نهادها و سازمان‌های فرهنگی اردن

نهادها و سازمان‌هاي فرهنگي دولتي و غير دولتي

به طور کلي مؤسسات فرهنگي اردن در انواع ذيل خلاصه مي‌شوند:

1.مؤسسات فرهنگي رسمي

2.مؤسسات فرهنگي غيررسمي

3.مؤسسات فکري (3)

5-2-1 مؤسسات فرهنگي رسمي‌

• وزارت فرهنگ چنان که آمد اولين بار در سال 1988 به منظور شناساندن تمدن عربي اسلامي، احياء ميراث قومي‌در علوم و فنون و آداب، توجه به هنرمندان و نويسندگان و اديبان و تشويق آنان، ايجاد مراکز فرهنگي و هنري و نظارت بر آنها، حمايت از حرکت نشر و تاليف، ايجاد موزه‌هاي تاريخي و مردمي‌و باستان شناسي، ايجاد کتابخانه و نظارت بر آنان و... تأسيس شد.(4)

اين وزارت خانه تلاش زيادي در جهت نشر کتاب و مجلات و اجراي نمايش‌ها، ايجاد کتابخانه‌هاي تخصصي، حمايت از نويسندگان و اديبان، شرکت در سمينارها و همايش‌هاي مختلف، توجه به ميراث فرهنگي، حمايت از انجمن‌ها و مؤسسات فرهنگي و مراکز و اتحاديه‌ها به عمل آورده است.(5)

• وزارت آموزش و پرورش: کشور اردن در ابتداي تأسيس امارت شرقي (1921)، شاهد جنبش بزرگي در زمينه آموزش بود و برنامه‌هاي بسياري در زمينه آموزش، تأسيس مدارس ابتدايي و دبيرستان اجرا کرد ولي وزارت آموزش و پرورش اين کشور، در سال 1940 تأسيس شد. (6)

اين وزارت خانه در مناسبت‌هاي مختلف ملي و ديني در راه اندازي برنامه‌هاي فرهنگي و تفريحي شرکت و جشنواره‌ها و جشن‌هاي جمعي برپا مي‌کند. مدارس در اين برنامه مشارکت فعالي دارند. در زمان اتمام تحصيلات  دانشجويان نيز جشن فارغ التحصيلي برپا مي‌کند.(7) براي توضيحات بيشتر به فصل مربوطه مراجعه شود.

• وزارت آموزش عالي: قانون آموزش عالي اردن در سال 1985 به تصويب رسيد. اين وزارت خانه کليه اختيارات مربوط به دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشي را در اختيار دارد. (8)

اهداف اين وزارتخانه عبارت است از ساختن هموطنان مومن، داراي روحيه مسئوليت پذيري، دنبال کننده مسائل انساني و ارزش‌ها و توسعه آنها، عالم به علوم و مهارت‌ها و معارف و نيز تربيت افراد متخصص، ايجاد مشارکت و همکاري بين مؤسسات آموزش عالي و ساير مؤسسات و... .(9)

اين وزارتخانه سعي در گسترش به كارگيري زبان عربي، تأليف و ترجمه بر اساس آن، يادگيري حداقل يک زبان خارجي براي آگاهي از دستاوردهاي ساير کشورها، امضاي توافقنامه‌هاي مختلف در زمينه آموزش عالي، تبادل معلومات به ويژه با کشورهاي عربي و ساير کشورها، شركت در همايش‌هاي ملي و بين المللي مربوط به آموزش عالي، ارسال نمايندگان، پذيرش نمايندگان خارجي، و آماده سازي و اجراي پروژه‌های مرتبط دارد.(10)

• وزارت گردشگري و آثار باستاني: اداره گردشگري در سال 1953 با هدف توسعه اماکن سياحتي و تنظيم فعاليت‌هاي گردشگري تأسيس شد. در ابتداي تأسيس، بخشي از وزارت اقتصاد و صنعت و تجارت به شمار مي‌رفت که در سال 1960 به صورت يک اداره مستقل شروع به فعاليت نمود و در سال 1967 به وزارتخانه تبديل شد. در ابتدا، اداره باستان شناسي نيز بخشي از آن بود، اما به تدريج جدا شد. (11)

