تاریخ دوران جدید لبنان

تاریخ دوران جدید لبنان

پیش از انضمام لبنان به امپراطوری عثمانی،مناطق مختلف این سرزمین، تحت سلطه زعمای قبائل و خاندان های تیول دار بود. آل تنوخ وآل ارسلان از قبائل یمنی، آل عساف از ترکمان های سنی، آل سیفا از خاندان های کرد سنی،آل شهاب از خاندان های سنی، آل حرفوش از خاندان های شیعه و آل معن از خاندان هايی که در عهد فاطمی به مذهب درزی گرویده بودند،عمده ترین خاندان های حاکم بر بخش هایی از لبنان بودند که وظیفه عمده آنها، گردآوری مالیات وارسال آنها برای خزانه دولت مرکزی بود. برخی مناطق مارونی نشین در شمال لبنان نیز تحت سیطره زعمای روستایی مشهور به مقدم‌ها قرار داشت که با همکاری روحانیون به تمشیت امور طائفه خود می پرداختند.

با شکست قطعی سپاه مملوکی و پیروزی سلطان سلیم عثمانی،زعمای خاندان های تیول دار که در پی فروپاشی سازمان سیاسی اداری ممالیک دچار سردرگمی شده بودند،یکی پس از دیگری تسلیم فاتحان عثمانی شدند.

فخرالدین عثمان، بزرگ خاندان معن به همراه گروهی از زعما و اشراف درزی در دمشق به حضور سلطان عثمانی رسید ومراتب اطاعت خود و همراهان را اعلام و خطبه ای شیوا در مدح سلطان ایراد کرد كه مورد توجه او قرار گرفت و بدینسان با تایید سلطان، توانست مناصب و امتیازات خود ودیگراشراف درزی را همچنان حفظ کند. او به زودی با هم پیمانی با خاندان شهاب به تحکیم پایه های قدرت پرداخت. در اولین مرحله،با همکاری نیروهای عثمانی موفق شد نیروهای امیر ناصرالدین را که بر بقاع سلطه داشت ودر برابر دولت عثمانی مقاومت می کرد،سرکوب کند. پس از آن بود که فخرالدین عثمان به عنوان امیر بزرگ جبل لبنان از جایگاه ویژه ای برخوردار شد.(حتي 1983، 2، 310)امیر فخرالدین در سال های اولیه امارت، ابتدا به گردآوری عشایر درزی، پیرامون رهبری خود و سپس به انضمام منطقه تحت فرمانروائی آل تنوخ که در پی درگیریهای داخلی دو جریان قیسی و یمنی(توضيح بيشتر در اين خصوص در بخش احزاب سياسي آمده است.) به شدت تضعیف وبه دلیل جانبداری از ممالیک در جریان حملات عثمانیها، موقعیت خود را از دست داده بود،معطوف ساخت وموفق شد قلمرو تحت نفوذ خود را گسترش دهد.از آن پس در لبنان،رهبری جدیدی با گرایش قیسی ظهور کرد که مبتنی بر هم پیمانی خاندانهای معن وشهاب بود وتا حدود سه قرن، سیاست های حاکم براین سرزمین را تعیین وخطوط کلی دوران جدید تاریخ لبنان را رقم زد(مكي، 1991، 278).

در سال های اولیه،به جز زوال قدرت آل تنوخ وظهور رهبری جدید معني - شهابي،تغییر عمده ای در اوضاع سیاسی اجتماعی لبنان پدید نیامد.با مرگ سلطان سلیم اول در سال 1520م ودر پی جانشینی سلطان سلیمان قانونی و شکل گیری نوعی مقاومت از سوی برخی عناصرسیاسی محلی که از حامیان ممالیک بودند،شرایط دگرگون شد؛ به ویژه آنکه فخرالدین با نگرشی استقلال‌طلبانه همچنان به توسعه قلمرو خود اهتمام ورزيد که این امر نگرانیهاي عثماني‌ها را در پی داشت.دولت عثمانی با تهدید و هشدار بر آن بود تا مانع توسعه قدرت طلبی او شود.این تهدیدها گرچه بی تاثیر نبود، امیر فخرالدین اما معمولا با وعده هایی وگاه با ارسال هدایایی و البته سیاستهای محتاطانه، در اندیشه تحقق اهداف خود بود.امارت فخرالدین با فرازوفرودهایی همراه با عدم اعتماد دربار عثمانی نسبت به او ادامه یافت و آنگاه که وی با احساس قدرت حتی از پرداخت مالیات مورد تعهد به دولت که عمده ترین شاخص وابستگی به امپراطوری بود،(قرألي، 1938، 89) سرباز زد، مصطفی پاشا والی عثمانی که از سیاست های توسعه طلبانه و برخی اقدامات پنهانی او به شدت خشمگین بود،با تدارک توطئه‌ای، او را برای مذاکره درباره موضوع مالیات به دمشق فراخواند. فخرالدین با احساس اطمینان نسبت به قدرت خود وبه گمان آنکه در این مذاکره خواهد توانست امتیازاتی به دست آورد،عازم دمشق شد.  در بدو ورود اما طبق برنامه از پیش تعیین شده به قتل رسید (فستنفلد، 1981،99) و بدینسان امارت28 ساله او نيز به پایان آمد.

با کشته شدن فخرالدین،فرزندش قرقماز بر جای پدر نشست.او نیز سیاست فخرالدین را در خصوص توسعه امارت آل معن ادامه داد وشهرهای ساحلی صور وصیدا را به قلمرو خود منضم ساخت و در منطقه شوف نیز تا دیر القمر پیش رفت و آنجا را محل سکونت خود قرار داد.( پیشین). اقدامات قرقماز البته به آسانی انجام نشد و سرانجام عثمانی ها را به واکنش وا داشت.قرقماز نیز همچون پدر هر بار در برابر تهدیدها و حملات عثمانی با ارسال هدایایی سعی در آرام کردن اوضاع داشت.در شرایطی که عثمانی ها از توان روز افزون قرقماز در نگرانی به سر می بردند و در حالی که نزاع قیسی‌ها به رهبری آل معن و یمنی‌ها به رهبری آل علم الدین در حال اوج گیری بود،اجرای توطئه ای از سوی دشمنان قرقماز که عمدتا از جریان یمنی بودند،دیگر بار سپاهیان عثمانی را به لبنان کشانید که سرانجام در سال1585م به کشته شدن وی منجر شد(الصليبي1991، 2، 35).

با کشته شدن امیر قرقماز،فرزندش فخرالدین دوم که نوجوانی 12ساله بود،به دلیل ترس مادر از کشته شدن او توسط عثمانی ها و دشمنان یمنی خاندان معن،به خاندان مارونی خازن در منطقه کوهستانی کسروان سپرده شد.(حتي، 327) پس از آنکه فخرالدین از توانایی جسمی و روحی مناسب برخوردار گشت وآرامش نسبی بر شوف حاکم شد،با کمک دائی اش امیر یوسف الدین تنوخی که امور این منطقه را اداره می کرد،در سال1590م به شوف بازگشت ومورد استقبال اشراف و زعمای درزی قرار گرفت(المعلوف،1997، 56).

