره دینی تاجیکستان]] از طریق مرکز دینی تاشکند از کمک ‌‌های خارجی بهره‌مند ‌می‌شود.

ایمه جماعت و خطبا [[مساجد تاجیکستان|مساجد]] که زیر نظر این اداره فعالیت می‌کنند نفوذ این اداره را در سراسر [[تاجیکستان]] گسترش می‌دهند. تعداد [[مساجد تاجیکستان|مساجد]] رسمی تاجیکستان 104 باب است که تحت سرپرستی اداره قاضیات فعالیت می‌کنند علاوه بر این 2800 باب مسجد غیررسمی در محلات و قصبات وجود دارند که مسئولیت رسیدگی به امور این [[مساجد تاجیکستان|مساجد]] نیز بر عهده اداره قاضیات کشور است. [[مدارس تاجیکستان|مدارس]] مهمی که تحت سرپرستی اداره قاضیات هستند عبارت اند از "مهد عالی" که شعبه‌ای از دانشگاه بین المللی پاکستان است و به طور غیر مستقیم توسط وهابیون اداره ‌می‌شود. حدود 150 طلبه در آن مشغول تحصیل هستند. [[مدارس تاجیکستان|مدرسه]] دیگری در شهر خجند با 110 طلبه و مدرسه "مولا یعقوب چرخی" در [[شهر دوشنبه]] نیز دارای 130 طلبه است. این [[مدارس تاجیکستان|مدرسه]] در کنار [[مساجد تاجیکستان|مسجد]] قدیمی 500 ساله "مولانا یعقوب چرخی" تأسیس شده است. اداره قاضیات [[تاجیکستان]] دارای هفته‌نامه‌ای به نام منبر [[اسلام و مسلمانان تاجیکستان|اسلام]] است که در روز‌‌های جمعه با خط سیریلیک منتشر ‌می‌شود<ref>نبوی، محمدحسن (1378). راه‌آورد سفر به [https://dmelal.ir/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 تاجیکستان]. مجله مبلغان، شماره 25. ص 6.</ref>.
=== [[حزب نهضت اسلامی تاجیکستان]] ===
[[حزب نهضت اسلامی تاجیکستان]] مهم‌ترین تشکیلات مذهبی و سیاسی غیر دولتی در [[تاجیکستان]] و حتی آسیای مرکزی است که تمام کشور‌‌های منطقه را تحت تأثیر خود قرار داده است مباحث مربوط به این حزب و تأثیرات و جایگاه مذهبی آن در [[تاجیکستان]] در قسمت احزاب تاجیکستان به صورت مفصل مورد بحث قرار گرفت.

=== [[نهادها و مراکز دینی شیعیان اسماعیلی تاجیکستان|نهادها و مراکز دینی شیعیان اسماعیلی مذهب]] ===
اقلیت [[شیعیان اسماعیلی تاجیکستان|اسماعیلی مذهب تاجیکستان]] که پیرو آقاخان چهارم هستند. دارای دو سازمان رسمی و غیررسمی [[سیاست و حکومت تاجیکستان|سیاسی]]، [[نظام اقتصادی تاجیکستان|اقتصادی]] و مذهبی داخلی و خارجی هستند. این دو سازمان عبارت اند از [[سازمان لعل بدخشان تاجیکستان|سازمان لعل بدخشان]] که سازمان یا حزب رسمی غیردولتی است و بیشتر در صحنه سیاسی فعالیت می‌کند. دیگری [[بنیاد آقاخان تاجیکستان|بنیاد آقاخان]] وابسته به آقاخان رهبر اسماعیلیان جهان است که در تمام زمینه‌‌‌های [[سیاست و حکومت تاجیکستان|سیاسی]]، [[نظام اقتصادی تاجیکستان|اقتصادی]] و [[نظام فرهنگی تاجیکستان|فرهنگی]] با تأکید بر بخش اقتصادی فعالیت می‌کند.

