ادبیات چینی

ویژگی­های ادبیات چینی

ویژگی­های ادبیات چینی را می­توان در 3 چیز خلاصه کرد:

1-    محور نبودن شخصیت قهرمانی،

2-   کم جلوه بودن عشق در ادبیات،

3-    واقع نگری در ادبیات«رئالیستی».

در ادبیات چینی، بر خلاف ادبیات غربی، محور قرار گرفتن یک شخصیت قهرمان کم­تر دیده می­شود و اگر شخصی هم در ادبیات مورد ستایش قرار گرفته است، بیشتر به­خاطر فضیلت­ها و نجابتی بوده که در آن شخص تبلور یافته، نه دلیری و پهلوانی و جنگاوری او. هم­چنین، در ادبیات چینی، به ادبیات عاشقانه چندان اهمیت داده نمی­شود، اگرچه ادبیات عاشقانه نیز کم نیست. دانشمندان کنفوسیوسی حتی بر این­گونه ادبیات هم تفسیری اخلاقی نوشته­اند. کنفوسیوس از میان سه هزار قطعه شعر سیصد چکامه را برگزید و در این باره گفت:« اگر این سیصد قطعه را در هم بفشرم، باید بگویم که در آن­ها هیچ اندیشه­ی هرزه­ای نیست.». استعاره­های به کار رفته در ادبیات چینی همیشه با واقعیت­های تاریخی گذشته ارتباط داشته است. از همین رو، اندیشه و زندگی مردم چین همواره باید در رابطه با آثار کلاسیک آنان مورد مطالعه قرار گیرد، زیرا همیشه این آثار کلاسیک بوده که زندگی آن­ها را شکل می­داده است. تمام تلاش­های کنفوسیوس هم معطوف به احیای سنت­های گذشتگان بود. وی می­گوید:«من اهل ابتکار نیستم، بلکه صرفا گذشته را انتقال می­دهم، چون به فرهنگ گذشته­ی خود باور دارم و شیفته­ی آن هستم». و در نهایت این­که، ادبیات چینی ادبیات واقع نگر و رئالیستی است که بازتابی از زندگی واقعی و شرایط اجتماعی مردم این سرزمین است و از هرگونه خیال اندیشی و رؤیا بافی به دور است.

داستان­های ادبی چینی که از دیر باز مورد استقبال مردم واقع شده است، بر پنج دسته­اند: 1- حکایت­های تاریخ هم­چون«افسانه­های سه پادشاهی[1].» 2- داستان­هایی که بیانگر وضعیت اجتماعی است، مانند«رؤیای عمارت سرخ[2].» 3-قصه­های پر ماجرا مانند« گزارش کناره­ی آب[3].» 4-قصه های جن و پری، هم­چون«قصه­های غریب لیائوجای[4].» 5-مطایبات، مانند«ملت­های دانشوران[5].». بنابراین، می­توان گفت، در آثار ادبی چین، نویسنده در پی ستایش قهرمانان یا شرح داستان عشقی و یا ترسیم مسایل خارج از واقعیات زندگی اجتماعی نیست، بلکه در توصیف طبیعت و فضایل اخلاقی مردم و شخصیت­های حکیم و فرزانه است. داستان«رؤیای عمارت سرخ» که نمایی است گسترده از زندگی خانوادگی چینی، از اصل ازلی داستان آغاز می کند و سپس به نرمی به سوی ماجراهای زمینی روی می­آورد، اما همواره حضوری روحانی بر آن سایه افکنده است و سرانجام در پایان غمناکش قهرمان زن آن دل شکسته جان می­سپارد و داستان چنین پایان می­پذیرد:« این است حکایت غم/ و نیز حکایت خواب و خیال/ زندگی خوابی بیش نیست؛/ بر جنون انسان خنده مزن.»

از دیگر ویژگی­های ادبیات چینی، قدرت آن در بیان احساس ظریف و صمیمانه از طبیعت است. نویسندگان چینی هم­چون نگارگرانشان، در وصف نماها و چشم اندازهای طبیعت، بی مثالند و چشمی برای مشاهده و نقش و نگار طبیعت دارند که در ادبیات هیچ ملتی یافت نمی­شود. عشق به طبیعت در ادبیات چینی موج می­زند. به نظر می­رسد این گرایش به طبیعت در خلق آثار ادبی، متأثر از طبیعت­گرایی آیین تائویی است و هدف نهایی در ادبیات چینی، رسیدن به هماهنگی میان انسان و طبیعت است.