فخرالدین که از نوجوانی کینه عثمانیها را در دل داشت،با تاسی به روحیه استقلال‌طلبانه پدر ، اهداف بلند پروازانه ای را برای خود ترسیم کرده بود.اوابتدا با کسب شناخت از رقیبان،دشمنان ودوستان خود ونیز هم پیمانی با برخی امیران خاندانهای حاکم همجوار و دیگر مناطق اطراف همچون امیران شهابی وادی التیم، حرفوش در بعلبک وآل عساف در کسروان و همچنین برقراری پیوند دوستی  با مسیحیان مارونی که حیات خود را مدیون آنان می دانست وبا بکارگیری برخی شخصیت های مارونی در مناصب حکومتی،موقعیت خود را تثبیت کرد.* فخرالدین هرچند در راه تحقق اهداف خود با موانع متعددی نیز روبه رو بود،با بهره گیری از مشاوران مسیحی و برخی سیاست مداران مورد اطمینان،به تدریج بر این موانع چیره شد. از جمله مهمترین موانع تحقق سیاست های توسعه طلبانه او برخی فئودالهای ذی نفوذ درزی بودند.فخرالدین برای برداشتن این موانع، زمینه مهاجرت انبوهی از مسیحیان مارونی ساکن در بخش های شمالی جبل لبنان را به مناطق جنوبی فراهم آورد وبا برقراری امتیازاتی برای آنان و کاهش محدودیت هایی که به عنوان اقلیت مذهبی برآنها وضع شده بود،محبوبیت خود را در میان آنان افزایش داد.فخرالدین  همچنین برای تحکیم موقعیت امارت خود، ناگزیر از تضعيف خاندان سیفا،سرسخت ترین دشمنان امیران معن که بر طرابلس امارت می کردند،بود و لذا طی حملات سنگینی در سال1598 موفق شد مقاومت آنها را در هم شکسته و پیروزمندانه وارد طرابلس شود(نانته ، 140-139).

علیرغم آن كه دشمنان فخرالدین دربار عثمانی را علیه او تحریک می کردند، او هوشمندانه روابط خود را با والی دمشق تحکیم بخشید و با ارسال هدایایی،همواره سعی در جلب رضایت او داشت وبدینسان مانع تاثیرگذاری دشمنانش بر دربار شد.از جمله اقدامات مهم فخرالدین در تحکیم قدرت خود، برقراری روابط بازرگانی با دوک نشین توسکانی بود  و از اين رهگذر به دارائیهای بسیاری دست یافت.این درآمدها و نیز کسب مالیات از مردم، قدرت اقتصادی امیر را افزایش داد و در تحکیم قدرت سیاسی او موثر افتاد و البته نگرانی دشمنان ورقیبان او را نیز افزایش داد.همچنین در سال 1608 قرارداد نظامی سری ميان او و توسکانی منعقد شد که مواردی علیه سلطان عثمانی در آن گنجانیده شده بود(حتي، 328).

تا زمانی که مراد پادشاه والی شام بود،اوضاع به نفع فخرالدین پیش می رفت.اما آنگاه که والی عثمانی در سال1609 دمشق را ترک کرد و احمد پاشا که ازپیش نسبت به فخرالدین دشمنی می ورزید به ولایت شام منصوب شد، او احساس خطر کرد.هرچند مرادپاشا به عنوان صدراعظم در دربارعثمانی موقعیتی برتر یافت و فخرالدین نیز همچنان با ارسال هدایای ارزشمند برای او و دیگر ارکان دربار،سعی در کسب حمایت آنان داشت؛ این اقدامات اما نتوانست از دشمنی و سوءظن والی جدید شام نسبت به امیرمعنی و تلاش برای تضعیف قدرت وپیشگیری از توسعه قلمرو و مصادره اموال فراوان او بکاهد (المعلوف ،91).

ادامه فعالیتهای توسعه‌طلبانه و اقدامات فخرالدین برای تحقق نوعی از استقلال از امپراطوری عثمانی،تحریک دربار عثمانی علیه فخرالدین توسط دشمنان امیر، بدرفتاری سپاهیان وی در برخی مناطق وبه ویژه شیوه جمع آوری و افزایش  مالیات از مردم که نازضایتی آنان و ارسال شکایاتی به والی شام و دربار عثمانی را به دنبال داشت و به ويژه مرگ مراد پاشا در سال 1611 كه عمده‌ترين پشتيباني فخرالدين در دربار بود، شرایط را بر امیر سخت کرد.مهمترین عامل تحریک دربار عثمانی اما،اعزام هیئتی در همان سال به ریاست پاتریاک مارونی به توسکانی با هدف عقد پیمانی علیه عثمانیها بود (طرابلسي، 2008، 15).سرانجام در سال 1613 سپاه عثمانی به سمت قلمرو امیر معنی پیشروی کرد و دژها واستحکامات جنگی او را در محاصره گرفت.مقاومت سرسختانه امیر و نیروهای تحت امر او سلطان عثمانی راناگزیر از اعزام ناوگان نظامی دریایی مرکب از 60 کشتی جنگی به سواحل لبنان کرد (حتي ،329) .ادامه محاصره زمینی ودریایی، فاصله گرفتن همپیمانان اصلی فخرالدین از جمله امیریونس الحرفوشی حاکم بعلبک و امیرعلی شهابی امیر وادی التیم از او(المعلوف ، 102) و از دست دادن برخی از مناطق تحت امر وتمایل  نزدیکان وکارگزارانش به عدم ادامه مقاومت، سرانجام فخرالدين را به اين نتيجه رساند كه ادامه مقاومت ممکن نیست و بهترین راه، خارج شدن از حلقه محاصره و عزیمت به ایتالیاست. لذا خود را  به صیدا رساند و پس از مدتی اختفاء و تعيين برادرش يونس به جانشيني، با گروهی از یاران نزدیک و برخی افراد خانواده ،با کشتی راه توسکانی را در پیش گرفت. اميريونس هم موفق شد با پرداخت رشوه به عثمانیها از ادامه حملات آنها و تخریب بیشتر مناطق مختلف پیشگیری کند.در عین حال عثماني‌ها از دامنه قلمرو آل معن کاسته وامارت آنان را به منطقه شوف محدود کردند (طرابلسي ،15).

پنج سال پس از عزیمت فخرالدین دوم به توسکانی ودر پی تعیین چرکس محمد پاشا به ولایت شام،اوضاع به نفع فخرالدین تغییر کرد.والی جدید که تنها راه سامان دادن به اوضاع را بازگشت فخرالدین و واگذاری مجدد امور به وی می دانست،طی نامه هایی که برای امیر فخرالدین ارسال کرد،از وی خواست تا به وطن و نزد خانواده و فرزندانش بازگردد.مادر فخرالدین نیز با ارسال نامه برای فرزندش،ضمن تشریح اوضاع و شرایط مطلوب امارت،از او مصرانه خواست تا بازگردد (المعلوف، 167). امیرفخرالدین پس از تامل وبررسی اخبار و گزارش های واصله، سرانجام تصمیم به بازگشت گرفت وپس از کسب رضایت میزبان خود دوک توسکانی، عازم لبنان شد ومورد استقبال گرم مشایخ درزی و هواداران خود قرار گرفت. بازگشت غیرمترقبه امیرفخرالدین،دشمنان او به ویژه امیران خاندان سیفا را که در غیاب وی بخشهایی از قلمرو امارت معن را متصرف شده بودند،نگران ساخت؛به خصوص آنکه شایع شده بود که دوک توسکانی نیروهای نظامی خود را برای جنگ با دولت عثمانی وانتقام از مخالفان،به زودی در اختیار او قرار خواهد داد (پيشين، 168و169).

امیر فخرالدین پس از ورود به لبنان با استفاده از فرصت ناشی از اهتمام سلطان جدید  عثمانی به تحکیم قدرت خود،به سرعت بر اوضاع مسلط و با تشکیل سپاهی صدهزارنفری  در مدتی کوتاه، بسیاری از مناطق ازدست رفته در غیاب خود را باز پس گرفت (طرابلسي، 16).

