مکاتب و جریان‌های شاخص تصوف در کشور یمن: تفاوت میان نسخه‌ها

→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر تفاوت با ویرایش جدیدتر ←

نسخهٔ ‏۱۵ اوت ۲۰۲۵، ساعت ۱۵:۳۷

ورود تصوف به یمن به‌طور دقیق در منابع تاریخی ثبت نشده است، اما شواهد موجود نشان می‌دهد که از سده‌های نخستین اسلامی، گرایش‌های زاهدانه و عرفانی در این سرزمین رواج داشته‌اند. در آن دوران، تصوف بیشتر در قالب زهد، ریاضت و سلوک فردی جلوه‌گر بود و هنوز به‌صورت طریقت‌های سازمان‌یافته و نهادینه‌شده شکل نگرفته بود^[۱]. با گسترش طریقت‌های صوفیانه در جهان اسلام، یمن نیز شاهد شکل‌گیری و رشد مکاتب مختلف تصوف شد. بیشترین تنوع و گسترش این طریقت‌ها در یمن بین قرون ششم تا هشتم هجری رخ داد، زمانی که طریقت‌هایی مانند باعلوی و دیگر جریان‌های صوفی در مناطق مختلف، به‌ویژه حضرموت، نفوذ یافتند^[۲]^[۳].

مهمترین مکاتب و طریقت های صوفیانه در یمن

طریقت باعلوی

طریقت باعلوی یکی از برجسته‌ترین جریان‌های تصوف در یمن است که ریشه در خاندان علوی دارد. این طریقت از قرن چهارم هجری در یمن شکل گرفت و به‌تدریج به یکی از ارکان اصلی تصوف در این کشور تبدیل شد. باعلویان نقش کلیدی در گسترش تصوف و مذهب شافعی در یمن ایفا کرده‌اند. مرکز اصلی فعالیت طریقت باعلوی در منطقه حضرموت یمن قرار دارد و این طریقت توانسته نفوذ خود را به سایر مناطق یمن و حتی مناطقی در شرق آفریقا و جنوب شرق آسیا گسترش دهد. رباط تریم، به‌عنوان یکی از مراکز برجسته آموزشی و معنوی این طریقت، طلاب و پیروان بسیاری را از سراسر جهان جذب می‌کند^[۴].

طریقت الجبریه

طریقت الجبریه یکی از طریقت‌های برجسته صوفیانه در یمن است که توسط شیخ عمر بن محمد الجبرتی در قرن هفتم هجری بنیان‌گذاری شد. این طریقت به‌سرعت در مناطق مختلف یمن، به‌ویژه در مراکز شهری و روستایی، گسترش یافت و با تأکید بر زهد، ریاضت‌های معنوی و خودسازی، جایگاه ویژه‌ای در میان پیروان تصوف یافت. الجبریه با تمرکز بر انضباط معنوی و تمرینات عرفانی، نقش مهمی در تقویت فرهنگ صوفیانه در یمن ایفا کرده است^[۱]^[۳].

طریقت الأهدلیه

طریقت الأهدلیه یکی از شاخه‌های برجسته تصوف در یمن است که توسط شیخ ابوبکر بن علی الأهدل در قرن هشتم هجری بنیان‌گذاری شد. این طریقت با تأکید بر سلوک معنوی، تعالیم اخلاقی و تقویت پیوندهای اجتماعی، تأثیر عمیقی بر فرهنگ و اندیشه دینی یمن گذاشته است. مرکز اصلی فعالیت الأهدلیه در منطقه تهامه یمن قرار دارد، جایی که این طریقت به‌عنوان یک نیروی معنوی و فرهنگی در میان جوامع محلی نفوذ کرده است^[۲]^[۵].