==== [[سازمان لعل بدخشان تاجیکستان|سازمان لعل بدخشان]] ====
سازمان لعل بدخشان رسماً در می 1992م. (اردیبهشت ماه 1371) فعالیت خود را آغاز کرد. این سازمان در ابتدا با تمایلات فرهنگی ظهور کرد و همت خود را در آغاز صرف امور [[نظام فرهنگی تاجیکستان|فرهنگی]] به ویژه احیای زبان پامیری در [[مدارس تاجیکستان|مدارس]] ابتدایی به جای [[زبان تاجیکی]] کرده بود. اما در جریان آغاز بازسازی [[سیاست و حکومت تاجیکستان|سیاسی]] توسط گورباچف (1989 - 1991) که سازمان به طور غیررسمی فعالیت می‌کرد به تدریج تبدیل به یک سازمان سیاسی شد. [[سازمان لعل بدخشان تاجیکستان|سازمان لعل بدخشان]] دارای بیش از 3000 عضو رسمی می‌باشد. امیربیک عطابیک رهبری و ریاست آن را برعهده دارد. سازمان از حمایت اکثر قریب به اتفاق ساکنان ولایت بدخشان برخوردار است. اکثر اعضای آن را جوانان و روشنفکران تشکیل می‌دهند. همین ویژگی به [[سازمان لعل بدخشان تاجیکستان|لعل بدخشان]] این امکان را دارد تا با وجود به جنگ کشیده شدن بحران داخلی [[تاجیکستان]] در سال 1992 سازمان موقعیت خود را از دست ندهد و از میدان مبارزه خارج نشود. زیرا جوانان عضو سازمان با تدبیر رهبری آن اقدام به تشکیل واحد‌‌های نظامی نموده و در طول دوران جنگ داخلی در ایتلاف با [[حزب نهضت اسلامی تاجیکستان|حزب نهضت اسلامی]] به مبارزه نظامی با حکومت رحمانف ادامه دادند. این امر در 1375/2/29 شکل رسمی به خود گرفت. یعنی در این تاریخ [[سازمان لعل بدخشان تاجیکستان|سازمان لعل بدخشان]] رسماً به عضویت اتحادیه ملی اسلامی مخالفان دولت (به رهبری [[حزب نهضت اسلامی تاجیکستان|حزب نهضت اسلامی]]) [[تاجیکستان]] درآمد. گر چه از آغاز مبارزات نظامی بر علیه حکومت کمونیستی [[تاجیکستان]] (از اواسط سال 1371) نیز اعضاء و هواداران این سازمان در کنار نیرو‌‌های نهضت در این مبارزات حضوری فعال داشتند ولی عضویت این سازمان در اتحادیه ملی اسلامی سبب حضور رسمی آنان در مذاکرات صلح گردید.

بسیاری از شخصیت‌‌های علمی- فرهنگی [[شهر دوشنبه|دوشنبه]] از اعضای آن هستند. هفته‌نامه باختر ارگان این حزب است. هدف اصلی اعلام شده رهبران حزب برقراری حکومت مردنی در [[تاجیکستان]] و واگذاری خود مختاری کامل به منطقه خودمختار بدخشان است. البته مسائلی مانند رشد فرهنگ استان بدخشان و بالارفتن سطح زندگی مردم این منطقه از دیگر اهداف سازمان است. لیک نکات زیادی که مربوط به کل جمهوری می‌شوند نیز از برنامه‌ها و اهداف سازمان هستند.

