نمایش مبدأ برای واژه‌های فارسی در زبان رایج پاکستان

به دلیل زیر، اجازهٔ ویرایش این صفحه ندارید:
عملی که درخواست کرده‌اید منحصر به کاربران این گروه است: کاربران.
می‌توانید مبدأ این صفحه را ببینید و رونوشت بردارید:
مطالعه واژه‌های فارسی در زبان اردو و دیگر زبان‌های رایج [[پاکستان]]، بخشی مهم از پژوهش‌های زبان‌شناسی تاریخی و تماس زبانی است که به‌خوبی نشان می‌دهد چگونه یک زبان می‌تواند نه‌تنها ساختار واژگانی، بلکه لایه‌های فرهنگی و معنایی زبان دیگر را دگرگون سازد‌<ref name=":1">Rahman, T. (2011), From Hindi to Urdu: A Social and Political History. Karachi: Oxford University Press ,Available for https://ruj.uj.edu.pl/bitstreams/f5de2108-94c9-4ad8-acb7-5328630c593f/download</ref>. در این حوزه، زبان فارسی طی چندین سده با زبان‌های محلی شبه‌قاره، به‌ویژه اردو، در تعامل بوده و صدها واژه بنیادین و اصطلاح تخصصی را به آن‌ها منتقل کرده است‌<ref name=":0">Shackle, C. (1970), “The Urdu and Persian Literary Culture of Pakistan.” ''Modern Asian Studies'', 4(3), 231–245, Available for https://archive.org/details/urdu-and-south-muslim-asia-christopher-shackle</ref>. اهمیت این مطالعه، هم در شناخت سیر تحول اردو و هم در تحلیل پیوندهای فرهنگی و هویتی نهفته است که امروزه نیز در گفتار، نوشتار و ادبیات [[پاکستان]] به حیات خود ادامه می‌دهد‌<ref name=":5">Schimmel, A. (2004), Persian Literature in the Indo-Pakistani Subcontinent. Lahore: Sang-e-Meel Publications, </ref>.

=== مسیرهای ورود واژگان فارسی به زبان‌های رایج پاکستان ===
ورود واژگان فارسی به اردو و دیگر زبان‌های محلی پاکستان، حاصل شبکه‌ای چندلایه از تعاملات فرهنگی، مذهبی، اقتصادی و آموزشی بوده است که در بازه‌ای بیش از هزار سال استمرار یافته‌است‌<ref name=":0" />. این فرآیند را می‌توان در چند مسیر اصلی بررسی کرد:

==== مسیرهای تجاری و بازرگانی ====
کاروان‌های جاده ابریشم و شاخه‌های فرعی آن که از بلخ و [[هرات]] به [[قندهار]] و سپس از [[گذرگاه خیبر]] به پشاور و لاهور می‌رسیدند، بستر انتقال اصطلاحات بازرگانی، واحدهای اندازه‌گیری و نام کالاها از فارسی به زبان‌های محلی را فراهم کردند<ref>سرور، غلام (1374)، «دورنمای تاریخی پیوستگی‌های فرهنگی ایران و شبه‌قاره». اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، </ref>. واژه‌هایی چون «بازار»، «قند»، «قالی» و «زر» نه‌تنها در حوزه اقتصادی، بلکه در گفتار روزمره مردم نیز تثبیت شدند‌<ref>Schimmel, A. (1980), ''Islam in the Indian Subcontinent''. Leiden: Brill </ref>.

==== مهاجرت نخبگان و عالمان ====
از سده‌های میانه، مهاجرت شاعران، خوشنویسان، فقیهان و دانشوران ایرانی به مراکز علمی و فرهنگی شبه‌قاره، یکی از پرنفوذترین کانال‌های انتقال واژگان فارسی به اردو بوده است‌<ref>Alam, M. (2004), and Sanjay Subrahmanyam. The Mughal State, 1526–1750. Delhi: Oxford University Press</ref>. در این فرآیند، اصطلاحات دینی–عرفانی (مانند «خانقاه»، «مرید»، «سماع») و واژگان علمی–فلسفی (مانند «حکمت»، «منطق»، «هیئت») به ادبیات و زبان محاوره راه یافت‌<ref name=":6">رحمانی، شمس‌الدین(1395)، ''فارسی در پاکستان: گذشته و حال''. اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، </ref>.