طریقت الحدادیه

طریقت الحدادیه، منسوب به عبدالله بن علوی الحداد، از عرفای برجسته یمن در قرن یازدهم هجری، شاخه‌ای از طریقت باعلوی است. این طریقت بر سلوک معنوی، تزکیه نفس و تعالیم اخلاقی تأکید دارد و با تمرکز بر ذکر و خودسازی، پیروان خود را به سوی تعالی معنوی هدایت می‌کند. الحدادیه به‌ویژه در مناطق جنوبی یمن، از جمله حضرموت و عدن، نفوذ قابل‌توجهی داشته و نقش مهمی در تقویت فرهنگ صوفیانه این مناطق ایفا کرده است^[۱]^[۴].

طریقت العیدروسیه

طریقت العیدروسیه یکی از شاخه‌های مهم تصوف در یمن است که توسط شیخ عبدالله بن ابوبکر عیدروس در قرن نهم هجری تأسیس شد. این طریقت، که ریشه در طریقت باعلوی دارد، بر عرفان عملی و خدمت به خلق تأکید می‌کند^[۶]. طریقت العیدروسیه در منطقه حضرموت یمن نفوذ فرهنگی و معنوی قابل‌توجهی داشته و با وجود چالش‌های سیاسی و مذهبی در قرن‌های اخیر، همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است^[۷]. این طریقت علاوه بر یمن، در مناطقی از شرق آفریقا و جنوب شرق آسیا نیز پیروانی دارد^[۲].

طریقت الشاذلیه

طریقت الشاذلیه، که توسط ابوالحسن الشاذلی در قرن هفتم هجری بنیان‌گذاری شد، یکی از طریقت‌های برجسته صوفیانه در یمن است که مورد توجه پیروان و علاقمندان باورهای عرفانی قرار دارد . این طریقت با تأکید بر ذکر، مراقبه و سلوک معنوی، در مناطق مختلف یمن، به‌ویژه عدن و حضرموت، گسترش یافته و نقش مهمی در ترویج فرهنگ عرفانی و تقویت پیوندهای معنوی در میان جوامع محلی ایفا کرده است (Green, 2012; رئیسی، 1394).

طریقت قادریه

طریقت قادریه یکی از برجسته‌ترین طریقت‌های صوفیانه در یمن است که از قرون اولیه اسلامی در این منطقه ریشه دوانده و پیروان بسیاری را جذب کرده است. این طریقت، که بر تعالیم عبدالقادر گیلانی و سلوک معنوی تأکید دارد، از مهمترین عناصر عرفانی در مناسک و باورهای مردم یمن است. (ابوهنیه، 2011; Green, 2012; Knysh, 2001).

طریقت رفاعیه

طریقت رفاعیه از دیگر طریقت‌های فعال صوفیانه در یمن است که با تمرکز بر آیین‌های ذکر و سلوک عرفانی، پیروان قابل‌توجهی در مناطق مختلف این کشور دارد. این طریقت به‌ویژه در جوامع محلی یمن از نفوذ فرهنگی برخوردار است (ابوهنیه، 2011; Green, 2012; Knysh, 2001).

طریقت نقشبندیه

طریقت نقشبندیه یکی از جریان‌های صوفیانه فعال در یمن است که با تأکید بر تزکیه نفس و ذکر باطنی، در دوران معاصر نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهد. این طریقت در برخی مناطق شهری یمن تأثیر فرهنگی و معنوی قابل‌توجهی داشته است (ابوهنیه، 2011; Green, 2012; Knysh, 2001).

تفاوت‌ها و ویژگی‌های طریقت‌های صوفی در یمن

آداب و مناسک

هر طریقت صوفی در یمن دارای آداب، اذکار و مناسک ویژه‌ای است که برگرفته از سنت‌های عرفانی و تفاسیر خاص از قرآن و حدیث است. طریقت باعلوی، به‌ویژه، بر ذکر قلبی، تربیت اخلاقی و سلوک اجتماعی تأکید دارد و آیین‌های آن برای تقویت پیوندهای معنوی و اجتماعی طراحی شده‌اند (Almaswari et al., 2019; محمدی، 2023).

جایگاه و نفوذ اجتماعی

طریقت باعلوی از قرن چهارم هجری نقش محوری در جامعه یمن ایفا کرده و در دوره معاصر به‌عنوان جریان غالب صوفیانه شناخته می‌شود. این طریقت با ایجاد ارتباط با نهادهای آموزشی، خیریه و اجتماعی، و تعامل سازنده با جریان زیدیه، تأثیر عمیقی بر ساختار اجتماعی یمن داشته است (Aziz, 2009; محمدی، 2023).