==== [[بنیاد آقاخان تاجیکستان|بنیاد آقاخان]] ====
[[بنیاد آقاخان تاجیکستان|بنیاد آقاخان]] توسط رهبر اسماعیلیان جهان با هدف حمایت از پیروان این فرقه اسلامی در سراسر جهان تشکیل شده‌است. این بنیاد پس از استقلال [[تاجیکستان]] از شوروی سابق اقدام به برقراری روابط با [[شیعیان اسماعیلی تاجیکستان|اسماعیلیان]] منطقه بدخشان [[تاجیکستان]] کرد. در آغاز کار نیز حمایت‌های [[نظام اقتصادی تاجیکستان|اقتصادی]] از مردم را در دستور کار خود قرار داد که این امر با استقبال دولت [[تاجیکستان]] نیز مواجه شد. این امر زمانی صورت گرفت که بر اثر جنگ داخلی و قطع کمک‌‌های [[روسیه]] به دلیل اعلام استقلال [[تاجیکستان]] از [[روسیه]] مردم منطقه به شدت با قحطی و گرسنگی و مرگ دست به گریبان بودند. در این ایام بنیاد بین المللی «آقاخان چهارم» به یاری مردم منطقه شتافت و مقادیر قابل توجهی کمک‌‌های نقدی و جنسی در اختیار مردم منطقه قرار داد و آنها را از مرگ حتمی ر‌‌هایی بخشید.

این آغازی بر حضور فعال این بنیاد در منطقه بدخشان [[تاجیکستان]] بود. پس از آن نیز «کریم الحسینی» ملقب به آقاخان چهارم رهبر اسماعیلیان جهان چند سفر به [[تاجیکستان]] انجام داد که با استقبال گرم رحمانف رئیس جمهور این کشور مواجه شد. ملاقات‌‌های او با رئیس جمهور امام‌علی رحمانف زمینه‌ی همکاری بیشتر این بنیاد با [[تاجیکستان]] را فراهم کرد و عملاً کمک‌‌های این بنیاد به مردم از سال 1997 آغاز گردید. این کمک‌ها شامل کمک‌‌های جنسی برای نجات مردم از گرسنگی، کمک‌‌های نقدی بلاعوض به صورت سرمایه‌گذاری در طرح ‌‌های مختلف [[کشاورزی در تاجیکستان|کشاورزی]]، صنعتی و [[نظام فرهنگی تاجیکستان|فرهنگی]] بود. ولی آقاخان چهارم با این حمایت‌های بلاعوض بی‌دریغ، اهداف پشت پرده‌ای را دنبال می‌کند که طراحان اصلی آن انگلستان و [[آمریکا]] هستند. به عبارت دیگر وی در تلاش است تا زمینه‌‌‌های [[سیاست و حکومت تاجیکستان|سیاسی]] و [[نظام اقتصادی تاجیکستان|اقتصادی]] و [[نظام فرهنگی تاجیکستان|فرهنگی]] را برای ایجاد یک کشور اسماعیلیه مذهب در قلب آسیا در آینده فراهم سازد. طبق ایده‌‌‌های طراحان این برنامه (لندن و واشنگتن) این کشور فرضی شامل تمام جامعه‌‌‌های اسماعیلی این سازمان از جمله استان بدخشان [[تاجیکستان]]، بدخشان [[افغانستان]]، منطقه چترار پاکستان و ناحیه تاشقورغان [[چین]] خواهد بود و همانند اسرائیل پایگاهی مورد اطمینان برای جهان غرب خواهد شد تا از این منطقه بتوانند هم شکاف عمیق دیگری در جهان اسلام پدید آورند و هم [[سیاست و حکومت تاجیکستان|سیاست]] و [[فرهنگ عمومی تاجیکستان|فرهنگ]] خود را به کشور‌‌های همجوار تحمیل کنند. از این رو است که هزاران جوان بدخشی چندین سال است که با حمایت مالی [[بنیاد آقاخان تاجیکستان|بنیاد آقاخان]] در دانشگاه‌‌های مختلف [[روسیه]]، انگلستان و [[آمریکا]] تحصیل می‌نمایند و با روحیه تجزیه طلبی و ایجاد دولت اسماعیلی در منطقه پرورش می‌یابند.

