ایرانیان و ایرانی تباران در پاکستان

واژه ایرانی به فردی اطلاق می­شود که از پدر و مادری ایرانی در سرزمین ایران یا در خارج از مرزهای جغرافیایی ایران زاده شده است. ایرانی تبار، به فردی گفته می­شود که در طول تاریخ از سرزمین مادری کوچ کرده و در  کشورهای همجوار یا سرزمین­های دیگر مسکن گزیده و به زبان فارسی یا یکی از شاخه­های زبانهای ایرانی گفتگو می­کند. ایرانی ­تبار، شخصی است که پدر و مادر او ایرانی یا یکی از آن دو ایرانی است.

در کشور پاکستان (که تا پیش از 1947م بخشی از شبه قاره هند بود و در همین سال از شبه قاره هند اعلام استقلال کرد و به نام کشور جمهوری اسلامی پاکستان در نقشه سیاسی جهان ظاهر شد) ایرانیان بسیاری در طول تاریخ شبه قاره هند به دلایل سیاسی و گاه اجتماعی و فرهنگی و گاه بخاطر تجارت یا دعوت رسمی دربارهای شاهان مسلمان شبه قاره، مانند دوره بلند مدت تیموریان هند (1526- 1857م)، و آن بخش از آن کشور پهناور که امروزه پاکستان نامیده می­شود، از ایران به آن کشور هجرت کرده و مورد استقبال مردمان آن سامان قرار گرفتند. آنان نقش بسیار بزرگی در تاریخ آن سرزمین بازی کرده­اند. در پاکستان، بیشترین مهاجران ایرانی مربوط به اقوام پارسی (زردشتیان ایران)، فارسی (ایرانیان مسلمان از شهرهای یزد، کرمان، اصفهان، شیراز، خراسان، تهران و...)، پشتون و بلوچ (ایرانیان شیعه و اهل سنت) بوده­اند. در دوره­های گونه­گون تاریخی، به دعوت دربار شاهان شبه قاره، بسیاری از شاعران، ادیبان، حکیمان، هنرمندان، نویسندگان، سرداران و بازرگانان به شبه قاره و بخصوص بخش غربی آن – پاکستان امروزی- رفتند و فرزندان  و نوادگان و نبیرگان آنان هنوز با پاسداشت فرهنگ ایرانی و آشنا به زبان فارسی و محلی خود به زندگی در آن سرزمین مشغولند.

ایرانی تباران معروف پاکستان

1-آقاخان چهارم (کریم آقا خان)

شاه کریم­الحسینی (متولد 13 دسامبر 1936م)، مشهور به کریم آقاخان، فرزند ارشد شاهزاده علی­خان (1911- 1960م) است. وی امام حاضر فرقه اسماعیلیه (فرقه نزاری) است که بعد از پدر بزرگش سلطان محمدشاه آقاخان سوم، در سن 20 سالگی و در 11 ژوئیه 1957م به امامت رسیده است. وی چهل و نهمین امام این فرقه است و فارع­التحصیل دانشگاه هاروارد در رشته تاریخ اسلام است. اسماعیلیان گروهی از شیعیان هستند که امامت را با اسماعیل، فرزند حضرت امام جعفر صادق علیه­السلام ختم می­کنند و او را امام هفتم می­دانند. اسماعیلیان دومین فرقه پرجمعیت شیعه، بعد از اثنی عشری است. اینان همزمان با روزگار ساسانیان سر برآوردند؛ در سال 148 ق (765م) در کوفه از شیعیان جدا شدند و دست به نهضتی سیاسی مذهبی برای براندازی عباسیان زدند (سایت مؤسسه فرهنگی موعود عصر عج). آقاخان در 1983م دانشگاهی خصوصی پژوهشی وابسته به بیمارستان آقا خان در کراچی (پاکستان) تاسیس کرد. این دانشگاه امروزه بزرگترین و بهترین و مجهزترین دانشگاه علوم­پزشکی (آموزشی و پژوهشی و درمانی) در پاکستان است. در سال­های 1377-1378 خورشیدی، نگارنده دوبار به دعوت رئیس این دانشگاه دعوت شد تا ضمن آشنایی با مجموعه آموزشی و پژوهشی و درمانی آن با مسئولین آنجا دیدار و درخواست رئیس آن دانشگاه را برای تاسیس مرکزی مشابه در یکی از شهرهای ایران به مقامات دولت ایران تقدیم کند؛ که با توجه به مشی سیاسی-مذهبی آنان با دولت ایران، چنین اجازه ­­ای داده نشد.