گردشگري نقش مهمي ‌را در توسعه اقتصادي از طريق سهم بالاي آن در درآمد ملي اردن ايفا مي‌کند. در سال 1990 ميزان اين درآمد به حدود 7/116 ميليون دينار رسيد. اين وزارتخانه، اماکن تفريحي و گردشگري بسياري را در مناطق مختلف  اردن به ويژه در عجلون و جبل نيبو ايجاد کرده است؛ از جمله مدرسه ميناکاري که با هزينه 300 هزار دينار تأسيس شده است و منزل ملک عبدالله در شهر معان که با نوسازي، به يک موزه تاريخي براي علاقه‌مندان تبديل شده است.(12)

• اداره آثار باستاني: قانون تأسيس اداره باستان شناسي در جهت حفظ آثار باستاني، در سال 1923 صادر شد و در سال 1925 با حفظ و نگهداري اين آثار در جرش و  در قلعه اسلامي ‌در کرک آغاز شد.

در سال 1936 «لانکستر‌هاردنگ» به سمت مفتش آثار باستاني بخش شرقي اردن منصوب گشت و در سال 1948 مسئوليت منطقه وسيعي از فلسطين نيز به وي واگذار شد. وي توانست بخش زيادي از آثار باستاني بخش شرقي اردن را کشف کند و به ضبط و تصوير برساند. در سال 1951 موزه اي در قلعه براي نشان دادن آثار عصر سنگ تا عصر اسلامي ‌افتتاح شد. (13)

• وزارت تبليغات و رسانه‌هاي اردن در سال 1964 تأسيس شد. در ابتدا، نام آن وزارت فرهنگ و تبليغات بود برطبق قانون سال 1978 سازمان‌هاي تلويزيون، راديو، اداره چاپ و نشر، خبرگزاري اردن تحت نظارت آن فعاليت مي‌کردند.

اهداف اين وزارت خانه عبارت است از:

  - برنامه ريزي و آگاه سازي فکري در کشور و ترسيم سياست‌هاي عمومي‌ادارات و مؤسسات رسمي‌تبليغاتي و نظارت بر آنها

- تنظيم فعاليت‌هاي تبليغاتي و فکري مؤسسات تحت نظارت خود بر اساس ايمان به خداوند و حقیقت ‌گويي و تأکيد بر ارزش‌هاي اخلاقي

-ايجاد حس وطن دوستي و افتخار به آن و تأکيد بر ارزشهايي چون عدالت و مساوات و.... (14)

اداره چاپ و نشر: قانون چاپ و نشر در سال 1993 صادر شد، و ماده 3 آن تأکيد دارد که کليه مطبوعات اردني داراي آزادي هستند.(15) اداره چاپ و نشر، قديمي‌ترين اداره وزارت تبليغات و رسانه‌ها محسوب مي‌شود. اين اداره، در سال 1946 در زمان استقلال کشور اردن تأسيس شد.(16) وظايف اين اداره عبارت‌اند از: حفظ و نگهداري و مرمت آثار باستاني با روش‌هاي علمي‌و هنري، جلوگيري از نابودي آنها، ثبت آنها، نشر فرهنگ آثار باستاني، تأسيس مؤسسات و موزه‌ها در شهرهاي مختلف و  شناساندن اهميت اين آثار. (17)

• وزارت جوانان کار خود را از سال 1966 آغاز نمود و هدف آن توجه به جوانان و امور آنها، ايجاد روح مسئوليت و ساختن جوانان مؤمن و نيرومند بود. (18) وزارت جوانان تاکنون سلسله برنامه‌هاي فرهنگي، کنفرانس‌ها و نمايش‌هاي زيادي براي جوانان برگزار کرده و کتاب‌ها و مجلات بسياري زيادي به چاپ رسانده و برنامه‌هاي متنوعي براي جوانان اردني که در 22 کشور خارجي تحصيل مي‌کنند فراهم ديده است. (19)

• وزارت اوقاف و امور و مقدسات اسلامي: از زمان تأسيس امارت شرقي اردن، توجه و اهتمام زيادي به اوقاف اسلامي‌معطوف شد. در اين راستا قانون تأسيس وزارت اوقاف اسلامي‌ در سال 1280هجري قمري صادر شد.