اقدامات امیرفخرالدین تنها به توسعه قلمرو  امارت وافزایش قدرت نظامی و همکاری با غرب محدود نبود؛از همان سالهای اولیه بازگشت به لبنان و تحت تاثیر مشاهدات خود در ایتالیا، اقداماتی را برای عمران و آبادی امارت آغاز کرد و برای این منظور گروهی از مهندسان شهرسازی و نیز متخصصان آبیاری وکشاورزی را از آنجا فراخواند.همچنین با هدف رونق وتوسعه کشاورزی،علاوه بر متخصصان اروپایی،زمینه مهاجرت مسیحیان مارونی را که از مهارتهای زراعی برخوردار بودند از شمال به مناطق جنوبی فراهم کرد (حتي،  330). بدینسان ترکیب سکانی این منطقه درزی‌نشین به منطقه ای مختلط تبدیل شد که این تغییر سکانی در دوره های بعد تحولاتی را درپی داشت.از سوی دیگر بر اساس توافق های صورت گرفته میان فخرالدین و دوک توسکانی، این دوک نشین کمک های مالی و نظامی  در اختيار او قرار داد. او  همچنین تعهداتی مبنی بر ارسال کمک های بیشتر درآینده برای تحقق طرح های استقلال‌طلبانه‌اش دریافت کرد (طرابلسي، 17).

رونق بازرگانی با غرب که محور عمده آن ابریشم بود، درآمد قابل توجهی را در اختیار امیر گزارد که به ویژه تحقق اهداف سیاسی،اجتماعی و عمرانی وبلندپروازیهای نظامی او را امکان پذیر می ساخت.مجموعه اقدامات فخرالدین که در سالهای گذشته نیز بدگمانیهایی در دربار عثمانی پدید آورده بود،با نگرانی و احساس خطر روزافزون رقیبان و دشمنان محلی همراه بود که با ارسال گزارشهایی برای سلطان مراد عثمانی،او را به عکس العمل در برابر فخرالدین تحریک می کردند و سرانجام به تصمیم او برای یکسره کردن کار امیر منجر شد.در سال 1633 سلطان عثمانی، احمد پاشا کوچک والي شام را مامور کرد تا با تجهیز سپاهی بزرگ به سوی شوف حرکت کند (حتي، 332). فخرالدین پس از آگاهی از تصمیم سلطان برای حمله گسترده علیه او،سریعا نیروهای خود را آماده  ونماینده‌ای را برای جلب حمایت هم پیمان خود دوک توسکانی به ایتالیا اعزام کرد (قرألي،1938، 17). نیروهای عثمانی در وادی التیم،نیروهای شهابی را که هم پیمان فخرالدین بودند، مورد حمله قرارداده آنها را شکست دادند و سپس به محاصره قلمرو فخرالدین پرداختند.امیرعلی فرزند او که در راس نیروهای جنگی برای کمک به پدر عازم منطقه درگیری بود،طی درگیری خونینی با مهاجمان عثمانی به قتل رسید که روحیه امیر را به شدت تضعیف کرد.فرار گروهی از نیروهای سپاه فخرالدین در چنین اوضاعی،شرایط را بر امیر سخت کرد و مهمتر از آن،فاصله گرفتن تعدادی از هم پیمانانش از او که امیر در چنین شرایط سختی روی حمایت آنان حساب کرده بود ونیز متحدشدن دشمنانش که زمینه را برای انتقام گیری مساعد دیده  وبه والی عثمانی پیوسته بودند،موقعیت امیر را به شدت تضعیف کرد.محاصره بندر بیروت توسط ناوگان دریایی عثمانی وبالاخره عدم وصول کمکهای نظامی از توسکانی که فخرالدین انتظار آن را می کشید و در مجموع این احساس را در او به وجود آورد که به پایان راه رسیده است.امیرفخرالدین از آنجا که نمی خواست خود را به والی عثمانی تسلیم کند،به همراه اعضای خانواده به قلعه شقیف تیرون رفت ودر انتظار سرنوشت ماند. با محاصره قلعه توسط نیروهای احمد پاشا کوچک،امیر ناگزیراز فرار و پناه بردن به قلعه جزین شد وبا محاصره آنجا سرانجام  چاره‌اي جز تسليم نديد(المعلوف، 1997، 208- 207).امیر مغلوب به پایتخت اعزام شد و در آنجا در سال1635 به دستور سلطان مراد چهارم  همراه با سه تن از پسرانش گردن زده شدند(حتي، ، 333).

باخروج فخرالدین از صحنه قدرت،دوره ای از آشوب و نابسامانی در لبنان پدید آمد (پيشين). والی عثمانی، امیرعلی، امیرخاندان علم الدین را که شاخه یمنی درزی ها را رهبری می کرد واز دشمنان فخرالدین بود،برقلمرو امارت فخرالدین گماشت و بسیاری از امیران و هواداران خاندان معن را دستگیر و اموال واملاک آنان را مصادره کرد.همچنین برخی از مسیحیان مارونی همچون اعضای خاندان خازن که با فخرالدین همکاری داشتند به توسکانی گریختند؛ برخی از اعضای گروههای تبشيري غربی نیز به جرم همکاری با امیر مغلوب،دستگیر و به پایتخت اعزام گردیدندو تعدادی از فرزندان و همسران و دیگر منسوبان او به شیوه های مختلف کشته شدند (المعلوف، 210). با قدرت گرفتن درزی های یمنی، هواداران  قیسی خاندان معن دست به شورش هایی زدند که به جنگی داخلی میان این دو تیره از طائفه درزی منجر شد و دو سال به طول انجامید(الصليبي، 1991، 2، 35).

امیر ملحم برادرزاده امیرفخرالدین که در آخرین حملات منجر به سقوط  وی، موفق شده بود از صحنه درگیریها فرار کرده و خود را نجات دهد،پس از آنکه مدتی مخفیانه شورشها را رهبری می‌کرد، با مناسب دیدن اوضاع،به صحنه سیاسی بازگشت و مورد حمایت درزی‌های قیسی که به دلیل فقدان امیری قدرتمند چون فخرالدین،شرایط سختی را می گذراندند، قرار گرفت.امیرملحم به زودی با سامان دادن نیروهای رزمی، در سال1638، با امیرعلی علم الدین حاکم دست نشانده عثمانیها بر شوف وارد کارزار شد و موفق گرديد او هواداران یمنی او را شکست دهد.از سوی دیگر،عثمانیها که پس از فخرالدین،اوضاع لبنان را آشفته ونابسامان می دیدند،پس از پیروزی امیر ملحم به این باور رسیدند که وی مناسب ترین فرد در شرایط موجود برای فرمانروایی بر لبنان است و لذا پس از اعلام تبعیت امیرملحم از سلطان عثمانی،امارت او را به رسمیت شناختند (المعلوف 1997، 304). امیرملحم در حالی که به شدت از سوی عثمانیها تحت نظارت بود،تلاش کرد تا سیاست های عمویش را دنبال کند.هرچند در طول سالهای امارت درگیریهایی با مخالفان خود داشت و یک بار هم با سپاهیان عثمانی والی شام درگیر نبرد شد والبته آنان را شکست داد،موفق شد با حفظ روابط خود با دربار عثمانی تا حدودی اهداف خود را تحقق بخشد.او روابط تجاری با توسکانی را ادامه داد و بسیاری از نزدیکان عمویش به ویژه مسیحیان مارونی را به خدمت گرفت وخاندانهای مارونی را که به توسکانی گریخته بودند به لبنان بازگرداند و نیز روابط خود را با امیران خاندان شهاب همچنان حفظ کرد (پیشین،305). امیر ملحم پس از 22 سال امارت در سال1657 در صیدا درگذشت.