---

[1] - San Kuo Yin Yi.

[2] - Hong Luo Meng.

[3] - Shui Hui Chuan.

[4] - Liu Chai Chi Yi.

[5] - Jo Lin Wai Shih.

شعر در ادبیات چینی

شعر چینی، جوهر احساس و معنا و عشق پرشور به طبیعت است که با کاراکترهای پرمعنای خط چینی فشردگی و کوتاه گویی شگفتی دارد. از این رو، هیچ ترجمه­ای نمی­تواند حق شعر چینی را ادا کند. شعر چینی با غزل آغاز شد و با مرثیه­ی چو­یوان راه کمال پیمود و در دوره­ی تانگ به اوج رسید و در میان شاعران سلسله­ی تانگ(619-907 م.)، لی بو[1](701-762 م.) بزرگترین به شمار می­رود. در غزل «تنها نوشی در مهتاب» وی که از شاهکار شعر چینی به شمار می­رود، چنین آمده است:« خرمنی گل، قدحی شراب: دریغا که در زیر چفته بند، هم­نشینی ندارم./ ماه پرتوش را بر من و بر جام می­افکند/ و سایه ام آشکار می­کند، که درین بزم سه تن هستیم.». وانگ­وی[2](699-759 م.) در شعری می­گوید:« زاویه­ی من در نیزار/ در قلب نیزار است،/ تنها می­نشینم و عود می­نوازم و ترانه می­سرایم./ هیچ­کس نمایان نیست/ جز ماه پرتو افشان.»

شعر چینی هم همان آرامش و متانت و آهنگی را دارند که در نقاشی­های چینی آرام و هماهنگ به چشم می­خورد. لذا، شعر چینی به همان اندازه که خالی از هیجان و فنون بلاغت و طول و تفصیل است، سرشار از ظرافت و دلنشینی و صمیمیت ظرافت طبع و نازکی خیال است. شعرهای کلاسیک در هر مصرع پنج یا هفت کلمه­ی یک هجایی دارد که کمال صورت و وحدت حالت را نشان می­دهد.

شاهکارهای ادبیات چینی

در تاریخ ادبیات چین، آثار نفیس و ماندگار زیادی خلق شده است. چهارکتاب که به عنوان مهم­ترین شاهکارهای ادبی و پایه­ی اصلی ادبیات این کشور به شمار می­روند، عبارتند از: 1- خونگ­ لو مِنگ[3](رؤیاهای عمارت سرخ)؛ 2- سَن گووِ یان­ای[4]؛ 3- شی یوجی[5]؛ و 4- شون خوی جُوان[6]. این آثار در میان روشنفکران و ادبای چینی از جایگاه خاصی برخوردار بوده و مورد علاقه و احترام عموم مردم قرار گرفته­اند. این کتاب­ها، تا کنون بارها از سوی ناشران مختلف این کشور به چاپ رسیده و به زبان­های مختلفی نیز ترجمه شده­اند. تأثیر این شاهکارهای ادبی در رشته­های مختلف هنری بسیار زیاد بوده و هنرمندان و نمایشنامه نویسان چینی با الهام گرفتن از این شاهکارها، آثار هنری فراوانی خلق کرده اند. که معرفی مختصری از این آثار به شرح زیر است.

1-    خونگ لو مِنگ یا رؤیاهای عمارت سرخ، ابتدا توسط دونفر به نام­های چائو شیوچین[7](1716-1764) و گائو اِ[8] نوشته شده و در سال 1973 از سوی اداره­ی نشریات ادبیات خلق چین در پکن در چهار مجلد چاپ و منتشر شد. این مجموعه، از حدود 107/1 میلیون نویسه­ی چینی تشکیل شده و دارای 120 فصل است که 80 فصل آن توسط چائو شیوچین در اواسط قرن هجدهم میلادی نوشته شده و عنوان اصلی آن«شی تووجی[9]»(یادداشت سنگ) بود. این رمان‏نویس چینی در خانواده‏ای بسیار ثروتمند به دنیا آمد. اما فاجعه‏ای که برای خانواده­اش پیش آمد، دارایی‏شان به یغما رفت. چائو شیو چین در پکن در فقر و تهیدستی‏ می‏زیست که رمان معروف خود را به نام«رؤیاهای عمارت سرخ»در سالهای آخر عمر خود به رشته تحریر درآورد. این اثر که در ادبیات‏ چینی بزرگترین رمان دانسته‏ شده، در اواخر قرن هجدهم، با اضافه کردن 40 فصل دیگر توسط اشخاص دیگری به نام­های«گائو اِ» و «چِنگ شی­یوان[10]»، به نام خونگ لومِنگ تغییر نام یافت. در این رمان وقتی به نیروها و دنیای ماوراءطبیعی اشاره می‏شود، موضوع داستان به روشنی رنگ و بوی بودیسم پیدا می­کند.