اهداف اين وزارتخانه عبارت‌اند از:

- محافظت از مساجد و اموال اوقاف و حفظ و ترميم آنها

- توجه به توسعه مساجد براي اداي رسالت اسلامي ‌آن

- پرورش روحيه فداکاري و جهاد و ايثار در ميان مردم

- پرورش اخلاق اسلامي

حمايت از فعاليت‌هاي اسلامي، آموزش ديني، ايجاد مؤسسات، مراکز ديني، مدارس حفظ قرآن، محافظت از ميراث اسلامي ‌و نشر فرهنگ اسلامي. (20)

اين وزارت خانه فعاليت‌ها و اهداف خود را از طرق زير پيگيري مي‌کند:

-تهيه کادر مجرب متشکل از خطيبان، مدرسين و معلمين و واعظان

-ايجاد مراکز مرتبط در جامعه

-دارالقرآن‌ها و دبيرستان‌هاي تخصصي و مراکز فرهنگي اسلامي‌

-شناساندن تمدن اسلامي

-تقويت زبان عربي و... (21)

اين وزارتخانه در هر مسجد يک کتابخانه مخصوص فرهنگ اسلامي‌و دارالقرآن داير و مجله مخصوص «هدي الاسلام» را در جهت اهداف خود منتشر کرده است. (22) و داراي دو چاپخانه در شهرهاي قدس و عمان است، که در آن‌ها قرآن، مجله، تقويم سالانه، آموزش‌هاي حج و کتاب‌هاي مدرسه به چاپ مي‌رسد. (23)

حفظ و مراقبت و ترميم  «مسجد الاقصي» و قبه «الصخرة المشرفــة» بر عهده وزارت اوقاف اردن است که براي ترميم اين قبه حدود ده ميليون دينار هزينه شده است.(24)

5-2-2 مؤسسات فرهنگي غير رسمي:

مؤسسات فرهنگي غير رسمي‌عمدتاً انجمن‌هاي فرهنگي فعال در اردن مي‌باشند که از زمان برپايي دولت پادشاهي اردن آغاز به کار کرده اند که بيشتر آن‌ها در شهرهاي بزرگ قرار دارند؛ مهم ترين اين انجمن‌ها، انجمن اميرعبدالله است که گروهي از اديبان و شاعران سوريه، عراق، لبنان و اردن در آن فعاليت مي‌کنند. (25)

از ديگر انجمن‌هاي فرهنگي اردن مي‌توان بدين شرح نام برد؛ انجمن «هومنتمن» در عمان تأسیس در سال 1946، انجمن «الشباب الرياضي» در سال 1946، انجمن «الاهلي» در سال 1944، انجمن «الجزيرة» در سال 1947، انجمن «الجيل الجديد» در سال 1950، انجمن «خريجي الجامعــة الاميرکيــة»، انجمن «الاسرة البيضاء»، انجمن « الشابات المسيحيات»؛ بيشتر اين انجمن‌ها در دو شهر سلط و اربد مستقرند. (26)

علاوه بر این انجمن‌ها مؤسسات فرهنگي غيررسمي ديگري نيز در اردن وجود دارد كه اهم آنها عبارت‌اند از:

• گروه کتابخانه‌هاي اردن كه در سال 1965 تأسيس شد. اهداف آن  شامل تأسيس کتابخانه‌هاي مختلف و مراکزثبت و آرشيو، توسعه خدمات و امکانات کتابخانه‌ها و بهبود فضاهاي کتابخانه‌ها و... است.

•  انجمن نويسندگان اردني که مؤسسه اي فرهنگي و مردمي به شمار مي رود و داراي نظام مستقل ویژه‌اي است. اين مؤسسه براي اولين بار به عنوان انجمنی عادي، در سال 1966 ميلادي در عمان پايتخت اردن به ثبت رسيد و از آن زمان تا كنون دوبار در سال‌هاي 1971م و 1974م قانون اين مؤسسه تعديل و اصلاح شده است. اولين نشست اين انجمن به صورت رسمي در سال 1974م در باشگاه فارغ التحصيلان دانشگاه اردن برگزار شد كه در آن نماينده اي از سوي وزارت كشور حضور داشت و با يک دقيقه سكوت به احترام محمود سيف الدين الايراني يكي از اعضاي كميته مؤسسان اين انجمن همراه شد.