گستره جغرافیایی

شبکه رباط‌ها و زوایای طریقت باعلوی از شهرهای صنعا، الحدیده و عدن تا منطقه حضرموت گسترش یافته است. این گستردگی جغرافیایی نشان‌دهنده نفوذ سازمان‌یافته و معنوی این طریقت در سراسر یمن است^[۶]^[۸].

مرکزیت و خاستگاه

منطقه حضرموت، به‌ویژه شهر تریم، قلب تصوف یمن و پایگاه اصلی طریقت باعلوی است. محمد الفقیه المقدم، بنیان‌گذار این طریقت، با رویکردی صلح‌طلبانه سنتی عرفانی را در این منطقه پایه‌گذاری کرد که تا امروز پایدار مانده است (Ho, 2006).

ارتباطات بین‌المللی

طریقت باعلوی از طریق شبکه‌های تجاری و مهاجرتی، نفوذ خود را به شرق آفریقا (مانند کنیا و تانزانیا)، جنوب شرق آسیا (مانند اندونزی) و جهان عرب گسترش داده است. رباط‌های تأسیس‌شده در این مناطق نشان‌دهنده جهانی شدن این طریقت هستند (Ho, 2006).

رویکرد اجتماعی و سیاسی

طریقت باعلوی، برخلاف برخی طریقت‌های متمرکز بر سلوک فردی، در حوزه‌های اجتماعی، آموزشی و خیریه فعال است. این طریقت با رویکردی معتدل و مشارکتی، در تعامل با دولت‌ها و جریان‌های سیاسی یمن نقشی سازنده ایفا کرده است (Aziz, 2009; Ho, 2006).

جریان های نوین تصوف

در کنار طریقت‌های سنتی صوفیانه، جریان‌های نوینی از تصوف در یمن شکل گرفته‌اند که تلاش می‌کنند تعالیم صوفیانه را با نیازها و شرایط دنیای مدرن هماهنگ کنند. این جریان‌ها بر جنبه‌های عملی و اخلاقی تصوف، مانند خودسازی، خدمت به جامعه و ترویج ارزش‌های معنوی در بستر معاصر، تأکید دارند. این جنبش‌ها به‌ویژه در مناطق شهری و در میان نسل جوان‌تر یمن نفوذ یافته‌اند (Knysh, 2001; مؤسسه خاورمیانه، 2014).

منابع:

1. : Ho, E. (2006). The Graves of Tarim: Genealogy and Mobility across the Indian Ocean. University of California Press. https://www.ucpress.edu/book/9780520244542/the-graves-of-tarim

2. : Knysh, A. (2001). The Tariqa on a Landcruiser: The Resurgence of Sufi Movements in Yemen. Middle Eastern Studies, 37(2), 1–18. https://doi.org/10.1080/714004395

3. Almaswari, M. A. M., Rashed, R. Q. G., & Khan, F. (2019). Sufism and Its Literary Contributions in Yemen: Ahmad Ibn Alwan a Model. Canadian Social Science, 15(12), 19–27. http://www.cscanada.net/index.php/css/article/view/11434

4. Aziz, M. (2009). A Short Survey of Yemeni Sufism from Its Inception up to the Thirteenth Century. American Journal of Islam and Society, 26(1), 1–19. https://doi.org/10.35632/ajis.v26i1.372

5. Bang, A. K. (2014). Islamic Sufi Networks in the Western Indian Ocean (c.1880–1940): Ripples of Reform. Brill.

6. Green, N. (2012). Sufism: A Global History. Wiley-Blackwell. https://doi.org/10.1002/9781118291290

7. ابو هنیه، ح. (2011). تصوف و طریقت‌های صوفیانه: تطبیق و نوسازی راه‌های معنوی خداوند در بستر مدرنیزاسیون. Friedrich-Ebert-Stiftung. https://library.fes.de/pdf-files/amman/08884.pdf