با مرگ امیرملحم، ابتدا دو فرزندش قرقماز و احمد مشترکا زمام امور را در دست گرفتند وپس ازمرگ قرقماز،امیراحمد فرمانروائی را در اختیار گرفت.او سیاست های پدر را دنبال می کرد و به ویژه سعی داشت با استفاده از ضعف دربار عثمانی که درگیر جنگ با مجارستان بود،بخش های از دست رفته قلمرو امارت امیرفخرالدین را به گستره امارت خود منضم سازد. از جمله رویدادهای مهم این دوره علاوه بر ادامه نزاع قيسي یمني مهاجرت گروه هایی دیگر از مسیحیان مارونی کسروان به جنوب وسکونت در مناطق همجموار جبل عامل بود.امیر احمد تا سال1697 تحت نظارت والی جدید صیدا به فرمانروائی ادامه داد و در این سال در دیرالقمر درگذشت.از آنجا که امیراحمد فرزند ذکوری نداشت،با مرگ او امارت خاندان معن منقرض گشت(پيشين 305و306) و لذا با توافق اعیان واشراف درزی و مارونی، فرمانروائی شوف به امیر بشیر از خاندان شهاب واگذار شد (حتي 1983، 334).

لبنان در دوره امارت خاندان معن به ویژه در عهد فخرالدین دوم از نوعی خودمختاری در دل امپراطوری عثمانی برخوردار بود.(طرابلسي، 2008، 9)این سرزمین در طول فرمانروایی امیران معنی،علیرغم درگیریهای گاه خونین،از رفاه و آبادی نسبتا مطلوب برخوردار بود.سازمان اداری،شرایط اقتصادی و رونق کشاورزی،به ویژه تربیت کرم ابریشم،سپاه قدرتمند و امنیت نسبی،از ویژگی هایی بود که پیش از آن،وجود نداشت و اقدامات عمرانی آنگونه که در عهد فخرالدین دوم صورت گرفت،در سراسر دوران امارت آل معن منحصر به فرد بود.امیرفخرالدین در طول اقامت در توسکانی که درآن روزگار در اوج عمران وآبادی بود،به شدت تحت تاثیر مظاهر تمدنی غرب قرار گرفت و در بازگشت به لبنان سعی کرد تا با الهام از آن مظاهر تمدنی در قلمرو تحت حاکمیت خود اقداماتی را صورت دهد (الصليبي، 1991، 1، 202 و 204) ؛ از جمله گروهی از مهندسان و معماران ایتالیایی را به لبنان دعوت کرد.آنان در احداث بناهای جدید،به ویژه کاخهای امیر نقش اساسی داشتند(فستنفلد،1981، 196). مهمترین آثار عمرانی دوره امیرفخرالدین در شهرهای صیدا،بیروت و دیرالقمر قابل مشاهده است.روابط بازرگانی با اروپا در این دوره تقویت و گسترش یافت و با ایجاد تحولاتی در شیوه تولید ابريشم، موفق شد آن را به عنوان یک کالای محلی قابل عرضه در بازارهای جهانی مطرح سازد (الصليبي، پيشين 196).

فخرالدین علاوه بر به تقویت وگسترش بازرگانی با اروپا، نظام گمرکی را که پیش از او مرسوم نبود،برقرار کرد و بنادر لبنان بخصوص بندر صیدا را بازسازی کرد.امکانات وشرایط مطلوبی که  فخرالدین دوم به وجود آورد به بازرگانان اروپایی امکان می داد تا دامنه فعالیت های خود را از لبنان به سایر مناطق شام وبرخی کشورهای منطقه  مثل عراق وحتی تا هند گسترش دهند (المعلوف، ، 274).

در دوره امارت فخرالدین وبه دلیل روابط او با اروپا ونزدیکی با مسیحیان مارونی به ويژه با وجود نظام امتیازات،شرایط مساعدی برای فعالیت مبشران اروپایی وفعالیت های آموزشی مسیحیان فراهم آمد.فخرالدین همچنین مبشران را تشویق به تاسیس کلیسا در عکا،صیدا وجبل کرد (فستنفلد، 177). هرچند فعالیت‌های تبشیری،اهداف ظاهرا دینی داشت،تبلیغ فرهنگ و تمدن جدید اروپا نیز مورد توجه آنان بود و فعالیت‌های آموزشی در کنارتبشیر زمینه چنین امری را فراهم می کرد. مهمترین تحول آموزشی در دوره امیرفخرالدین،بازگشت فارغ التحصیلان مدرسه مارونی رم به لبنان بود.آنان با تاسیس مدرسه در روستاهای خود در کنار فعالیت های تبلیغی مذهبی به آموزش جوانان و نوجوانان می پرداختند.آموزش در مدرس جدید با اقتباس از روش های نوین درنظام آموزشی اروپا صورت می گرفت و با روش‌های موجود در لبنان فاصله داشت.در همین دوره تعدادی مرکز آموزش عالی نیز در برخی دیرهای مسیحی فعال بود؛از جمله مرکز آموزشی که توسط پاتریاک یوحنا محلوف درسال1624 در بشری تاسیس شد (الصليبي، 1991، 2، 7) .مهمتر از همه،تحولات جمعیتی و توسعه گستره جغرافیایی مسیحیان مارونی بود که از اوایل قرن شانزدهم آغاز شد و به توسعه قدرت سیاسی و حکومتی آنان انجامید (حتي، 334).

امارت خاندان شهاب(1697تا1841)

با انتخاب شورای اعیان و اشراف درزی و مارونی،بشیر از امیران حاکم بر وادی التیم به نیابت از امیرحیدر شهابی 12ساله و تا رسیدن او به شرایط سنی مناسب،قدرت را در اختیار گرفت.بشیر توانست سیطره خود را تا جبل عامل گسترش دهد(الصليبي،1991،1،36) و اقدامات اصلاحی بسیاری را صورت دهد .همچنین با توجه به جایگاه شورای اعیان واشراف در ساختارقدرت،نظام ملوک الطوائفی اهمیتی ویژه یافت و به ویژه شیوخ فئودالی که در دوره فخرالدین دوم تضعیف شده بودند، دوباره سربرآوردند و امتیازاتی برای خود کسب کردند و مارونیها، به ویژه خاندان خازن از نفوذ اجتماعی وانحصاری بسیاری برخوردار شدند.خاندان درزی جنبلاط نیز موقعیتی ممتاز یافتند و شیخ بشیرجنبلاط به لحاظ ثروت،شخص اول لبنان به شمار می رفت.دیگر طوائف مسیحی نیز در این دوره از شرایط مناسبی برخوردار یودند.امیربشیر پس از 9 سال نیابت امارت در سال1706 درگذشت و امیرحیدرشهابی جای او را گرفت (نانته، 1379، 165 تا 168).