==== محافل صوفیه و شبکه‌های مذهبی ====
سلسله‌های صوفیه مانند چشتیه، سهروردیه و نقشبندیه، که مرکز فعالیت آن‌ها در لاهور، مولتان و سند بود، فارسی را زبان رسمی تعلیمات، مکتوبات و مجالس خود برگزیدند‌<ref>Digby, S. (2001), ''Sufis and Sultans in Medieval India''. Delhi: Oxford University Press</ref>. این باعث شد مجموعه‌ای از واژگان عرفانی و اخلاقی به‌طور مستقیم وارد زبان اردو شود و از طریق اشعار و تذکره‌ها در فرهنگ عامه رسوب کند‌<ref>Sirriyeh, E. (2005), ''Sufi Visionary of Ottoman Damascus: 'Abd al-Ghani al-Nabulusi, 1641–1731''. London: Routledge</ref>.

==== ترجمه و اقتباس متون ====
جنبش‌های ترجمه در دربارهای محلی، به‌ویژه در اواخر دوره گورکانیان، بستر ورود واژگان تخصصی را در حوزه‌هایی مانند پزشکی (مثلاً «ادویه»، «نبض»، «درمان») و علوم طبیعی («کانی»، «فلز»، «معدن») فراهم کردند‌<ref name=":2">Rahman, T. (1996), ''Language and Politics in Pakistan''. Karachi: Oxford University Press</ref>. در این فرایند، اصطلاحات فارسی نه‌تنها معادل‌یابی شدند بلکه گاه به همان صورت اصلی در متن اردو باقی ماندند‌<ref>بیات، عبدالحسین (1401)، «تأثیرات متقابل فارسی و اردو». ''پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی''، 12(22)، </ref>.

==== آموزش رسمی و متون درسی ====
تا پیش از استقرار استعمار بریتانیا، فارسی زبان آموزش عالی و ادبیات رسمی شبه‌قاره بود‌<ref>Khan, A. R. (1981), ''The All-India Muslim Educational Conference: Its Role in the Educational and Political History of Modern India''. Lahore: Book Traders, </ref>. این جایگاه آموزشی سبب شد که لایه‌ای گسترده از واژگان علمی، ادبی و حقوقی، به نسل‌های متوالی از دانش‌آموختگان منتقل و به زبان اردو تزریق شود‌<ref>Nushahi, A. (1991), ''Persian Manuscripts in Pakistan''. Islamabad: Iran-Pakistan Institute of Persian Studies, 1.</ref>.

=== دسته‌بندی حوزه‌های معنایی واژگان فارسی در [[پاکستان]] ===
واژه‌های فارسی واردشده به زبان اردو و دیگر زبان‌های رایج [[پاکستان]] را می‌توان بر اساس حوزه کاربرد و معنای فرهنگی به چند دسته اصلی تقسیم کرد. این دسته‌بندی نه‌تنها نشان‌دهنده گستره نفوذ فارسی است، بلکه بازتابی از نقش این زبان در شکل‌گیری لایه‌های مختلف زندگی اجتماعی، ادبی، دینی و اداری مردم [[پاکستان]] نیز هست‌<ref name=":1" />. در جدول شماره 1، حوزه های معنایی، واژه های شاخص فارسی، کارکرد و زمینه کاربرد آن نشان داده شده است:

جدول شماره 1. حوزه‌های معنایی و نمونه‌ها
{| class="wikitable"
|حوزه معنایی
|واژه‌های شاخص فارسی
|کارکرد و زمینه کاربرد
|-
|اداری–دیوانی
|دفتر، فرمان، منشور، مالیات، قانون
|مکاتبات حکومتی، اسناد رسمی، حقوق و  سیاست
|-
|دینی–عرفانی
|مرید، خانقاه، فتوا، ذکر، طریقت
|متون مذهبی، مجالس صوفیه، ادبیات  اخلاقی
|-
|علمی–فلسفی
|حکمت، منطق، طب، کیمیا، نجوم
|متون آموزشی، ترجمه‌های علمی، مدارس  سنتی
|-
|زندگی روزمره
|بازار، دوکان، چایخانه، لباس، خوراک
|گفتار عامه، فرهنگ شهری و روستایی
|-
|ادبی–هنری
|غزل، مثنوی، بیت، دیوان، طبع
|شعر اردو، نقد ادبی، محافل فرهنگی
|-
|احساسی–اجتماعی
|عشق، وفا، شرم، غیرت، ناز
|گفتار عاطفی، ضرب‌المثل‌ها، ترانه‌ها
|}