=== [[نهادها و مراکز دینی شیعیان جعفری(اثنی عشری) در تاجیکستان|نهاد ها و مراکز دینی شیعیان جعفری مذهب (اثنی عشری)]] ===
جمعیت شیعیان اثنی عشری (جعفری مذهب) دارای هیچ سازمان رسمی و غیر رسمی و مرکز خصوصی [[سیاست و حکومت تاجیکستان|سیاسی]]، [[نظام اقتصادی تاجیکستان|اقتصادی]]، [[جامعه تاجیکستان|اجتماعی]] و [[نظام فرهنگی تاجیکستان|فرهنگی]] فعالی در [[تاجیکستان]] نبوده و تقریباً تمام آنها در حالت تقیه در این کشور زندگی می‌کنند.

=== [[مرکز دینی وهابیون تاجیکستان|مرکز دینی وهابیون]] ===
علی‌رغم محدودیت پیروان فرقه وهابی در [[تاجیکستان]] به دلیل حمایت‌‌های مالی عربستان از آنان این فرقه دارای مرکز تبلیغی در [[تاجیکستان]] است. این مرکز به امر ساختن [[مساجد تاجیکستان|مسجد]] و ارسال قرآن برای پیروان خود و یاری مردم در این جمهوری اقدام می‌کند. دولت [[تاجیکستان]] نیز به دلیل احتمال برخورداری از کمک‌‌های مالی عربستان از مقابله جدی با آن خودداری کرده‌است. این مرکز که «بنیاد پژوهش‌‌های علمی و اخبار آسیای مرکزی» نام دارد با سرمایه عربستان سعودی بنیان‌گذاری شده و دارای 12 نفر کارمند است. این بنیاد مالک 3 آپارتمان در [[شهر دوشنبه]] است که هر کدام دارای 4 الی 5 اتاق بوده که به امکانات اداری مورد نیاز از جمله رایانه تجهیز شده‌اند. بنیاد فوق ضمن بهره برداری از کلیه نشریات و [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تاجیکستان|رسانه‌‌‌های]] گروهی آسیای مرکزی و [[روسیه]] مطالب روزمره منطقه را ترجمه و ضمن بررسی و تحلیل در هر ماه این اخبار و تحلیل‌ها را به صورت دو جزوه، یکی به زبان‌‌های [[زبان تاجیکی|تاجیکی]] و [[زبان روسی|روسی]] و دیگری به زبان‌‌های عربی و انگلیسی منتشر می‌نماید. نشریه میزان وابسته به این بنیاد نیز مطالب [[سیاست و حکومت تاجیکستان|سیاسی]]، [[نظام فرهنگی تاجیکستان|فرهنگی]] و علمی را به زبان‌‌های [[زبان روسی|روسی]]، انگلیسی، [[زبان تاجیکی|تاجیکی]] و عربی منتشر می‌کند.

=== [[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر اسلامی]] ===
نام کامل این حزب در زبان عربی «[[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر اسلامی]]» است. این حزب در ابتدا همچون حرکت مذهبی - سیاسی نمایندگان اهل سنت و جماعت در سال 1952 میلادی توسط «تقی الدین نبخوانی» فلسطینی (متولد 1909) وفات 1976 تأسیس شده است. «نبخوانی» فردی فعال و در عرصه دینی فردی مشهور بود. وی در دادگاه بیت المقدس به عنوان قاضی مشغول کار بود. این حزب یکی از انشعابات سازمان [[اخوان المسلمین]] [[مصر]] بود که در سال 1928م. در شهر اسکندریه‌ی جمهوری عربی [[مصر]] پایه‌گذاری شده بود.

در [[تاجیکستان]] نیز نخستین جرقه‌‌‌های فعالیت «[[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر]]» در مناطق ازبک‌نشین از جمله ناحیه‌‌‌های «تورسنزاده» شهر توس، قبادیان، کالخوزآباد، حصار، اسفره، کانی بادام و ... زده شد. هر چند که آغاز فعالیت آنها گسترده نبود اما به دلیل درگیری حکومت [[تاجیکستان]] با اتحاد مخالفان و بعد از آن مواجه شدن حکومت با شورش سرهنگ «خدای بردیاف» موجب غفلت از فعالیت‌‌های «[[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر]]» و عدم توجه کافی بدان بود.