در این کتاب تاریخ ظهور و سقوط 4 خاندان اشرافی وابسته به امپراتوری به نام­های«جیا»، «وانگ»، «شی»، و «شیووِ»[11] توصیف شده و داستان عشق میان جیا بائو یو و لین دِیو و شیو بائو چَی[i] بیان گردیده است. در این کتاب تمامی جنبه­ها و ویژگی­های یک جامعه­ی فئودالی در چین باستان، شامل مسایل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، هنری مذهبی، اخلاقی، آداب و رسوم اجتماعی، مسایل ادبی، ستاره شناسی، اطلاعات جغرافیایی، دانش و علوم پزشکی، و... مربوط به آن دوران به­صورت کامل و مشروح بیان شده و درواقع، دایره المعارف جامعی از جامعه­ی فئودالی چین به شمار می­رود. در این رمان خواندنی، اضمحلال و رو به زوال بودن جامعه­ی فئودالی که بیش از دو هزار سال در چین حاکم بود، پیش بینی شده و آهنگ وداع آن راسروده است.

باتوجه به جامع نگری موجود در این کتاب، تا کنون بارها داستان­های آن به­صورت اپرا، باله، تئاتر، فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی از سوی نویسندگان و کارگردانان نمایشی و سینمایی اجرا شده و از سوی مردم چین و سایر کشورهایی که در آن­جا زبان چینی رایج است، با استقبال فراوانی روبه رو شده است. از این اثر تا کنون 3 ترجمه­ی مختلف به زبان انگلیسی صورت گرفته و در فرهنگستان ملی هنر چین، مؤسسه­ی ویژه­ای برای تحقیق و پژوهش پیرامون مسایل مختلف ادبی و هنری مجموعه­ی خونگ لو مِنگ تأسیس و تعدادی از پژوهشگران ادبی چین در این مؤسسه به پژوهش می­پردازند.

2- «سَن گووِ یان­ای» یا (داستان جنگ­های سه کشور)، دیگر شاهکار ادبیات چینی به شمار می­رود که توسط شخصی به­نام لوو گوانگ­جونگ[12] نوشته شده و در سال 1981از سوی اداره­ی نشریات ادبی و هنری رودخانه­ی یانگ­تِسِه در دو جلد و با حدود 675 هزار کاراکتر(واژه) چینی به چاپ رسیده است.

در این اثر، داستان جنگ­های سلسله­ی سه پادشاهی چین که در دوران سلسله­ی خَن شرقی(25-220 پیش از میلاد) در این سرزمین به وقوع پیوسته، تشریح شده است. پس از دوران خَن شرقی، سرزمین متحد چین به 3 کشور«وِی»، «شو»، و «وو» تقسیم و درگیری یک جنگ داخلی طولانی مدت شد که 60 سال به درازا کشید. پادشاهان 3 گانه هرکدام دارای فرماندهان نظامی شجاع و کار آزموده بودند که با عقل و درایت خود این جنگ عظیم و هولناک را هدایت می­کردند. در میان این فرماندهان، جوگه لیانگ[13]، مشاور و فرمانده نظامی کشور «شو» از نظر استعداد و شایستگی نظامی بر فرماندهان سایر کشورها برتری داشت و ارتش کشورش را در مقابل نیروهای کشورهای«وِی» و «وو»، به درستی فرماندهی و هدایت کرده و بارها طعم تلخ شکست را به آن­ها تحمیل کرد. جوگه لیانگ، در طول تاریخ به خاطر لیاقت و خرد قابل ستایشش، همیشه از سوی مردم این سرزمین، نماد شجاعت و خرد تلقی شده است. این مجموعه به عنوان دایره المعارف فنون نظامی وجنگی چین باستان به شمار می­رود.

3-«شی یوجی» یا(سفرنامه­ی غرب)، موفق ترین داستان افسانه­ای در تاریخ چین به­شمار می­آید. این اثر توسط شخصی به­نام«وو چِنگ­اِن[14]» در دهه­ی هفتاد از قرن شانزدهم میلادی تألیف و در سال 1980میلادی در 3 جلد از سوی اداره­ی نشریات ادبی خلق با حدود 844 هزار کاراکتر(واژه) چینی چاپ و منتشر گردید.