8. رئیسی، ع. (1394). تاریخ، عقاید و سیر تحول جنبش انصارالله یمن. طاقچه. https://taaghche.com/book/80539

9. صاحب خبر. (1402). با وضعیت تصوف در یمن آشنا شوید. https://sahebkhabar.ir/news/61382681

10. محمدی، م. (2023). زاویه‌نشینان میدان جنگ، تأملی در مورد تصوف در یمن. سیاق. https://syaaq.com/22353

11. مؤسسه خاورمیانه. (2014). Contemporary Indonesian pilgrimage to Hadramawt, Yemen. Middle East Institute. https://mei.edu/publications/indonesian-pilgrimage

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ رئیسی، ع. (1394). تاریخ، عقاید و سیر تحول جنبش انصارالله یمن. طاقچه، قابل بازیابی از https://taaghche.com/book/80539
↑ ^۲٫۰ ^۲٫۱ ^۲٫۲ محمدی، م. (2023). زاویه‌نشینان میدان جنگ، تأملی در مورد تصوف در یمن، سیاق، قابل بازیابی از https://syaaq.com/22353
↑ ^۳٫۰ ^۳٫۱ Aziz, M. (2009). A Short Survey of Yemeni Sufism from Its Inception up to the Thirteenth Century. American Journal of Islam and Society, 26(1), 1–19. https://doi.org/10.35632/ajis.v26i1.372
↑ ^۴٫۰ ^۴٫۱ Bang, A. K. (2014). Islamic Sufi Networks in the Western Indian Ocean (c.1880–1940): Ripples of Reform. Brill
↑ Green, N. (2012). Sufism: A Global History. Wiley-Blackwell. https://doi.org/10.1002/9781118291290
↑ ^۶٫۰ ^۶٫۱ : Ho, E. (2006). The Graves of Tarim: Genealogy and Mobility across the Indian Ocean. University of California Press, Available for https://www.ucpress.edu/book/9780520244542/the-graves-of-tarim
↑ : Knysh, A. (2001). The Tariqa on a Landcruiser: The Resurgence of Sufi Movements in Yemen. Middle Eastern Studies, 37(2), 1–18. https://doi.org/10.1080/714004395
↑ Almaswari, M. A. M., Rashed, R. Q. G., & Khan, F. (2019). Sufism and Its Literary Contributions in Yemen: Ahmad Ibn Alwan a Model. Canadian Social Science, 15(12), 19–27, Available for http://www.cscanada.net/index.php/css/article/view/11434

[:0-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ رئیسی، ع. (1394). تاریخ، عقاید و سیر تحول جنبش انصارالله یمن. طاقچه، قابل بازیابی از https://taaghche.com/book/80539

[:1-2] ۲٫۰ ^۲٫۱ ^۲٫۲ محمدی، م. (2023). زاویه‌نشینان میدان جنگ، تأملی در مورد تصوف در یمن، سیاق، قابل بازیابی از https://syaaq.com/22353

[:2-3] ۳٫۰ ^۳٫۱ Aziz, M. (2009). A Short Survey of Yemeni Sufism from Its Inception up to the Thirteenth Century. American Journal of Islam and Society, 26(1), 1–19. https://doi.org/10.35632/ajis.v26i1.372

[:3-4] ۴٫۰ ^۴٫۱ Bang, A. K. (2014). Islamic Sufi Networks in the Western Indian Ocean (c.1880–1940): Ripples of Reform. Brill

[5] Green, N. (2012). Sufism: A Global History. Wiley-Blackwell. https://doi.org/10.1002/9781118291290

[:4-6] ۶٫۰ ^۶٫۱ : Ho, E. (2006). The Graves of Tarim: Genealogy and Mobility across the Indian Ocean. University of California Press, Available for https://www.ucpress.edu/book/9780520244542/the-graves-of-tarim

[7] : Knysh, A. (2001). The Tariqa on a Landcruiser: The Resurgence of Sufi Movements in Yemen. Middle Eastern Studies, 37(2), 1–18. https://doi.org/10.1080/714004395