همین عوامل نیز موجب شد تا [[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر]] از خلاء موجود و درگیری‌‌‌های حکومت با جریان‌‌های دیگر استفاده نموده و به دامنه تبلیغات خود بیفزاید و جوانان بی‌شماری را به سوی خود جذب نماید.

اما مخالفان این فرقه حتی رهبران مذهبی تلاش دارند تا به مقابله با زمینه‌‌‌های ذهنی گرایش جوانان به حزب بپردازند. از این جهت چاپ مقالات فراوان درباره [[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر]] و سابقه تشکیل آن اهداف و برنامه‌‌‌های آن، بنیادگرایی مذهبی، خطر تفرقه مذهبی و بیگانه بودن افکار حزب با شرع مقدس اسلام در مطبوعات این کشور به چشم می‌خورد.

دولت نیز به مقابله جدی با این حزب برخواست. جدای از حکومت و [[رسانه‌ها و وسائل ارتباط جمعی تاجیکستان|رسانه‌‌‌های]] گروهی، رهبران [[حزب نهضت اسلامی تاجیکستان]] از جمله سیدعبدالله نوری، محمدشریف همت زاده، حاجی اکبر تورجان زاده هم از طریق رسانه‌‌‌های گروهی به محکومیت شدید [[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر]] پرداختند. ولی علی‌رغم شرایط [[سیاست و حکومت تاجیکستان|سیاسی]] و تبلیغاتی گسترده در محکومیت [[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر]]، این حزب توانست که علاوه بر شمال [[تاجیکستان]]، دامنه فعالیت‌‌های آن به نواحی مرکزی در [[شهر دوشنبه|دوشنبه]] و در بخش ‌‌های ازبک‌نشین از جمله در روستای «میرسکار»، «یونی» و «فریمه» کشیده شد و بعد از آن به سایر بخش‌ها و مناطق جنوبی‌تر هم سرایت کرد.

در مجموع نفوذ [[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر]] از سال‌‌های 1998 به این سو روز به روز در حال گسترش بوده‌است. در طول دوسال یعنی از 1998 تا 2000 سازمان مخفی [[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر]] بر اساس شهادت مقامات انتظامی و رسانه‌‌‌های خبری داخلی و خارجی توانست تعداد اعضای خود را نسبت به اعضای بعضی از حزب‌ها دو برابر نماید. برخی از کارشناسان مشکلات قشر روشنفکر و دانشگاهی را از جمله دلایل گرایش آنان به [[حزب التحریر اسلامی تاجیکستان|حزب التحریر]] می‌دانند که خود به خود موجب ارتقاء سطح [[زبان و ادبیات تاجیکستان|ادبیات]] نوشتاری حزب شده‌است<ref>زهریی، حسن (1391). جامعه و فرهنگ [[تاجیکستان]]. تهران: [https://www.icro.ir/ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی] (در دست انتشار). ص 222-227.</ref>.

== نیز نگاه کنید به ==
[[نهادها و مراکز دینی مسلمانان کانادا]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان کوبا]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان مصر]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان تونس]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان روسیه]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان سنگال]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان آرژانتین]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان فرانسه]]؛ [[سازمان‌ها و موسسات اسلامی در مالی]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان زیمبابوه]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان تایلند]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان اسپانیا]]؛ [[نهادها و مراكز دینی مسلمانان اردن]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان قطر]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان سیرالئون]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان اتیوپی]]؛ [[نهادها و مراکز دینی مسلمانان بنگلادش]].

== کتابشناسی ==
بازگشت به نهادها و مراکز دینی مسلمانان تاجیکستان.
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=نهادها_و_مراکز_دینی_مسلمانان_تاجیکستان»