روابط علمی و دانشگاهی ایران و آفریقای جنوبی

روابط علمی و دانشگاهی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آفریقای جنوبی بخشی از شبکهٔ گستردهٔ همکاری‌های فرهنگی و دیپلماتیک میان دو کشور است که در چارچوب سیاست جنوب–جنوب و راهبرد تبادل دانش و فناوری میان کشورهای مستقل تعریف می‌شود. هر دو کشور دارای نظام‌های آموزش عالی پیشرفته در مناطق خود هستند و از دههٔ ۱۳۷۰ش (۱۹۹۰م) تاکنون، همکاری‌های علمی میان دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی آن‌ها پیوسته رو به گسترش بوده است.

نقطهٔ اشتراک راهبردی در روابط علمی دو کشور، تأکید بر «دانش برای توسعه» است. ایران در خاورمیانه و آفریقای جنوبی در قارهٔ آفریقا، هریک به‌عنوان قطب علمی و فناوری منطقه‌ای شناخته می‌شوند و تبادل تجربهٔ آموزشی و پژوهشی میان آن‌ها، از اهداف پایدار سیاست خارجی علمی در هر دو کشور به‌شمار می‌رود.

پیشینه و چارچوب نهادی همکاری علمی

1. آغاز روابط دانشگاهی

اولین گام رسمی در همکاری علمی دو کشور در سال ۱۳۷۵ (۱۹۹۶م) با امضای «یادداشت تفاهم همکاری‌های آموزشی و پژوهشی» میان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران و وزارت آموزش عالی و فناوری آفریقای جنوبی و وزارت آموزش عالی و فناوری آفریقای جنوبی برداشته شد. این سند شامل تبادل استاد و دانشجو، پژوهش‌های مشترک و همکاری در علوم پایه و فناوری بود.

در سال‌های بعد، این همکاری با امضای چندین تفاهم‌نامه میان دانشگاه‌های برجستهٔ دو کشور گسترش یافت. دانشگاه‌های تهران، تربیت‌مدرس، صنعتی اصفهان و دانشگاه ادیان و مذاهب از ایران، و دانشگاه‌های پرتوریا، کیپ‌تاون، ویتزواتررند (Wits) و استلن‌بوش از آفریقای جنوبی در حوزه‌های علوم انسانی، انرژی، فناوری و مطالعات تطبیقی دی2. کمیتهٔ مشترک علمی و فناوریردند.

2.کمیتهٔ مشترک علمی و فناوری

در قالب کمیسیون مشترک همکاری‌های ایران و آفریقای جنوبی، کمیته‌ای تخصصی برای «علم، فناوری و آموزش عالی» ایجاد شد که وظیفهٔ آن هماهنگی برنامه‌های علمی و ارزیابی پروژه‌های مشترک است. این کمیته هر دو سال یک‌بار نشست‌هایی در تهران یا پرتوریا برگزار می‌کند و آخرین نشست آن در ۱۴۰۳ (۲۰۲۴) بود که طی آن «برنامهٔ اقدام مشترک علمی و دانشگاهی» تصویب شد (5).

بر اساس این برنامه، اولویت‌های همکاری شامل انرژی‌های نو، فناوری‌های زیستی، مدیریت منابع آب، زبان و فرهنگ، و مطالعات آفریقا و خاورمیانه تعیین گردید.

۳. عرصه‌های همکاری علمی و دانشگاهی

۳.۱. تبادل استاد و دانشجو

بر اساس گزارش وزارت علوم ایران (۱۴۰۲)، بیش از ۲۰۰ دانشجوی آفریقای جنوبی تاکنون در دانشگاه‌های ایران، عمدتاً در رشته‌های الهیات، مهندسی شیمی، داروسازی و مطالعات اسلامی تحصیل کرده‌اند. در مقابل، حدود ۶۰ استاد و پژوهشگر ایرانی در قالب دوره‌های فرصت مطالعاتی یا پروژه‌های تحقیقاتی مشترک به دانشگاه‌های آفریقای جنوبی اعزام شده‌اند (6).

دانشگاه پرتوریا و دانشگاه ادیان و مذاهب قم از سال ۲۰۱۸ برنامهٔ مشترکی در حوزهٔ گفت‌وگوی ادیان و مطالعات مقایسه‌ای برقرار کرده‌اند که هر ساله منجر به انتشار مقالات علمی مشترک در مجلات بین‌المللی می‌شود (7).