از اعضاي كميته موسسان انجمن نويسندگان اردني مي توان افراد سرشناسي همچون دكتر محمود السمرة، دكتر عبدالرحمن ياغي، ‌دكتر‌هاني العمد، دكتر فواز طوقان، روكس العزيزي، سالم النحاس و مرحوم محمود سيف الدين الايراني را نام برد. اين انجمن با هدف توسعه حرکت فکري و ادبي در اردن، شناساندن اديبان و نويسندگان  مناطق اشغالي و دفاع از حقوق آنان، تشويق طرح‌ها و تحقيقات در زمينه‌هاي ادبياتي و فکري، صدور و چاپ مطبوعات ادبي، تحکيم روابط بين اديبان   و... به ‌وجود آمد.(27) از مواد اساسنامه انجمن نويسندگان اردني مي توان به گزينه‌هاي زير اشاره كرد:

1.‌ فعال سازي حركت فكري و ادبي اردن از طريق گسترش آن و تلاش براي افزايش تعداد خوانندگان اردني و ايجاد ساختاري فرهنگي و فكري در نزد مردم اين كشور

2. فراهم آوري شرايط مناسب براي رشد و تحول مبدعانه نويسندگان عربي در زمينه‌هاي آفرينش و بيان انديشه در فضاي آزاد همگاني

3. الهام‌گيري از جوانب انساني و ملي موجود در ميراث ملي و ادبي مردم اردن و قرار دادن آن در جريان ادبيات جهاني

4. صدور مطبوعات و نشريات ادبي كه تريبوني براي نويسنده اردني و انتشار آثارش به شمار مي‌رود.

5. تلاش براي تأمين سطح زندگي مناسب براي نويسندگان اردني، تا بتوانند در شرايط ثبات مادي و معنوي آثار درخشاني را خلق و ماندگار کنند.

تعداد اعضاي انجمن نويسندگان اردني را بيش از هزار تن مي توان برشمرد كه در كميسيون‌هاي شعر، داستان و رمان، نقد ادبي، درام، ادبيات كودكان، ميراث ملي و كتابخانه مشغول به كار هستند.

دهه هشتاد شاهد تحولات بزرگي در زمينه مؤسسات فرهنگي بود و انجمن‌ها و مؤسسات زيادي در زمينه‌هاي فرهنگي پديد آمدند. یکی از مهم‌ترین این موسسات فرهنگی موسسه عبدالحمید شومان می باشد.

• مؤسسه عبدالحميد شومان: مؤسسه فرهنگي عبدالحميد شومان در سال 1980 ميلادي با تصميم هيئت عمومي بانك عربي و در سالروز عبدالحميد شومان مؤسس اين بانك در عمان پايتخت اردن آغاز به كار كرد. از آغاز به كار اين مؤسسه فرهنگي، اعضاي آن اهدافش را اين گونه برشمردند:

1. شركت مستقيم و غيرمستقيم در پژوهش‌هاي علمي عربي و فعال سازي آن از طريق مؤسسات، كميسيون‌ها و افراد كه به افزايش معرفت و علم آموزي جهان عرب بينجامد. اهتمام مؤسسه عبدالحميد شومان بيشتر متوجه پژوهش ها و مطالعات در علوم تجربي، تطبيقي و تكنولوژي و همچنين علوم انساني است.

2. سهيم شدن در ساخت نسلي از دانشمندان، كارشناسان و متخصصان عرب كه به زمينه‌هاي علوم تجربي، تطبيقي و تكنولوژي مي پردازند و استفاده جهان عرب از دستاوردهاي اين افراد كه در شرايط كنوني علوم آزمايشگاهي و فناوري در آن اهميت ويژه اي در جهان به دست آورده است.

مؤسسه عبدالحميد شومان تاكنون اقداماتي همچون تشويق به ايجاد جنبشي فرهنگي و علمي با مشاركت آحاد مردم اردن را انجام داده و تسهيلاتي را براي كسب مهارت‌هاي شغلي از طرق علمي و فرهنگي با حضور كارشناسان و به كارگيري دستگاه‌هاي جديد به مردم اين كشور ارائه نموده است. اين مؤسسه همچنين از آغاز به كار خود با ميزباني از مشاهير ادبي جهان عرب در اردن همچون محمود درويش، عبدالوهاب البياتي، بلند الحيدري، توفيق فياض و سمير فريد همكاري‌هاي مستمري با نخبگان زنده جهان عرب داشته است. (28)

• مؤسسه آل البيت: اين مؤسسه خود را به عنوان يك هيئت علمي اسلامي و جهاني،‌ مستقل، غير دولتي معرفي كرده است. مؤسسه آل البيت در سال 1980 ميلادي به دستور ملك حسين پادشاه اردن با رياست ناصرالدين الاسد ايجاد شد. پيش از تشكيل در تاريخ 2/2/1981 ميلادي 23 تن از دانشمندان جهان اسلام اساسنامه اين مؤسسه را تنظيم و تصويب كردند.