2-ذوالفقار علی بهوتو (بوتو)       

ذوالفقار علی بوتو، از خانواده­ای ایرانی الاصل، از بلوچ­های بلوچستان ایران، در 5 ژانویه 1928م، در یک خانواده اشرافی راجپوت، که مسلمان شده بودند، زاده شد .وی محبوب­ترین نخست وزیر پاکستان از سال تاسیس پاکستان تا امروز بوده است. وی شیعه مذهب، فرزند شاهنواز بوتو و خورشید بیگم بود. از 12 اوت 1973م، رئیس جمهور پاکستان شد و تا 1977 در همین سمت باقی ماند. در همان سال با کودتای نظامی ژنرال محمد ضیاء­الحق حکومت بوتو سرنگون شد و به دستور وی دستگیر و به اعدام محکوم شد. وی دو سال در زندان ماند اما نتوانست خود را از اعدام تبرئه کند و سرانجام به دستور ضیاء­الحق در 4 آوریل 1979 اعدام شد. بوتو بنیانگذار حزب مردم پاکستان (Pakistan People Party) بود. وی در 1950 م از دانشگاه برکلی کالیفرنیا در رشته علوم سیاسی فارغ ­التحصیل شد و بعد از بازگشت به پاکستان، در 8 دسامبر 1951 با همسر دوم خود، که بانوی کرد ایرانی­الاصل به نام نصرت اصفهانی (نصرت بیگم) بود، ازدواج کرد. حاصل این پیوند، چهار فرزند (دو دختر و دو پسر) به ترتیب به نام ­های بی­نظیر (تولد: 1953م)، مرتضی (1954م)، فاطمه/ صنم (1957م) و شهنواز (1958م) بود. وی سیاستمداری ناسیونالیست و سوسیالیست با دیدگاههای خاصی در مورد دمکراسی مورد نیاز پاکستان بود و بیشتر به روابط همسایه شرقی خود (کشور چین) علاقه داشت. وی با تاسیس حزب مردم، به صراحت اعلام کرد که اسلام، ایمان ماست؛ دموکراسی، سیاست ما و سوسیالیسم، اقتصاد ماست.

3-نصرت بوتو

نصرت بوتو در 23 مارس 1929 م. برابر با  1307 خورشیدی، در اصفهان زاده شد. خانواده وی از سرشناسان و بازرگانان ایرانی و از خاندان کُرد جلالی بود. دلیل رفتن وی به پاکستان مشخص نیست؛ بنظر می­رسد برای فعالیتهای تجارتی به کراچی، که از بنادر مهم و تجاری پاکستان بوده است، به آنجا رفت و آمد می­کرده است. در زمان سکونت در کراچی با ذوالفقار علی بوتو، که در آن زمان وزیر امور خارجه پاکستان بود، آشنا شده و در 1951 با وی ازدواج می­کند. حاصل ازدواج این دو، چهار فرزند به نام­های بینظیر، مرتضی، فاطمه و شهنواز بود. وی در بین سالهای 1971 تا 1977م بانوی اول پاکستان شد. وی بعد از درگذشت همسرش ذوالفقار علی بوتو و ریاست حزب مردم پاکستان را برعهده گرفت. در طول این مدت، سه فرزند از چهار فرزندانش در سوء قصدهای سیاسی به شهادت رسیدند. این قتل­ها بشدت او را تحت تاثیر قرار داد و ناگزیر کار سیاسی را در 1990م. رها کرد و چندی بعد بر اثر شدت ناراحتی به بیماری سرطان دچار شد و در پایان عمر از آن بیماری و سپس آلزایمر رنج فراوان برد و واپسین روزهای عمرش را در دبی، در منزل دختر بزرگش، بی­نظیر، سپری کرد (23 اکتبر 2011م).