[8] Almaswari, M. A. M., Rashed, R. Q. G., & Khan, F. (2019). Sufism and Its Literary Contributions in Yemen: Ahmad Ibn Alwan a Model. Canadian Social Science, 15(12), 19–27, Available for http://www.cscanada.net/index.php/css/article/view/11434

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

@@ خط ۱۶: / خط ۱۶: @@
 ==== طریقت العیدروسیه ====
-طریقت العیدروسیه یکی از شاخه‌های مهم تصوف در یمن است که توسط شیخ عبدالله بن ابوبکر عیدروس در قرن نهم هجری تأسیس شد. این طریقت، که ریشه در طریقت باعلوی دارد، بر عرفان عملی و خدمت به خلق تأکید می‌کند<ref>  : Ho, E. (2006). ''The Graves of Tarim: Genealogy and Mobility across the Indian Ocean''. University of California Press, Available for https://www.ucpress.edu/book/9780520244542/the-graves-of-tarim</ref>. طریقت العیدروسیه در منطقه حضرموت یمن نفوذ فرهنگی و معنوی قابل‌توجهی داشته و با وجود چالش‌های سیاسی و مذهبی در قرن‌های اخیر، همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است<ref>: Knysh, A. (2001). ''The Tariqa on a Landcruiser: The Resurgence of Sufi Movements in Yemen''. ''Middle Eastern Studies, 37''(2), 1–18. https://doi.org/10.1080/714004395</ref>. این طریقت علاوه بر یمن، در مناطقی از شرق آفریقا و جنوب شرق آسیا نیز پیروانی دارد<ref name=":1" />.
+طریقت العیدروسیه یکی از شاخه‌های مهم تصوف در یمن است که توسط شیخ عبدالله بن ابوبکر عیدروس در قرن نهم هجری تأسیس شد. این طریقت، که ریشه در طریقت باعلوی دارد، بر عرفان عملی و خدمت به خلق تأکید می‌کند<ref name=":4">  : Ho, E. (2006). ''The Graves of Tarim: Genealogy and Mobility across the Indian Ocean''. University of California Press, Available for https://www.ucpress.edu/book/9780520244542/the-graves-of-tarim</ref>. طریقت العیدروسیه در منطقه حضرموت یمن نفوذ فرهنگی و معنوی قابل‌توجهی داشته و با وجود چالش‌های سیاسی و مذهبی در قرن‌های اخیر، همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است<ref>: Knysh, A. (2001). ''The Tariqa on a Landcruiser: The Resurgence of Sufi Movements in Yemen''. ''Middle Eastern Studies, 37''(2), 1–18. https://doi.org/10.1080/714004395</ref>. این طریقت علاوه بر یمن، در مناطقی از شرق آفریقا و جنوب شرق آسیا نیز پیروانی دارد<ref name=":1" />.
 ==== طریقت الشاذلیه ====
@@ خط ۳۹: / خط ۳۹: @@
 ==== گستره جغرافیایی ====
-شبکه رباط‌ها و زوایای طریقت باعلوی از شهرهای صنعا، الحدیده و عدن تا منطقه حضرموت گسترش یافته است. این گستردگی جغرافیایی نشان‌دهنده نفوذ سازمان‌یافته و معنوی این طریقت در سراسر یمن است (Almaswari et al., 2019; Ho, 2006).
+شبکه رباط‌ها و زوایای طریقت باعلوی از شهرهای صنعا، الحدیده و عدن تا منطقه حضرموت گسترش یافته است. این گستردگی جغرافیایی نشان‌دهنده نفوذ سازمان‌یافته و معنوی این طریقت در سراسر یمن است<ref name=":4" /><ref>Almaswari, M. A. M., Rashed, R. Q. G., & Khan, F. (2019). Sufism and Its Literary Contributions in Yemen: Ahmad Ibn Alwan a Model. Canadian Social Science, 15(12), 19–27, Available for http://www.cscanada.net/index.php/css/article/view/11434</ref>.
 ==== مرکزیت و خاستگاه ====