==== تحلیل حوزه‌ها ====
* در حوزه اداری–دیوانی، واژه‌هایی چون «فرمان» و «منشور» نه‌تنها در اسناد تاریخی، بلکه در زبان حقوقی امروز [[پاکستان]] نیز کاربرد دارند‌<ref>توسلی، محمدمهدی. (1400)، ''تحولات شبه‌قاره هند''. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، </ref>؛
* واژه‌های عرفانی مانند «ذکر» و «طریقت»، از طریق متون صوفیانه و اشعار فارسی، به زبان اردو منتقل شده‌اند و در ادبیات مذهبی و عامیانه جایگاه ویژه‌ای دارند‌<ref name=":3">تفهیمی، سید (1993)، «نگاهی کوتاه بر تاریخچه زبان و ادبیات فارسی در شبه‌قاره». اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، </ref>؛
* در حوزه علمی–فلسفی، واژه‌هایی چون «کیمیا» و «نجوم» در متون ترجمه‌شده از فارسی به اردو، به‌ویژه در دوره گورکانیان، تثبیت شدند‌<ref>Nushahi, A. (1991), ''Persian Manuscripts in Pakistan''. Islamabad: Iran Pakistan Institute of Persian Studies, 1.</ref>؛
* واژه‌های روزمره مانند «بازار» و «دوکان»، از طریق تعاملات تجاری و زندگی شهری، به‌صورت طبیعی در زبان اردو رسوخ کرده‌اند‌<ref>محمد خان، غلام (2002)، ''تاریخ سند در دوره تالپوران''. کراچی: انتشارات دانشگاه سند،</ref>؛
* در حوزه ادبی–هنری، اصطلاحاتی چون «غزل» و «دیوان» نه‌تنها از فارسی آمده‌اند، بلکه ساختارهای شعری اردو را نیز شکل داده‌اند‌<ref name=":4">ناظمی، پرویز (2008)، ''تأثیر شعر فارسی بر ادبیات اردو''. لاهور: بنیاد ادبیات اردو، </ref>؛
* واژه‌های احساسی–اجتماعی مانند «عشق» و «شرم»، در ترانه‌ها، ضرب‌المثل‌ها و گفتار روزمره، نشان‌دهنده تأثیر عمیق زبان فارسی بر بیان احساسات در فرهنگ اردو هستند‌<ref name=":7">Schimmel, A. (2004), ''Persian Literature in the Indo-Pakistani Subcontinent''. Lahore: Sang-e-Meel Publications.</ref>.

=== ویژگی‌های آوایی و املایی واژه‌های فارسی در زبان‌های رایج [[پاکستان]] ===
ورود واژه‌های فارسی به زبان اردو و دیگر زبان‌های محلی [[پاکستان]]، همواره با نوعی «بومی‌سازی آوایی و نوشتاری» همراه بوده‌است. این دگرگونی‌ها، گاه ناشی از تفاوت‌های واجی میان فارسی و اردو، و گاه حاصل سازگاری با خط و رسم‌الخط اردو بوده‌اند‌<ref name=":2" />.