4- بی ­نظیر بوتو (1953- 2007م.)

بی­ نظیر بوتو، فرزند ارشد ذوالفقار علی بوتو، از مادری ایرانی، از معروف­ترین چهره­های سیاسی پاکستان و از بانوان سرشناس جهان بود. وی با حزب مردم پاکستان به قدرت رسید و نخستین بانوی مسلمان و شیعی در جهان بود که به مقام نخست وزیری رسید. در سال 1987م با آصف زرداری، سیاستمدار و از زمینداران ثروتمند سِند ازدواج کرد که حاصل این وصلت سه فرزند به نام­های بلاول، بختاور و آصفه بود. وی زندگی سیاسی پرهیجانی داشت و سرانجام در دسامبر 2007 م . هنگام ورود به کراچی برای ادامه فعالیتهای سیاسی خود، مورد سوء­قصد قرار گرفت و جانش را فدای پاکستان کرد. روز حادثه، وی سوار بر خودرویی بشکل زره پوش از فرودگاه محمدعلی جناح در میان هوادارانش به سوی مرکز شهر در حرکت بود. با تلاش فراوانی که محافظان او برای حفظ جانش در طول مسیر انجام دادند، وی برای دیدن مردم کوچه وبازار سر از محفظه ضد گلوله بارها بیرون آورد و سرانجام با شلیک چند تیر که به سر او اصابت کرد، جان سپرد و متعاقب آن از سمت مقابل تیراندازانی ناشناس، بسرعت قاتل یا قاتلان را به گلوله بستند و سپس خود را نیز کشتند تا بدینگونه خون بینظیر پایمال شود.

5- بلاول بوتو زرداری

بلاول، نخستین  فرزند بی ­نظیر بوتو و آصف علی زرداری است. وی در 21 سپتامبر 1988م در کراچی بدنیا آمد. وی تحصیلات ابتدایی را (در زمانی که مادرش بی­نظیر در دبی سکونت داشت) در دبی گذراند و سپس به لندن رفت و برای تحصیل در رشته تاریخ وارد دانشگاه آکسفورد شد. در سال 2011 پس از اتمام تحصیلات به پاکستان برگشت و در 27 آوریل 2022 برابر با 7 اردیبهشت 1401 وزیر امور خارجه پاکستان شد. وی رهبر حزب مردم پاکستان در مجلس پاکستان است.