مهمترین رویداد در سالهای اولیه امارت امیرحیدر،درگیریهای شدید میان دو گرایش قیسی ویمنی بود که به تحریک والی عثمانی صیدا اتفاق افتاد.والی صیدا با سوء استفاده از شرایط انتقال قدرت میان دو امیر وبا هدف پیشگیری از تحکیم قدرت و توسعه قلمرو امارت شهابی، اداره امور شوف و کسروان را به یوسف علم الدین، رهبر شاخه يمني درزیها سپرد و سپس در سال1711 او را در راس نیروهای رزمی برای سرکوب امیرحیدر به سوی دیرالقمر روانه کرد.هرچند امیرحیدر ناگزیر از فرار شد،به زودی درزی ها و مارونی های قیسی به حمله متقابل دست زدند و در منطقه عین دارا ضربات سختی بر یمنی ها وارد ساختند.در این حمله نیروهای رزمی خاندان علم الدین که مانع عمده توسعه و تحکیم شهابی ها بودند،نابود شدند وبدینسان جریان سیاسی یمنی نفوذ خود را در صحنه سیاسی لبنان از دست داد (الصليبي، پيشين). این امر به تحکیم پایه های قدرت و وسعت گرفتن قلمرو حکومت امیران شهابی واز میان رفتن نزاع های دیرینه قیسی یمنی در این سرزمین شد.از آن پس برخی خاندان ها فئودال درزی و مارونی که در پیروزی وتحکیم قدرت امیرشهابی همکاری داشتند از جایگاه ویژه و تاثیرگذار برخوردار و به عنوان هم پیمان خاندان شهاب تا پایان امارت این خاندان،درسیاست گذاریها مشارکت واز منافع حکومتی نيز بهره‌مند می‌شدند. مهمترین این خاندان ها عبارت بودند ازجنبلاط،ابی اللمع و خازن (حتي،1983، 2،335). علاوه بر آنها خاندان‌های دیگر درزی ومارونی نیز در ساختار قدرت نفوذ داشتند.خاندان درزی ارسلان هرچند وابسته به شاخه یمنی بود، موفق شد خود را از پیامدهای شکست نهایی یمنی ها در سال1711 برهاند وهر چند قدرت وشوکت گذشته خود را از دست داد، امارت خود را بر بخش هایی از منطقه  غرب حفظ کند (الصليبي، پيشين، 38). سیاست های امیر جدید باعث شد امارت شهابی از قدرت وشوکت فوق العاده ای برخوردارشود و قلمرو سلطه او توسعه یابد و بیشتر مناطقی که درعهد فخرالدین دوم تحت حاکمیت او قرار داشت،در اختیار او قرار گیرد (البستاني، 1969 ،1،341). رويداد  مهم دیگر این دوره ،ظهور نزاع میان دو خاندان درزی جنبلاط و یزبک بود که  نزاع دیرینه قیسی یمنی شد. این نزاع ها و اختلافات که ریشه در گذشته داشت،به زودی سراسر لبنان را دربرگرفت که پیامدهای آن درطول دوره شهابی استمرار يافت (الصليبي، پيشين).

امیرملحم ،فرزند و جانشین امیرحیدر که از سال 1732 بر کرسی امارت نشست،بر شیوه حکومتی پدر وفادار ماند.نزاع جنبلاطی - یزبکی در عهد او استمرار داشت و دامنه آن از دایره درزی ها فراتر رفت وجامعه مارونی را نیز دربرگرفت(حتي، پيشين) و البته امیران شهابی از این نزاع سیاسی در جهت تحکیم قدرت خود بهره می گرفتند.حضور خاندانهای مارونی درساختار قدرت وتوسعه قلمرو تحت نفوذ آنان که از دوره های پیش آغاز شده بود؛به ویژه افزایش قدرت اقتصادی آنان که بزرگترین تولیدکنندگان ابریشم بوده از راه صادرات این کالا به بازارهای اروپا به ثروت دست یافته بودند،از یک سو و ادامه درگیریهای گاه خونین جنبلاطی- یزبکی و پیامدهای آن که منجر به تضعیف خاندانهای درزی شده بود از دیگر سو،موازنه قدرت را به تدریج به نفع مارونیها تغییر داد که یکی از پیامدهای آن گرویدن فرزندان امیرملحم به مسیحیت بود.(الصليبي، پيشين، 40 تا 43) این تغییر مذهب محدود به فرزندان امیر نشد و به تدریج برخی دیگر از افراد خاندان شهاب وتنی چند از امیران خاندان درزی ابي اللمع به مذهب مارونی پیوستند (البستاني، پيشين).

امیرملحم در سال1754 به دلیل بیماری از قدرت کناره گرفت و از آنجا که فرزندش یوسف  کودکی خردسال یود،احمد و منصور برادران امیر مشترکا قدرت را به دست گرفتند.طی سالها نزاع بر سر قدرت، سرانجام منصور موفق به حذف احمد و ادامه حکومت تا سال1770 شد.پس از آن امیر یوسف جوان که پیشتر به مذهب مارونی گرویده بود،حکومت را در دست گرفت و بدینسان دوران امارت امیران مسیحی خاندان شهاب آغاز شد(الصليبي، پيشين، 41) که نه تنها به تحکیم بیشتر قدرت مسیحیان مارونی، که به تضعیف قدرت درزی ها انجامید.در همین سالها،گروهایی از مسیحیان کاتولیک وارتدوکس از مناطق مختلف شام به لبنان مهاجرت کردند و جمعیت مسیحیان را افزایش دادند.در سالهای اولیه امارت امیر یوسف،ماجراجویی های ضاهرالعمر در مناطقی از شام همچون عکا واشغال شهر صیدا،مشکلاتی را برای او به وجود آورد.هرچند در سال1775 با حمله عثمانیها صیدا از او پس گرفته شد و احمد پاشا معروف به جزار،ماجراجوی آلبانی تبار که در سرکوب نیروهای ضاهرالعمر و آزادی صیدا نقش عمده ای ایفا کرده بود،به عنوان والی صیدا منصوب گردید؛ مشکلات او بیش ازگذشته ادامه یافت.جزار که روحیه قدرت طلبانه توام با قساوت وماجراجویی داشت تلاشهایی را برای انضمام امارت اميريوسف به قلمرو خود آغاز کرد واز جمله بیروت را اشغال کرد و با اتخاذ سیاست تفرقه افکنانه میان امیریوسف ونزدیکانش،به ویژه شعله ور کردن آتش نزاع جنبلاطی-یزبکی، سعی در تضعیف امیر و تحقق هدف نهایی خود داشت. مزاحمت های جزار سالها ادامه یافت و سرانجام در سال1788 به جنگ داخلی انجامید وشرایط  برای سرکوب نهایی امیریوسف آماده شد.درچنین شرایط و اوضاع آشفته‌ای، بشير شهاب از خويشان امیریوسف که شخصی زیرک و جاه طلب و با استفاده از اعتماد وی به تحکیم جایگاه خود پرداخته بود،وارد صحنه شد. بشير با مشاهده موقعیت رو به ضعف امیر و کاهش محبوبیت او، مخفیانه به همکاری با جزار پرداخت و موفق شد با حمایت او و شاخه جنبلاطی درزی ها به حکومت برسد (الصليبي،پيشين، 46).

سال های اولیه امارت بشیر* با عدم استقرار، رقابت و توطئه‌هاي فرزندان امیریوسف علیه او همراه بود.همچنین احمدپاشا جزار که نسبت به عدم همکاری بشیر در پیشگیری از حمله ناپلئون دوم به عکا در سال1799 بر او خشم گرفته بود،اقداماتی را علیه او صورت داد که وی را ناگزیر از فرار به قبرس با حمایت انگلیسی ها ساخت(حتي، پيشين، 341).

بشیر دوم چند ماه پس از فرار، به لبنان بازگشت و با هم پیمانی برخی از امیران محلی،مجددا قدرت را در اختیار گرفت.مرگ جزار در سال1804،که دشمن سرسخت ومانع استقرار و توسعه طلبی او بود،فرصتی فراهم ساخت که پس از 30سال ضمن جلب رضایت عثمانی ها از حمایت قدرت های اروپایی نیز برخوردار شود واز این طریق علاوه بر سرکوب رقیبان و دشمنان داخلی به تحقق سیاست های خود بپردازد.همچنین همکاری او با والی عثمانی شام در دفع حملات وهابی ها،موقعیت او را نزد عثمانی ها بهبود بخشید(البستاني، پيشين، 347).