از اهداف مؤسسه آل البيت مي توان به معرفي شريعت اسلام و نقاط درخشان آن،‌ پاكسازي فرهنگ اسلامي و ترويج مفاهيم دقيق از اسلام و ميراث برجاي مانده از آن اشاره کرد. همچنين ارائه جهان بيني اسلام در شرايط كنوني، همكاري بيشتر علماي اسلام و تبادل نظر در نشست‌هاي ساليانه از ديگر اهداف اين مؤسسه است.

از ديگر نهادها و سازمان‌هاي فرهنگي اردن كه تأثير گذاري قابل ملاحظه اي در تاريخ معاصر اين كشور داشته اند مجمع زبان عربي اردن، مجمع فكر عربي، مؤسسه نور الحسين، جمعيت كتابخانه هاي اردن و چند مؤسسه كوچك هستند.

• مجمع زبان عربي اردن در سال 1976 تأسيس شد و اهداف آن عبارت‌اند از: ايجاد معاجم و فرهنگ لغت‌ها، ايجاد فرهنگ لغت و معاجم، احياء ميراث عربي و اسلامي ‌در زبان و آداب و هنر و ساير علوم، توليد اصطلاحات علوم و آداب و هنر (29)

• انجمن فرهنگي اربد در سال 1982 در شهر اربد تأسيس شد. اهداف آن عبارت‌اند از: تشويق فعاليت‌هاي فکري و فرهنگي و ادبي، حمايت از نويسندگان و پژوهشگران و فعاليت در جوي مملو از آزادي، وطن دوستي و روحيه جهاد و دفاع است. (30)

• مؤسسه نورالحسين در سال 1945 با هيئت امناي پانزده نفري به رياست ملکه نورالحسين تشکيل شده است. اهداف آن شامل مشارکت در ساخت جامعه اي آباد و بزرگ، تحقق اهداف جامعه، بيداري کشور اردن در جنبه‌هاي مختلف است. (31)

• اتحاديه نويسندگان و ادباي اردن در سال 1985 با هدف توسعه حرکت فرهنگي تلاش‌هاي اعضا و هماهنگي بين آنها، توجه به نويسندگان جوان، توجه به فرهنگ عربي و مشارکت در فعاليت‌هاي فرهنگي و فکري تأسيس شد.

در دهه نود نيز انجمن‌هاي زيادي در شهرهاي عمان، جرش، اربد، عقبه، عجلون، زرقاء، طفيله و مادبا و... با هدف احياي ميراث و هنر و ادامه فعاليت‌هاي فرهنگي و هنري و اجتماعي و اجراي طرح‌هاي فرهنگي و تشکيل گروه‌هاي فرهنگي به وجود آمدند. (32)

تحولات دموکراتيک در اردن به دنبال فضاي نسبتاً آزاد فکري به نويسندگان و فرهنگيان فرصت داد تا مؤسسات فکري و فلسفي ديگري پديد آورند؛ از جمله جمعيــة الاردنيــة للدراسات المستقبليــة که در سال 1991 در عمان به‌وجود آمد و منحل شد. انجمن الفکر الديمقراطي در سال 1991 عمان، انجمن‌هاي السلام الاردني و مناهضــة الصهيونيــة والنصريــة در سال 1992، الجمعيــة الفلسفيــة الاردنيــة در سال 1993 عمان، انجمن الفکر الاشتراکي در سال 1993 عمان و الوطنيــة للحريــة و النهج الديمقراطي که در سال 1993 در عمان به‌وجود آمدند.

در سال 1995 انجمن الجمعيــة الاردنيــة الديمقراطيــة در عمان و انجمن رابطــة السلام الاردنيــة در اربد به وجود آمدند.(33)