این مجموعه­ی ادبی که در اواسط دوران سلسله­ی مینگ نگاشته شده، یک افسانه­ی کلاسیک چینی به شمار می­رود. در این کتاب داستان سفر 4 نفر معلم و شاگرد به نام­های«تانگ سِنگ[15]»، «سون وو کُنگ[16]»، «جو با جیه[17]»، و «شا سِنگ[18]» به مناطق غربی برای به دست آوردن کتاب مقدس بودایی، بیان شده است. این مسافران در طول سفر خود با تلاش و کوشش فراوان بر دشمنان و مشکلات فراوانی هم­چون دیوها، شیاطین، اجنه و اهریمنان، که می­خواستند به کتب مقدس دست یابند، و سختی راه و بی آبی و تشنگی و گرسنگی چیره شده و سرانجام کتاب مقدس را همراه خود به سرزمین چین آورده و مورد ستایش امپراتور سلسله­ی تانگ قرار گرفتند. برخی از داستان­های این مجموعه هنوز هم در میان مردم عادی رایج بوده و سون وو کونگ نمادی از شجاعت و سلحشوری به شمار می­آید.

4- «شوی خو جُوان» یا(یادداشت­های قهرمانان شوی خوی)، دیگر مجموعه­ی مشهور از شاهکارهای ادبی چین است که توسط دو نفر به نام­های «شی آی اَن[19]»و «لوو گوانگ جونگ[20]» تألیف و در سال 1975 از سوی اداره­ی نشریات خلق شانگهای در 3 جلد و با حدود 964 هزار کاراکتر( واژه) چینی چاپ و منتشر گردیده است.

در این مجموعه داستان قیام­های کشاورزان علیه سلسله­ی سونگ به تصویر کشیده شده است. در اواخر دوران حاکمیت سلسله­ی سونگ، شورش­های دامنه داری از سوی کشاورزان به رهبری شخصی به نام«سونگ جیانگ[21]» در سرتاسر چین علیه امپراتور حاکم به وقوع پیوست که عمدتا در ناحیه­ی «شووی بو لیانگ شان[22]» در استان شاندونگ امروز به وقوع پیوست و از همه­ی قیام­ها مهم­تر و مشهور­تر بود. در این کتاب داستان مقاومت کشاورزان به ویژه 108 قهرمان آن روز علیه دودمان سونگ و حاکمان مستبد محلی تشریح شده که بسیاری از این داستان­ها هنوز هم در میان عامه­ی مردم رواج دارد و منشأ خلق آثار ادبی و هنری فراوانی اعم از نظم و نثر و نقاشی و خوشنویسی شده است[ii].

افزون بر کتاب­های فوق دو اثر مهم ادبی دیگر سرزمین چین به شرح زیر هستند:

5- «شی جین» یا نخستین کتاب سرودها

در قرن هفتم قبل از میلاد، در چین نخستین کلیات سرودهای چینی به­نام «شی جین»، یعنی مجموعه­ی سرودها منتشر شد. این کتاب دربرگیرنده­ی حماسه ها، اشعار طنز، مثنوی­های عاشقانه، سرودهای جنگی، ستایش، سرودهای اعیاد ونغمه­های مردمی است. گرچه نویسندگان و سرایندگان آن افراد مختلفی بودند، ولی این اثر چند صد سال پیشتر از «حماسه­ی هومر» یونانی تنظیم شده است.