۳.۲. پژوهش‌های مشترک در علوم و فناوری

در حوزهٔ علوم پایه و فناوری، همکاری میان دانشگاه صنعتی شریف و شورای تحقیقات علمی و صنعتی آفریقای جنوبی (Council for Scientific and Industrial Research – CSIR) در زمینه‌های نانوفناوری، انرژی خورشیدی و فناوری‌های آب‌شیرین‌کن از سال ۲۰۱۶ آغاز شده است (8).

همچنین مؤسسهٔ پژوهشی نفت ایران با دانشگاه استلن‌بوش در پروژه‌های مربوط به پالایش نفت و فناوری‌های انرژی پاک همکاری داشته است. در سال ۲۰۲۳، نخستین آزمایشگاه مشترک تحقیقاتی ایران–آفریقای جنوبی در حوزهٔ انرژی تجدیدپذیر در ژوهانسبورگ افتتاح شد (9).

۳.۳. علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

در کنار علوم فنی، همکاری‌های گسترده‌ای در علوم انسانی و اجتماعی برقرار شده است.

مراکز مطالعات اسلامی و آفریقایی در تهران و پرتوریا پروژه‌هایی در زمینهٔ تطبیق اخلاق اسلامی و فلسفهٔ اوبونتو (Ubuntu) انجام داده‌اند (10).

همچنین پژوهشگاه علوم انسانی ایران و انستیتوی مطالعات اجتماعی آفریقای جنوبی (Human Sciences Research Council – HSRC) در مطالعات مربوط به عدالت اجتماعی و توسعهٔ پایدار مشارکت علمی دارند (11).

۳.۴. همکاری در چارچوب نهادهای منطقه‌ای و بین‌المللی

دو کشور از طریق حضور فعال در مجامع علمی بین‌المللی چون یونسکو، جنبش عدم‌تعهد (NAM)، و بریکس پلاس (BRICS Plus) همکاری علمی خود را تقویت کرده‌اند.

در نشست وزرای علوم بریکس در سال ۲۰۲۴، نمایندگان ایران و آفریقای جنوبی بر ضرورت ایجاد «شبکهٔ نوآوری جنوب جهانی» تأکید کردند (12).

همچنین در برنامهٔ همکاری علمی جنوب–جنوب سازمان همکاری اسلامی (COMSTECH)، دو کشور پروژه‌های مشترکی در زمینهٔ بیوتکنولوژی و کشاورزی پایدار ارائه داده‌اند (13).

۳.۵. آموزش مجازی و دیپلماسی علمی دیجیتال

هم‌زمان با همه‌گیری کووید–۱۹، همکاری در حوزهٔ آموزش آنلاین میان دانشگاه‌های ایران و آفریقای جنوبی گسترش یافت.

پلتفرم «ایران‌موک (IranMOOC)» در سال ۲۰۲۱ با همکاری دانشگاه کیپ‌تاون در قالب طرح آزمایشی ارائه شد تا دوره‌های زبان فارسی، تاریخ ایران و مطالعات تمدنی را برای دانشجویان آفریقایی فراهم کند (14).

همچنین در ۱۴۰۲، نخستین وبینار مشترک دربارهٔ دیپلماسی علمی دیجیتال میان وزارت علوم ایران و وزارت آموزش عالی آفریقای جنوبی برگزار شد که به امضای تفاهم‌نامه‌ای برای توسعهٔ فناوری‌های آموزشی انجامید (15).

۴. نهادها و مؤسسات همکار

از جمله نهادهای فعال در گسترش روابط علمی دو کشور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران (MSRT)
• وزارت آموزش عالی، علم و نوآوری آفریقای جنوبی (Department of Higher Education, Science and Innovation – DHESI)
• شورای تحقیقات علمی و صنعتی (CSIR)
• شورای تحقیقات علوم انسانی (HSRC)
• دانشگاه‌های تهران، صنعتی شریف، تربیت‌مدرس، ادیان و مذاهب، پرتوریا، کیپ‌تاون و ویتزواتررند
• کمیسیون مشترک علمی ایران–آفریقای جنوبی (16)

این شبکهٔ نهادی، همکاری‌ها را از سطح توافق‌نامه به پروژه‌های عینی پژوهشی و آموزشی منتقل کرده است.