رویداد مهم ده سال آخر دوره طولانی امارت امیربشیر دوم،حمله سپاه محمدعلی پاشای مصر به شام بود.محمدعلی پاشا که در جریان حملات نظامی عثمانی ها برای سرکوب قیام استقلال طلبانه یونانیها با آنان همکاری کرده وانتظار داشت به عنوان پاداش این همکاری،ولایت شام به قلمرو او منضم شود ولي با پاسخ منفی آنان روبه رو شده بود سپاه خود را به فرماندهی فرزندش ابراهیم روانه شام کرد.در این حملات، بشیر دوم ناگزیر از همکاری با مصریها شد و نیروهای نظامی و دیگر امکانات خود را نه تنها برای اشغال شهرهای صور،صیدا،طرابلس و بیروت در اختیار ابراهیم پاشا قرار داد،در تصرف دیگر بخش های شام نیز همراه او و همچنین در طول 9سال حضور ابراهیم پاشا در لبنان،مجری اوامر و سیاست های او بود(الصليبي،60،2).هرچند در سالهای اولیه اشغال لبنان به دلیل برخی سیاست ها و اقدامات ابراهیم پاشا همچون برقراری امنیت و زمینه بخشیدن به مشارکت مردم و فعالان سیاسی در اداره امور،ارتقاء سطح معیشت مردم و تلاش برای برقراری برابر سیاسی میان مسلمانان ومسیحیان،با استقبال روبه رو شد؛ افزایش هزینه‌های اشغال گری که نتیجه آن افزایش سطح مالیات ها بود،برقراری سربازی اجباری و دیگر اقدامات سخت گیرانه،به زودی نارضایتی هایی را پدید آورد.این نارضایتی ها ابتدا در میان درزی ها شکل گرفت(الصليبي، پيشين، 61) و به تدریج در سال1838 به شورشی گسترده تبدیل شد. ابراهیم پاشا با توزیع سلاح در میان مسیحیان از بشیر دوم خواست تا برای سرکوب شورش ها اقدام کند.این، بار دوم بود که درلبنان درگیریهایی بر اساس وابستگی های طائفی روی می داد.در سال بعد شیعیان جبل عامل نیز به شورش برخاستند که توسط نیروهای مصری با همکاری مسیحیان مارونی سرکوب شدند.(طرابلسي، 24 و 25) شورش‌ها نه تنها مناطق مختلف لبنان که بخش های وسیعی از دیگرمناطق شام را فراگرفت.ابراهیم پاشا که از احتمال گسترش دامنه این شورش ها به میان مسیحیان مارونی به شدت نگران شده بود،از امیربشیر خواست که آنان را خلع سلاح کند.این امر با واکنش مسیحیان روبه رو شد و آنان نیز به تدریج به شورش پیوستند و سرانجام در سال 1840،نمایندگانی ازمسیحیان مارونی،درزی ها،سنی ها وشیعیان گرد آمدند و قیام عمومی علیه اشغالگران مصری و امیربشیر را اعلام کردند.علیرغم حمایت فرانسه از ابراهیم پاشا و امیربشیر وسرکوب قیام عمومی،موج دوم قیام تبدیل به انقلابی فراگیر در حمایت از دخالت نظامی خارجی شد.با بمباران بیروت توسط کشتی های جنگی عثمانی و پیاده شدن نیروهای دریایی اتریشی و انگلیسی در سواحل جونیه در اکتبر همان سال،با عقب نشینی نیروهای مصری از عکا و دستگیری امیربشیر وتبعید او به مالت،پایان حضور مصری ها درشام  اعلام شد.

با سقوط اميربشیر دوم،بشیر سوم توسط اروپایی ها وبا تایید سلطان عثمانی جانشین او شد و با توجه به ادامه اوضاع بحرانی،تنها توانست 18ماه امارت کند (طرابلسي، 26) .

بشیردوم توانسته بود با هوشمندی و قدرت سیاسی در بیشتر دوره امارت،زمام امور را در اختیار داشته و قطب بندی های طائفی وسیاسی را تدبیر کند.هرچند در سالهای پایانی امارت که همزمان با حضور مصریها در لبنان بود،موقعیت و قدرت او به شدت تضعیف شد و آشوب و نابسامانی  سراسر لبنان را فراگرفته بود،با حذف او از صحنه قدرت،نابسامانی و آشفتگی اوضاع بیشتر شد.از جمله دلایل استمرار و افزایش بحران،گسست هم پیمانی وائتلاف میان خاندانهای درزی و مسیحیان و زعمای فئودال علیه بشیردوم،بازگشت مشایخ فئودال درزی از تبعیدگاه و تلاش برای بازپس گیری املاک و امتیازات خود و مخالفت بشیر سوم از یک سو و مداخله قدرت های اروپایی در امور لبنان و تحریک گروه ها و طوائف علیه یکدیگر،از دیگر سو بود که بروز مجدد قطب بندی ها و نزاع های سیاسی گذشته،به ویژه مارونی ها ودرزی ها را درپی داشت.بی کفایتی امیربشیر سوم در اداره امور و مخالفت او با خواسته های مشایخ درزی نیز بر دامنه بحران افزود.از سوی دیگر عثمانی ها پس از عقب نشینی نیروهای مصری از شام،سیاست جدیدی مبتنی بر مرکزیت گرایی در اداره امور مختلف شام در پیش گرفتند تا از شکل گیری زمینه های استقلال طلبی پیشگیری کنند(الصليبي،2 ، 76 تا 79).

ادامه بحران و مخالفت بشیرسوم و مسیحیان مارونی با بازگرداندن املاک و امتیازات پیشین رهبران و مشایخ درزی که در واقع،تغییر موازنه قدرت به نفع درزی ها بود،آنان را ناگزیر ساخت تا دست به سلاح برند.برخی درگیریهای پراکنده و کشته شدن تعدادی از درزی ها توسط مارونی ها در سال1841،مقدمه یک درگیری گسترده بود.در اواخر همان سال درزی ها طی حمله ای به دیرالقمر با به آتش کشیدن شهر و کشتن تعدادای از ساکنان مسیحی آن  دست به انتقام جویی زدند (الصليبي، پيشين، 81 و 82) .درگیریهای خونین دیرالقمر به زودی به دیگر مناطق کشیده شد و طی آن هزاران مارونی کشته و اماکن آنان به آتش کشیده شد.در حالی که اوضاع عملا به نفع  درزی ها پیش می رفت، عثمانیها که همواره به دنبال فرصت برای تثبیت سلطه خود بر لبنان بودند،عزم خود را برای دخالت در اوضاع  و کنترل آن جزم کردند که مورد حمایت دولت های اروپایی نیز قرار گرفت.مصطفی پاشا افسر بلندپایه عثمانی که با هدف سامان دادن به اوضاع به بیروت آمده بود،هرچند سعی داشت نقش میانجیگرانه ای را میان درزی ها و مارونی ها بازی کند،از یک سو از مزایای حکومت مستقیم عثمانی برای مارونی ها سخن می گفت و از سوی دیگر درزی ها رابه ادامه حمله به مناطق مسیحی نشین و غارت آنها تشویق می کرد.در حالی که اوضاع در حال انفجار بود،عثمانی ها تصمیم نهایی خود را گرفتند؛ مصطفي پاشا با فراخواني بشیرسوم به بیروت، عزل او را اعلام و وی را به پایتخت اعزام کرد و بدینسان امارت خاندان شهابی در سال 1842 به پایان رسید (پيشين، 85 و 86).