6- سید یوسف رضا گیلانی

سید یوسف رضا گیلانی، در 19 خرداد 1331 خورشیدی/ 9 ژوئن 1952میلادی، در کراچی، ایالت سِند پاکستان زاده شد. وی از نوادگان ابومحمد عبدالقادر گیلانی^* از عرفای بزرگ سده پنجم و ششم قمری است. عبدالقادر گیلانی از عرفای بزرگ ایرانی و از مردم صومعه­سرای استان گیلان در سده­های پنجم و ششم هجری است. سید یوسف رضا گیلانی نامزد حزب مردم پاکستان بود و روز دوشنبه بیست و دوم مارس ۲۰۰۸ (سوم فروردین ۱۳۸۷) نخست وزیر پاکستان شد. یوسف رضا گیلانی پیش از این، رئیس مجمع ملی این کشور بود و به مدت پنج سال در دوران حکومت پرویز مشرف ( رئیس جمهور پیشین پاکستان بین سال­های 1999- 2008میلادی ) بازداشت بود. گیلانی با ۲۶۴ رای از ۳۴۲ رای نمایندگان به راحتی بر تنها رقیب خود یعنی چودری پرویز الهی (سر وزیر ایالت پنجاب از 2002 تا 2008م) که از طرفداران پرویز مشرف بود، پیروز شد. گیلانی به دلیل رابطه نزدیکش با آصف علی زرداری، همسر بی‌نظیر بوتو نخست وزیر مقتول پاکستان و رئیس فعلی حزب مردم پاکستان که مدتی با وی در زندان نیز بود، نامزد نخست وزیری پاکستان شد. گیلانی پس از کسب مدرک روزنامه نگاری، در دهه هشتاد و در دوره حکومت نظامی ضیاء الحق وارد سیاست شد. پدر یوسف رضا گیلانی هم در دهه پنجاه نماینده پارلمان پاکستان بوده است. وی در سال ۱۹۸۸ پس از مرگ ضیاء الحق در حادثه سقوط هواپیما به حزب مردم پاکستان پیوست و وزیر بهداشت و سپس وزیر مسکن دولت بی­نظیر بوتو در سال­های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۰ میلادی شد و در سال­های ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۸ میلادی و در دوره دوم دولت بی‌نظیر بوتو، به سمت رئیس مجمع ملی پاکستان انتخاب شد. با به قدرت رسیدن ژنرال پرویز مشرف در سال ۱۹۹۹ میلادی، گیلانی با تبلیغات گسترده­ای که در آن، او و سایر سیاستمداران بزرگ پاکستان به فساد متهم شده بودند، روبرو شد. وی متهم بود که مسئولیت‌های دولتی را به ۳۵۰ نفر و بدون در نظر گرفتن قوانین واگذار کرده و از خودروها و تلفن‌های همراه دولتی استفاده شخصی کرده است. وی به مدت پنج سالی که در زندان بود همچنان با آصف زرداری، که وی نیز هشت سال در زندان بود، رابطه نزدیکی داشت. وی از تمام این اتهامات در چارچوب عفوی که به بی­نظیر بوتو داده شد، رهایی یافت و از زندان آزاد شد. گیلانی روز سه‌شنبه، ۹ آوریل بدون هیچ مخالفتی و با به‌دست آوردن ۴۱ رأی موافق برای ریاست مجلس سنا انتخاب شد. یوسف ‌رضا گیلانی، در زمان نخست وزیری، در 22 شهریور 1390 خورشیدی، برای دیدار از زادگاه جدش به ایران سفر کرد. وی پس از ورود به رشت، برای زیارت شیخ زاهد گیلانی به لاهیجان سفر کرد. مقبره شیخ زاهد گیلانی (مربوط به سده هشتم هجری قمری) واقع در جاده لاهیجان به لنگرود و در سه کیلومتری لاهیجان در روستایی به نام شیخانبر واقع شده‌ است. در سفر نخست وزیر پاکستان و هیئت همراه به گیلان توانمندی­های دو طرف برای گسترش روابط تجاری، کشاورزی، فرهنگی و علمی بررسی شد. نخست وزیر وقت پاکستان و هیئت همراه در این سفر یک روزه از شهرستان­های لاهیجان و بندرانزلی استان گیلان دیدن کردند. خبرگزاریها این سفر را نخستین سفر هیئتی عالی رتبه از پاکستان به استان گیلان شمردند.