==== دگرگونی‌های آوایی ====

===== الف) تطبیق واج‌ها با ساختار اردو =====
* واج «خ» فارسی در اردو حفظ شده، اما در برخی گویش‌های محلی به /k/ یا /h/ تبدیل می‌شود (مثلاً «خواب» به «کاب» در برخی مناطق سند)‌<ref name=":3" />؛
* واج «ق» فارسی که در فارسی معیار به‌صورت /ɣ/ یا /q/ تلفظ می‌شود، در اردو اغلب با /k/ یا /g/ جایگزین می‌شود؛ مانند «قلم» که گاه به «کلم» تلفظ می‌شود‌<ref>بیات، عبدالحسین (1401)، «تغییرات واجی واژه‌های فارسی در اردو». ''پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی''، 12(22)، </ref>؛
* واج «غ» فارسی در اردو حفظ شده، اما در گفتار عامیانه به /g/ یا /r/ میل می‌کند؛ مانند «غلط» که در برخی مناطق به «گلَت» تلفظ می‌شود‌<ref name=":0" />.

===== ب) تغییرات آهنگ و تکیه =====
* واژه‌های فارسی در اردو معمولاً با تکیه بر هجای پایانی تلفظ می‌شوند، برخلاف فارسی که تکیه اغلب بر هجای اول است؛ مانند     «مدرسه» که در اردو به‌صورت «مدرَسه» با تکیه بر هجای دوم شنیده می‌شود‌<ref name=":4" />.

==== دگرگونی‌های املایی ====

===== الف) سازگاری با رسم‌الخط اردو =====
* حرف «ی» فارسی در اردو به «ے» تبدیل می‌شود؛ مانند «زندگی» که در اردو به‌صورت «زندگى» یا «زندگے» نوشته می‌شود‌<ref name=":8">نوشاهی، عارف(1396)، ''فهرست نسخه‌های خطی فارسی پاکستان''. تهران: میراث مکتوب، </ref>؛
* حرف «ک» فارسی گاه به «ق» یا «گ» در نوشتار اردو تغییر می‌کند، به‌ویژه در واژه‌های عربی–فارسی مشترک؛ مانند «کتاب» که گاه به «کتابہ» در اردو محاوره‌ای تبدیل می‌شود‌<ref name=":5" />.

===== ب) ادغام با واژگان اردو =====
* برخی واژه‌های فارسی با پسوندهای اردو ترکیب می‌شوند؛ مانند «دانش» + «مند» که در اردو به‌صورت «دانشمند» تثبیت شده‌است‌<ref name=":5" />؛
* واژه‌هایی چون «دل» و «جان» در ترکیب‌های اردو مانند «دل‌نشین»، «جان‌فزا» به‌کار می‌روند، که ساختار ترکیبی فارسی را حفظ کرده‌اند اما در بافت اردو معنا و کاربرد تازه یافته‌اند‌<ref name=":6" />.

=== تغییرات معنایی واژه‌های فارسی در زبان‌های رایج پاکستان ===
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تماس زبانی میان فارسی و اردو، دگرگونی معنایی واژگان است؛ یعنی واژه‌هایی که در زبان مبدأ (فارسی) معنایی خاص داشته‌اند، اما در زبان مقصد (اردو یا زبان‌های محلی پاکستان) معنای تازه‌ای یافته‌اند یا در بافت فرهنگی جدید، کاربرد متفاوتی پیدا کرده‌اند‌<ref name=":1" />. این پدیده، نه‌تنها در زبان‌شناسی تاریخی، بلکه در مطالعات فرهنگی و معناشناسی نیز اهمیت دارد.

==== انواع تغییرات معنایی ====

===== الف) گسترش معنایی =====
برخی واژه‌ها در اردو معنای گسترده‌تری نسبت به فارسی یافته‌اند.

* «دل» در فارسی به‌معنای قلب یا مرکز احساسات است، اما در اردو علاوه بر معنای اصلی، در ترکیب‌هایی چون ''دل‌برده''، ''دل‌نشین''، ''دل‌گیر''، ''دل‌چسپ''، به‌عنوان عنصر مرکزی در بیان عاطفی به‌کار می‌رود‌<ref name=":4" />.

===== ب) تنگ‌شدن معنا =====
برخی واژه‌ها در اردو معنای محدودتری نسبت به فارسی دارند.

* «طبع» در فارسی می‌تواند به مزاج، ذوق، یا طبیعت اشاره داشته باشد؛ اما در اردو اغلب فقط به ذوق ادبی یا هنری اطلاق می‌شود‌<ref>بیات، عبدالحسین. (1401)، «تغییرات معنایی واژه‌های فارسی در اردو». ''پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی''، 12(22)، </ref>.