مهمترین تحول در دوره امارت آل شهاب،تغییر موازنه قدرت میان دو طائفه درزی و مارونی بود که عوامل جمعیتی ،اقتصادی و سیاسی در آن نقش آفرین بود.مهاجرت جمعیت بسیاری از مسیحیان سوریه که در پی درگیریهای فرقه ای طی قرون18و19 ناگزیر از ترک مناطق مسکونی خود و عزیمت به لبنان شدند،از یک سو و کاهش جمعیت درزی ها به دلیل درگیریهای مستمر قیسی-یمنی  و سپس جنبلاطی-یزبکی و مهاجرت بسیاری از آنان به سوریه در نتیجه درگیریهای مداوم با نیروهای ابراهیم پاشا و بشیر دوم،عامل جمعیتی را به نفع مسیحیان مارونی تغییر داد.روابط مارونی ها با غرب وفعال شدن گروههای تبشیری غربی و تاسیس مراکز آموزشی توسط آنان،نقش بارزی در ظهور طبقه تحصیلکرده مارونی داشت که در دوره امارت آل شهاب،پست های کلیدی اداری وسیاسی را در اختیار داشتند.همچنین توسعه مبادلات بازرگانی میان لبنان واروپا که محور آن ابریشم بود،باعث شد تا گروهی از مسیحیان مارونی که از بزرگترین تولیدکنندگان ابریشم بودند به سرمایه های کلان دست یابند و بدینسان در میان مسیحیان طبقه سرمایه داری شکل گرفت که به خصوص در سالهای نزدیک به فروپاشي امارت شهابی،نقش مهمی در تحولات سیاسی ایفا کردند.حضور فعال سیاسی مسیحیان مارونی در صحنه قدرت به ویژه در دوره اشغال لبنان توسط مصری‌ها  و دوري درزيها از مناصب و مسئوليت‌هاي حكومتي به دليل مخالفت با بشیر دوم و  حضور مصري‌ها، نه تنها موجب افزایش قدرت سیاسی مارونیها که به افزایش فاصله ودشمنی میان دو طائفه شد که بسیاری از رویدادها و تحولات این دوره را رقم زد.

دو بخش اداری خودمختار(1842تا1858)

با سقوط بشیر سوم، مصطفی پاشا،عمرپاشا از نزدیکان خود را به عنوان حاکم منصوب کرد.این انتصاب با استقبال درزی ها که سقوط شهابی ها را مرهون مبارزات خود می دانستند و مخالفت مارونی ها که خواستار بازگشت امارت شهابی بودند،روبه رو شد (الصليبي،1991، 2، 86). از سوی دیگر،در برابر حمایت فرانسویان از مسیحیان مارونی در خصوص احیای مجدد امارت شهابی،کنسول انگلیس در رقابت با فرانسویان،به حمایت از درزی‌ها وارد صحنه شد.(پيشين،88) سیاست سلطه مستقیم عثمانی ها بر لبنان نیز مورد مخالفت مشایخ و رهبران درزی که پیشتر از عثمانی‌ها استقبال کرده بودند،قرار گرفت(پیشین،93).عثمانی‌ها نيز همچون گذشته با تحریک مسیحی ها علیه درزی‌ها سعی در تحقق سلطه مستقیم بر لبنان داشتند.ادامه مقاومت درزی ها  مجددا به بحران تبدیل شد. برخورد خشونت آمیز عمرپاشا و دستگیری رهبران درزی نیز  عکس العمل شدید آنان را در پي داشت. مارونی ها هرچند با ادامه سلطه مستقیم عثمانی ها به شدت مخالف بودند؛با توجه به دشمنی و درگیریهای خونین گذشته،از هم پیمانی با درزی ها سرباز زدند وبدینسان،درزی ها در سال 1838،خود زمام قیام علیه عثمانی‌ها را برعهده گرفتند. با محاصره بیت‌الدین مرکز حکومت عمرپاشا و اعلام خواسته های خود از جمله آزادی زندانیان و استعفای وی و درپی رد آنها،درگیریهای خونینی میان دو طرف روی داد که سرانجام به شکست درزی ها منجر شد.

در همین زمان دولت های اروپایی با سلطان عثمانی در خصوص چگونگی اداره امور لبنان مذاکراتی را صورت می دادند که در نهایت با توجه به نتیجه نرسیدن دو پیشنهاد، يكي بازگشت امارت که توسط فرانسه ارائه شد وبا حمایت مسیحیان همراه بود و ديگري، انضمام کامل لبنان به امپراطوری عثمانی که با تایید عثمانی و مخالفت  انگلیس و اتریش روبه رو شد،طرح پیشنهادی اتریش که مبتنی بر تقسیم لبنان به دو بخش اداری خودمختار بود،مورد توافق قرارگرفت.بر اساس این طرح ،بخش شمالی لبنان با اکثریت مارونی توسط قائم مقام مارونی و بخش جنوبی را قائم مقام درزی اداره و البته هردو در مسائل مهم به والی عثمانی صیدا مراجعه می کردند (پیشین، 97). این طرح مورد تایید فوری فرانسه و انگلیس قرارگرفت و دولت عثمانی گریزی از پذیرش آن نداشت. نظام جدید که در سال1843 به اجرا گزارده شد،نه تنها از وخامت اوضاع نکاست که از همان آغاز با مشکلات سختی روبه رو شد.از جمله مشکلات اساسی،وجود مسیحیان مارونی در بخش جنوبی بود که حدود60% ساکنان آن را تشکیل می دادند و کلیسای مارونی خواستار آن بود که آنان از دایره حکومت درزی ها خارج وتحت اداره فرماندار بخش شمال درآیند.درزی ها نیز بر حق سنتی خود مبنی بر تعمیم سلطه درزی بر بخش شمالی جبل لبنان تاکید داشتند (طرابلسي، 2008، 46). این در حالی بود که فرانسویان از نفوذ بر بخش مارونی نشین برخوردار بودند و انگلیسی ها و عثمانی ها در بخش مختلط جنوبی از نفوذ بیشتری برخوردار شدند. عثمانی ها که به دنبال تحقق سلطه مستقیم خود بر لبنان بودند، نه تنها از بروز اختلافات ودرگیریهای درحال ظهور پیشگیری نمی کردند که از آن بهره برداری نیز می کردند (قرم، 2004، 301). رقابت شدید دو قدرت استعماری فرانسه وانگلیس بر سر نفوذ در منطقه وتاثیر این رقابت در نزاع و اختلافات دو طائفه درزی و مارونی،به استمرار آن دامن زد و به درگیریهای خونین میان آنها منجر شد که سالها ادامه یافت.ازسوی دیگر در نیمه های قرن 19، ورود پدیده های تمدنی جدید غرب و به خصوص سرازیرشدن کالاهای صنعتی اروپا به بازارهای سوریه ولبنان، منجربه نابودی اقتصاد سنتی در این منطقه شد که خود یکی از عوامل عمده در افزایش تشنجات اجتماعی بود(الصليبي،31،1،1991). این تشنجات به درگیریهایی دامن زد که در سالهای 1858 تا1860 به اوج رسید و بیشتر مناطق لبنان را دربرگرفت.درحالی که کشاورزان مارونی در بخش شمالی علیه زعمای فئودال قیام کرده بودند،درزی های بخش جنوبی برای اعاده قدرت و سلطه خود مسیحیان را در مناطق مختلف مورد حمله قرار دادند؛از جمله در تهاجم به جزین و دیرالقمر صدها مسیحی مارونی کشته و بسیاری نیز به مناطق امن از جمله صیدا،جبل عامل و بیروت پناه بردند(طرابلسی،61).از سوی دیگر مارونی های بخش شمالی در انتقام از کشتار مسیحیان بخش درزی،حملاتی را علیه درزی های ساکن در مناطق شمالی صورت دادند و بسیاری از آنان را ناگزیر از کوچ به مناطق دیگر کردند.شیعیان نیز از آتش این درگیری ها در امان نماندند؛هم در مناطق جنوبی و هم در مناطق شمالی،روستاهای شیعه نشین تحت حملات درزی ها ومارونی ها خسارت‌های بسیاری را متحمل و ناگزیر از ترک مناطق مسکونی خود شدند(پیشین،62).با گسترش دامنه درگیری ها به دیگر مناطق شام از جمله دمشق و کشتار مسیحیان این شهر،اوضاع شکلی فاجعه آمیز به خود گرفت و درچنین شرایطی فرانسویان که از پیش خود را آماده کرده بودند، به بهانه حمایت از دولت عثمانی نیروهای خود را در سواحل بیروت پیاده کردند  و به سمت مناطق درزی نشین شوف پیشروی کردند(الصلیبی،پیشین،32).در همین حال در بیروت کمیته ای متشکل از نمایندگان سیاسی فرانسه،انگلیس،اتریش،روسیه و آلمان به ریاست فوادپاشا وزیر خارجه عثمانی، راههای استقرار نظم وآرامش را مورد بحث و مذاکره قرار دادند.مذاکرات کمیته هشت ماه به درازا کشید و سرانجام اعضای کمیته،طرحی را مورد تصویب قرار دادند که بر اساس آن،از سال 1861،جبل لبنان به عنوان یک ولایت يا متصرفیه با خودمختاری محدود و در چارچوب امپراطوری عثمانی و با حمایت دولت های اروپایی تضمین کننده آن،جایگزین  طرح دو بخش اداری(دو قائم مقامی) شد (طرابلسي، 75).