7- ابو محمد عبدالقادر گیلانی

از ایرانیانی که اولاد و احفاد او در پاکستان از خانواده ­های بزرگ و مشهور هستند، ابو محمد عبدالقادر گیلانی یا جیلانی است. ابومحمد، در یکم رمضان 471ق/ 22 اسفند 457 ش/ مارس 1078م، در روستای پشتیر یا به قولی نیف، یا نایف، در حوالی صومعه ­سرا، از توابع استان گیلان، در زمان سلجوقیان ( 1037- 1157 م/ سده پنجم تا ششم هجری قمری ) در خانواده­ای مسلمان و متدین زاده شد. پدرش موسی جنگی دوست فرزند عبدالله گیلانی و مادرش فاطمه ام­الخیر دختر عارف مشهور سید عبدالله صومعه­ای از مشایخ بزرگ گیلان بود. نسب عبدالقادر را از طرف پدری به سادات نسل "حسن بن مثنی" و از جانب مادر به امام جعفر صادق علیه السلام می­رسانند عبدالقادر در سن 19 سالگی از گیلان به بغداد رفت و علوم ادبی و حدیث و فقه چهار فرق اهل سنت را نزد استادان آنجا آموخت و در مجموع از دورس 16 ایستاد حدیث و 5 استاد علم فقه آموخت. وی دو استاد در طریقت داشت و خرقه از دست آنها گرفت و سلسله تصوف قادریه را بنیان نهاد و رهبر "طریقت قادریه" شد. وی مذهب حنبلی داشت و به موضع­گیری­های انتقادی علیه تشییع و شیعیان امامیه شهره داشت. از آثار اوست: بشائرالخیرات، تفسیر الجیلانی، آداب السلوک و التوصل الی منازل الملوک. دیوان اشعاری به زبان فارسی نیز به وی منسوب است. وی در 561ق/ 1166م دار فانی را وداع گفت  (ویکی تصوف). وی در بغداد درگذشت و آرامگاهی در محله باب الشیخ مدفون شد. بقعه مادر ایشان در صومعه سرا به نام "بقعه سیده نساء" مورد احترام مردم است. از اولاد و احفاد او در پاکستان، خاندان بزرگ و مشهور گیلانی است و "سید یوسف رضا گیلانی"، نخست وزیر پیشین و رئیس حزب مردم پاکستان و رئیس جدید مجلس سنای پاکستان از خاندان اوست.

عقدنامه محمدعلی جناح/ قائد اعظم، برگرفته از: Quid-i-Azam Mohammad Ali Jinnah, An Album (1997), Prepared by Cabinet Division, Islamabad. کتابخانه مؤلف.

8- رَتَن بای (همسر محمد علی جناح)

رَتَن بای، دختر دینشادپتی از بازرگانان سرشناس پارسیان ایرانی­تبار هند و مقیم مومبای (بمبئی)، در 1918م با محمدعلی جناح (قائد اعظم) ازدواج کرد. محمدعلی در 8 ذی­الحجه 1293 ق/ 25 دسامبر 1876م در کراچی بدنیا آمدپدر وی از بازرگانان معروف هند و از مسلمانان خوجه اسماعیلی بود. پدر بزرگ او اهل پنجاب بود و با دختری از خوجه­های اسماعیلی ازدواج کرده بود. فاطمه جناح خواهر محمدعلی، خاندان خود را ایرانی­تبار دانسته است. به همین دلیل است که هم خانواده جناح و هم خانواده همسر وی با زبان فارسی آشنا بودند و عقدنامه ایشان به زبان فارسی نوشته شده است.

(متن عقدنامه: یوم جمعه وقت غروب از روز هفتم رجب 1329 در والکشور در بنگله محمدعلی جینا عقد دائمی واقع شد بین جناب محترم مستر محمدعلی ولد جینا خوجه اثنی عشری و علیا محترمه باکره بالغه رشیده رتن بای بنت دینشادپتی فارسی به مصداق 1001 روپیه و مبلغ 125000 روپیه عطیه به وی داده، .کیل زوجه حضرت زمیندار آقای حاج شسح ابوالقاسم میر مدظله عالی و وکیل خوجه میر علی خان راجه محمدآباد بوده مستر کرن انگلیسی وکیل اثنی عشری و مستر شریف بای دیوجی خوجه اثنی عشری و هرسوبای جمله برای شهادت بودند.  نمره( 119 ).