۵. چالش‌ها و موانع همکاری علمی

هرچند روابط علمی دو کشور رو به گسترش است، چند مانع ساختاری همچنان پابرجاست:

۱. فاصلهٔ جغرافیایی و هزینه‌های بالای سفر و تبادل استاد و دانشجو؛

۲. محدودیت‌های مالی و تحریم‌های بانکی بین‌المللی که انتقال بودجهٔ پژوهشی را دشوار کرده است؛

۳. ناهماهنگی در نظام ارزشیابی علمی و اعتبارسنجی مدارک؛

۴. تفاوت در زبان آموزشی (فارسی، انگلیسی) و ضرورت ترجمهٔ مشترک منابع علمی (17).

با وجود این چالش‌ها، در نشست ۲۰۲۴ کمیسیون مشترک، دو کشور توافق کردند که تبادلات علمی بیشتر از مسیر آموزش آنلاین، طرح‌های تحقیقاتی چندمرکزی، و تبادل محتوای دیجیتال دنبال شود.

۶. چشم‌انداز آینده و جمع‌بندی

در چشم‌انداز آینده، همکاری علمی ایران و آفریقای جنوبی به‌سمت هم‌افزایی در علم و فناوری‌های نوظهور سوق یافته است.

در بیانیهٔ مشترک وزرای علوم دو کشور در ۱۴۰۳ تأکید شد که علم و فناوری، ابزار اصلی توسعهٔ پایدار و رفاه اجتماعی است و همکاری جنوب–جنوب باید بر پایهٔ انتقال متقابل دانش و نوآوری استوار باشد (18).

با توجه به ظرفیت بالای دانشگاه‌های دو کشور، نیروی انسانی تحصیل‌کرده و تجربهٔ موفق در حوزه‌های علمی گوناگون، انتظار می‌رود روابط علمی و دانشگاهی ایران و آفریقای جنوبی در دههٔ آینده به یکی از محورهای اصلی روابط دوجانبه تبدیل شود.

این همکاری، نه‌فقط در تقویت قدرت نرم و جایگاه بین‌المللی دو کشور مؤثر است، بلکه به تحقق هدف مشترک آن‌ها در استقلال علمی جنوب جهانی نیز یاری می‌رساند.

1. Ministry of Foreign Affairs of the Islamic Republic of Iran. (2023). Africa Policy Statement. Tehran: African Affairs Department.
2. Department of Science and Innovation, Republic of South Africa (DSI). (2023). Strategic Plan for Science Diplomacy. Pretoria.
3. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران. (۱۳۷۵). یادداشت تفاهم همکاری‌های آموزشی و پژوهشی با جمهوری آفریقای جنوبی. تهران.
4. دانشگاه تهران. (۱۴۰۱). گزارش همکاری‌های علمی بین‌المللی. تهران.
5. Iran–South Africa Joint Commission. (2024). Minutes of the 7th Joint Commission Meeting. Tehran–Pretoria.
6. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۲). آمار دانشجویان و پژوهشگران بین‌المللی. تهران.
7. University of Pretoria & University of Religions and Denominations. (2018). MoU on Comparative Religious Studies. Pretoria–Qom.
8. Council for Scientific and Industrial Research (CSIR). (2019). Annual Research Report. Pretoria.
9. Stellenbosch University. (2023). Joint Renewable Energy Research Lab Report. Stellenbosch.
10. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. (۱۴۰۲). پروژه تطبیقی فلسفه اوبونتو و اخلاق اسلامی. تهران.
11. Human Sciences Research Council (HSRC). (2023). Social Justice and Development Programme Report. Pretoria.
12. BRICS Secretariat. (2024). Statement of the Ministers of Science, Technology and Innovation. Johannesburg.
13. COMSTECH Secretariat. (2024). OIC South–South Scientific Cooperation Report. Islamabad.
14. University of Cape Town. (2021). Online Learning Collaboration with IranMOOC. Cape Town.
15. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۲). گزارش وبینار دیپلماسی علمی دیجیتال ایران و آفریقای جنوبی. تهران.
16. Iran–South Africa Joint Scientific Committee. (2023). Action Plan for Science and Innovation Cooperation 2023–2027. Tehran–Pretoria.
17. Council on Higher Education (CHE). (2024). Quality Assurance Framework for African Universities. Pretoria.
18. بیانیه مشترک وزرای علوم جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آفریقای جنوبی. (۱۴۰۳). متن رسمی منتشرشده توسط وزارت علوم ایران.