نظام خودمختارمتصرفیه

در راس نظام حکومتی جدید،متصرف قرار داشت که از میان مسیحیان کاتولیک،پس از تایید دولت های امضا کننده طرح،توسط سلطان عثمانی انتخاب می شد. شورای اداری نيز متشکل از 12 نماینده طوائف مختلف:4 نماینده مارونی ها،3 نماینده درزی ها،2 نماینده از روم ارتدکس،1 نماینده از روم کاتولیک،1 نماینده از سنی ها و 1 نماینده از شیعیان، متصرف را در اداره امور یاری می داد.(الصليبي،148،2،1991).

نظام  جديد هرچند طرف های محلی بحران ،آن را انتخاب نکرده بودند و هیچ یک از آنان در کمیته طرح و تصويب آن حضور نداشتند،توانست پس از دوره های پی درپی خشونت وبحران،اوضاع را تا حدی بهبود بخشد (حتي، 345،2،1983).

با سامان یافتن نسبی اوضاع،شرایط اقتصادی و اجتماعی نیز رو به بهبود گزارد.فعالیت های عمرانی آغاز شد و کشاورزی نیز مجددا رونق گرفت. با فعال شدن بازرگانی میان لبنان وفرانسه،صنعت ابریشم نیز رشد کرد و به یکی از محورهای اقتصادی تبدیل شد (الصليبي، پيشين، 155) .با توسعه فعالیت های آموزشی گروه‌های تبشیری وتاسیس مراکز آموزشی از جمله دانشگاه قدیس یوسف توسط مبشران فرانسوی و دانشکده انجیلی سوریه توسط پروتستان ها که بعدها به دانشگاه آمریکایی بیروت تغییر نام داد،ایجاد مراکز متعدد چاپ ونشر و نیز شکل گیری مجامع فکری و علمی به شكل‌گيري فضای فرهنگی جدیدی منجر شد که گسترش نفوذ فرهنگی غرب را درپی داشت.در بيشتر این حوزه‌ها مسیحیان وبه ویژه مارونی ها حضوري فعال داشتند ولذا به تدریج طبقه اقتصادی واجتماعی جدیدی شکل گرفت که رکن اساسی آن را مارونی ها تشکیل می دادند؛در حالی که درزی ها به تدریج به حاشیه رفتند (طرابلسي، 2008، 82).

تحولات سریع وگسترده در لبنان،به ویژه سازوکار سیاسی حاکم،در جهت تامین منافع دولت های اروپایی به وِیژه فرانسه بود و زمینه را برای تحولات بعدی فراهم کرد؛از جمله،نظام متصرفیه الگویی شد تا فعالان سیاسی-اجتماعی عمدتا مارونی در اوایل قرن بیستم در محافل بین المللی و کنفرانس صلح پاریس،به استناد آن خواستار تشکیل لبنان بزرگ تحت قیمومیت فرانسه شوند.

با آغاز جنگ جهانی در سال1914،عثمانی ها با لغو نظام خودمختار متصرفیه و تعیین متصرف عثمانی مسلمان برای جبل لبنان،خود مستقیما اداره امور را در دست گرفتند (الصليبي، پيشين، 153).

لبنان در سال های جنگ دوره سختی را تجربه کرد که با سال های پیش از آن کاملا متفاوت بود.در انحصار گرفتن بازرگانی،سربازی اجباری،تحمیل مالیات های سنگین،اجبار مردم به خرید اوراق قرضه جنگ،کمبود شدید مواد غذایی و شیوع گرسنگی که در بیشتر ولایت های عثمانی نیز پدید آمد و در لبنان دهها هزار نفر را به کام مرگ فروکشاند،از جمله پیامدهای جنگ بود. مهمتر از آن، سركوب شدید جنبش استقلال طلبانه توسط جمال پاشا والی عثمانی ملقب به سفاح و اعدام دهها تن از فعالان سیاسی استقلال طلب در بیروت و دمشق،فضای تیره و تاری را ایجاد کرد.از سوی دیگر قیام شریف حسین در حجاز و اعلام استقلال سرزمین های عربی از عثمانی که با حمایت انگلیس صورت گرفت،مارونی ها و بیشتر مسیحیان لبنان را به واکنش واداشت و ضمن مخالفت گسترده با پیوستن لبنان به امپراطوری عربی، از فرانسه خواستند تا نسبت به تضمين استقلال لبنان از آنها حمایت کند.پیش از آن نیز نمایندگان سیاسی فرانسه و انگلیس موافقت نامه ای را امضا کرده بودند که به موجب آن،پس از پایان جنگ،بسیاری از مناطق شام به استثنای فلسطین،در اختیار فرانسه قرار می گرفت.

با پایان جنگ در سال1918،فیصل فرزند شریف حسین با ورود به دمشق تشکیل حکومت عربی را اعلام کرد و بلافاصله والی عثمانی در بیروت،شهر را به عمرداعوق یکی از معتمدان شهر واگذار کرد.او نیز تشکیل دولت عربی را در اکتبر همان سال در بیروت اعلام کرد و نیروهای نظامی فیصل در بیروت مستقر شدند (الصليبي، پيشين، 205،204). تنها چند روز پس از آن با ورود نیروهای فرانسوی به بیروت که با استقبال مسیحیان روبه رو شد،دولت عربی در بیروت فروپاشید.این در حالی بود که مسیحیان، پیشتر موافقت وهمراهی خود را با تاسیس دولت عربی در لبنان اعلام کرده بودند (حلاق،60،1985).

نیز نگاه کنید به تاریخ لبنان؛ لبنان معاصر؛ تاریخ دوره باستان لبنان؛ تاریخ دوران جدید لبنان

کتابشناسی

* از دلائل عمده عدم مخالفت عثماني‌ها با زمامداري فخرالدين در سالهاي اوليه، احساس خطر آنان از قدرت گرفتن اميران شیعی به ويژه اميران خاندان حرفوش در بقاع بود كه به دنبال قدرت گرفتن دولت صفوي در ايران، تلاش‌هايي را براي گسترش امارت خود به جبل عامل، منطقه شيعه‌نشين جنوب آغاز كرده بودند. به گمان عثماني‌ها، فخرالدين مي‌توانست عامل قدرتمندي در پيشگيري از تحقق چنين امري باشد. (نگاه كنيد به: الصليبي، 1991، 1، 165 و 166)

*معروف به اميربشير دوم