در «کتاب سرودها»، که نخستین کلیات سرود در تاریخ چین به­شمار می رود، مجموعا 305شعر وسرود وجود دارد که طی بیش از 500 سال از اوائل سلسله­ی امپراتوری «جو»ی غربی در قرن 11پیش از میلاد، تا اواسط سلسله­های بهار وپائیز در قرن 7 پیش از میلاد سروده شده و جمع آوری گردیده است. اشعار این کتاب که از سه طریق گردآوری شده است، شامل اشعار«پند آمیز و حکمت­ها» است که توسط شاهزادگان و مقامات عالیرتبه­ی دربار پیرامون اندیشه­های حکمت آمیز فرزانگان خردمند و یا در ستایش فضایل امپراتور است و«یا[23]» نام دارد؛ بخش دیگر به نام«گوو فِنگ[24]» یا سروده­های عامیانه است که توسط درزاریان از میان عامه­ی مردم جمع آوری شده که بیانگر خواسته­ها، آرزوها، و آمال مردم است و پادشاه از طریق همین سروده­ها پی به مسایل و مشکلات مردم می­برد؛ و بخش آخر«سونگ[25]» نام دارد که اشعار سروده شده برای آیین­ها و مراسم قربانی در این بخش جای دارد. در بخش«یا» 105 آهنگ رایج در دربار و پایتخت سلسله­ی امپراتوری«جو» و در بخش«فِنگ» 160تصنیف مردمی مورد استفاده در این شاهزاده نشین و در بخش«سونگ» که معنای چینی آن ستایش است، جمعا 40ترانه از جمله سرود مراسم مذهبی قربانی و سرود حمد و آهنگ­هایی وجود دارد که هنگام عبادت امپراتور در معابد برای ستایش از خدمات برجسته و توان بالای نیاکان وغرور و تکبر دیوها خوانده می­شد، را دربرگرفته است. این اشعار هرکدام همراه با موسیقی خاص خود قرائت می­شدند.

(Yao Dan and Others,2010)

در این کتاب از لحاظ شکلی، عمدتا  هربیت شعر از چهار کلمه­ی چینی ترکیب شده است. البته اشعار دوکلمه­ای، سه کلمه­ای و حتی مرکب از کلمات 9 واژه­ای نیز دیده می­شود. دراین سرودها نویسه­های تکراری، با حروف هم­نوا و یا با قافیه­ی تکراری، فراوان استعمال شده است. این مساله تنوع سرودها را بیشتر کرده و آهنگ و موسیقی آن­ها را خوش­نوا­تر ساخته است.

اگرچه در میان مردم معروف است که این اشعار متعلق به کنفوسیوس است، ولی نویسندگان این سرودها از قشرهای مختلف جامعه از جمله زحمتکشان، سربازان و اشراف و افرادی­که وضعیت مشخصی ندارند بوده­اند. بعد­ها این کتاب به­تدریج به کتاب درسی متداول در میان اشراف تبدیل و فراگیری آن برای شخصیت­های طبقات مرفه ضروری شد. کنفوسیوس دانشمند معروف چین برای کتاب «شی جین» ارزش فوق العاده­ای قائل شد. وی گفته است:«اگر شی جین را نیاموزید، حرفی برای گفتن نخواهید داشت.» درواقع، کتاب«شی جین»، گوهر درخشان ادبیات چین باستان و نشانه­ی پیشرفت و تعالی آن به شمار می­رود.

مضامین آن همه­ی ابعاد زندگی اجتماعی مردم در چین در قرن هفتم پیش از میلاد هم­چون کار و عشق، جنگ و بیگاری، ظلم و ستم و مقاومت، عادات و رسوم ازدواج، مراسم یادبود بزرگداشت راه نیاکان و جشن­ها و میهمانی­ها، حتی مسایل مربوط به ستاره شناسی، جغرافیا، جانوران و گیاهان و غیره را در برمی­گیرد. زبان«شی جین»، سند مهمی برای تحقیق و مطالعه­ی زبان چینی در قرن­های 11تا 6 پیش از میلاد به­شمار می­رود.

---

[1] - Li Bu.

[2] - Wang Wei.

[3] - Hong Lou Meng.

[4] - San Guo Yan Yi.

[5] - Xi Yu Ji.

[6] - Shui Hu Zhuan.

[7] - Cao Xiu Qin.

[8] - Gao E.

[9] - Shi Tou Ji.

[10] - Cheng Shi Yuan.

[11] - Jia, Wang, Shi, and Xiue.

[12] - Luo Guang Zhong.

[13] - Zhu Ge Liang.

[14] - Wu Cheng En.

[15] - Tang Seng.

[16] - Sun Wu Kong.

[17] - Zhu Ba Jie.

[18] - Sha Seng.

[19] - Shi Ai An.

[20] - Luo Guan Zhong.

[21] - Song Jiang.

[22] - Shui Bo Liang Shan.

[23] - Ya.

[24] - Guofeng.

[25] - Song.

---

[i] - Jia Bao You, Lin De You, and Xiue Bao Cai

[ii] - سریال­های تلویزیونی «لیانگ شان پو» و «سلسله های هم ستیز» که از این شاهکارهای ادبی اقتباس و از سوی تلویزیون دولتی چین تولید شده است، در سال­های گذشته از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران نیز پخش شده است.