===== ج) تغییر معنای ضمنی یا بار احساسی =====
* واژه «ناز» در فارسی بار مثبت و لطیف دارد، اما در اردو گاه با بار منفی یا طعنه‌آمیز همراه است، مانند ''ناز نخر'' به‌معنای ادا و اطوار بی‌مورد‌<ref name=":0" />؛
* «غیرت» در فارسی به‌معنای حس شرافت و دفاع از ناموس است، اما در اردو گاه با معنای افراطی یا خشونت‌بار همراه می‌شود، به‌ویژه در ترکیب‌هایی چون ''غیرت‌کشی''<ref name=":6" />‌.

===== د) تبدیل به نام خاص یا اصطلاح فرهنگی =====
* واژه «روزنامه» در فارسی به‌معنای نشریه روزانه است، اما در پاکستان گاه به‌عنوان نام خاص برخی نشریات یا حتی به‌عنوان مرجع خبری     در گفتار عامه به‌کار می‌رود‌<ref name=":8" />؛
* «دیوان» در فارسی به‌معنای مجموعه اشعار است، اما در اردو گاه به‌عنوان نام خاص کتاب یا حتی عنوان ادبی به‌کار می‌رود، مانند ''دیوان غالب''<ref name=":7" />‌.

==== تأثیرات فرهنگی این تغییرات ====
این دگرگونی‌های معنایی، نشان‌دهنده آن‌اند که واژه‌های فارسی در [[پاکستان]] صرفاً وارد نشده‌اند، بلکه در بافت فرهنگی جدید، بازآفرینی معنایی شده‌اند. این فرآیند، بخشی از «بومی‌سازی زبانی» است که در آن واژه‌ها با نیازهای ارتباطی، احساسی و اجتماعی جامعه میزبان تطبیق می‌یابند‌<ref>Alam, M. (1998),“The Pursuit of Persian: Language in Mughal Politics.” ''Modern Asian Studies'' 32(2), 317–349.</ref>.

=== کارکرد فرهنگی–اجتماعی واژه‌های فارسی در [[پاکستان]] ===
واژه‌های فارسی در [[پاکستان]]، فراتر از نقش زبانی، حامل بار فرهنگی، عاطفی و هویتی‌اند. این واژه‌ها در شعر اردو، ضرب‌المثل‌ها، ترانه‌های مردمی، و حتی گفتار روزمره، جایگاهی زنده و پویا دارند<ref name=":7" />. حضور آن‌ها در این عرصه‌ها، نشان‌دهنده پیوند تاریخی و احساسی مردم پاکستان با میراث زبان فارسی است.

==== در شعر و ادبیات اردو ====
شاعران اردو، از میر تا غالب، از اقبال تا فیض، همگی در اشعار خود از واژگان فارسی بهره برده‌اند؛ نه‌فقط برای زیبایی زبانی، بلکه برای انتقال مفاهیم عرفانی، فلسفی و اجتماعی‌<ref name=":4" />.

* مثال:

دلِ نادان تجھے ہوا کیا ہے؟

آخر اس درد کی دوا کیا ہے؟

در این بیت از غالب، واژه‌های «دل»، «دوا»، «درد» همگی فارسی‌اند و بار عاطفی شعر را شکل می‌دهند‌<ref name=":5" />.

==== در ضرب‌المثل‌ها و گفتار عامه ====
واژه‌های فارسی در ضرب‌المثل‌های رایج اردو حضوری پررنگ دارند.

* ''نازک‌دل آدمی کا کیا اعتبار؟''
* ''علم حاصل کرو چاہے چین جانا پڑے'' در این مثال‌ها، واژه‌هایی چون «نازک»، «دل»، «علم» همگی فارسی‌اند و در ساختار فرهنگی مردم نهادینه شده‌اند‌<ref name=":0" />.

==== در ترانه‌ها و موسیقی ====
ترانه‌های کلاسیک و مدرن پاکستانی، به‌ویژه در سبک قوالی و غزل، سرشار از واژگان فارسی‌اند.

* واژه‌هایی چون «عشق»، «وفا»، «جان»، «دل»، «غم»، «راز» در ترانه‌های نصرت فاتح علی خان، عابده پروین و دیگران، بار معنایی و احساسی اثر را شکل می‌دهند‌<ref name=":2" />.

==== در گفتار روزمره و اصطلاحات رایج ====
در مکالمات روزانه، واژه‌های فارسی به‌صورت ترکیب‌های تثبیت‌شده به‌کار می‌روند:

* ''دل‌خوشی''، ''جان‌نثار''، ''غم‌گین''، ''رازدار''، ''دردمند'' این ترکیب‌ها نه‌تنها در زبان رسمی، بلکه در گفتار غیررسمی و احساسی مردم نیز رایج‌اند‌<ref name=":8" />.

==== در هویت فرهنگی و آموزشی ====
واژه‌های فارسی در نام‌گذاری مدارس، انجمن‌های ادبی، کتابخانه‌ها و جشنواره‌های فرهنگی نیز دیده می‌شوند.

* مثال: ''انجمن ادب فارسی لاهور''، ''کتابخانه اقبال''، ''جشنواره غزل فارسی'' این کاربردها نشان می‌دهند که واژه‌های فارسی، بخشی از نمادهای فرهنگی و هویتی مردم پاکستان‌اند‌<ref name=":3" />.

=== جمع‌بندی و نتیجه‌گیری ===
واژه‌های فارسی در زبان‌های رایج [[پاکستان]]، به‌ویژه اردو، نه‌تنها یادگار یک گذشته تاریخی‌اند، بلکه عناصر زنده‌ای در فرهنگ، ادبیات، آموزش و گفتار روزمره مردم این سرزمین به‌شمار می‌آیند. این واژه‌ها از مسیرهای گوناگون—تجارت، مهاجرت علمی، محافل صوفیانه، ترجمه متون و آموزش رسمی—وارد زبان اردو شده‌اند و در حوزه‌های معنایی متنوعی چون دیوانی، عرفانی، علمی، روزمره، ادبی و احساسی تثبیت یافته‌اند‌<ref name=":2" />. در این فرایند، واژه‌ها دچار دگرگونی‌های آوایی، املایی و معنایی شده‌اند؛ برخی معناهای تازه یافته‌اند، برخی در ترکیب‌های جدید به‌کار رفته‌اند، و برخی به نمادهای فرهنگی بدل شده‌اند. حضور این واژه‌ها در شعر اردو، ضرب‌المثل‌ها، ترانه‌ها، و گفتار عامه، نشان‌دهنده پیوند عمیق مردم [[پاکستان]] با میراث زبان فارسی است‌<ref name=":4" />.

مطالعه این واژه‌ها، نه‌تنها برای زبان‌شناسان، بلکه برای پژوهشگران فرهنگ، تاریخ و ادبیات نیز اهمیت دارد. این مقاله، با تمرکز بر لایه واژگانی و پرهیز از تکرار مباحث تاریخی و خطی، تلاش کرد تصویری مستقل و مکمل از جایگاه واژه‌های فارسی در [[پاکستان]] ارائه دهد. امید است که این پژوهش، زمینه‌ساز مطالعات تطبیقی بیشتر میان زبان‌های ایرانی و شبه‌قاره‌ای باشد‌<ref name=":0" />.

== نیز نگاه کنید به ==
[[جایگاه زبان فارسی در نظام آموزشی بنگلادش]]؛ [[زبان فارسی در افغانستان]]؛ [[نفوذ فارسی در زبان تایی]]؛ [[نقش زبان فارسی در پیدایش زبان های بومی اسلامی در چین]]؛ [[واژه های فارسی در زبان رایج تونس]]؛ [[واژه‌های فارسی در زبان روسی]]

== کتابشناسی ==
<references />

== نویسنده مقاله ==
محمد مهدی توسلی

ویرایش داشنامه ملل
[[رده:واژه های فارسی در زبان رایج سایر کشورها]]
بازگشت به واژه‌های فارسی در زبان رایج پاکستان.
برگرفته از «https://dmelal.ir/index.php?title=واژه‌های_فارسی_در_زبان_رایج_پاکستان»