تایلند در یک نگاه

در سال ۱۶۸۶م، هنگامی که نخستین هیئت سیاسی ایران از سوی دربار شاه سلیمان صفوی به دربار پادشاه سیام، وارد این سرزمین شد، در گزارش خود از اوضاع و احوال آنجا نوشت:

«سکنه آن ولایت را مکنت و ثروتی و رفاه حال و فراغ بالی نمی‌باشد و همه عریان و بی‌وضع. خانه و سامان نیست و به خواری مدار [زندگی را] می‌گذرانند ... و در مدت عمر بوی روغن به مشامشان نرسیده ... و منحصر است خوراک ایشان، به همین برنج خالی که بی‌نمک و گوشت و مصالحی با آب جوشانیده و گاهی ماهی به‌آتش پخته خورند ... گاهی [هم] به تکلف کباب وزغ و کباب مار میل می‌کنند» (محمدربیع، ۱۳۵۶ :۱۵۵-۱۵۴).

جمع درآمد سالانه پادشاه سیام را در آن هنگام بیش از ۲۳ هزار تومان برآورد کرده‌اند، درحالی که، در همان زمان درآمد سالانه خزانه شاهی ایران حدود ۷۸۵ هزار تومان بوده است.

۲۰

در میان کشورهای شرق آسیا، تایلند دارای قدیمی‌ترین روابط سیاسی با ایران است؛ زیرا نخستین هیئت سیاسی ایران که به آن منطقه رفته است، همین هیئتی است که شاه سلیمان صفوی در سال ۱۶۸۶ به سیام گسیل داشت، بر اساس سفرنامه این هیئت در آن هنگام ایرانیان بسیاری از راه هند به سیام رفته بودند و ضمن اقامت در این کشور، نفوذ بسیاری در دربار و سیاست سیام به‌هم رسانیده بودند.

محمدربیع منشی این هیئت، در سفرنامه خود توصیفات بدیع و جالبی از وضع سیام آن روز کرده است که در جای خود خواندنی است. او محصولات یا در واقع صادرات مهم سیام را در آن هنگام، فیل، عاج، عود، لاک، آهن، پوست آهو، کافور، برنج، چینی، فلفل و قلع ذکر می‌کند که تجارت اغلب آن‌ها با پادشاه است، پادشاهی که «حکیمی از مردمان گیلان دارد». بنا به نوشته‌های او در آن زمان شاهنامه‌خوانی در دربار سیام رواج داشته و قصه امیرحمزه در مجالس معتبر قرائت می‌شده است، پادشاه در کنار کاخ خود بتخانه‌ای را به مسجد تبدیل کرد و مقرر داشت که «هر ساله مردم مغولیه (ایرانیان) به رویه و کیش خود به عزاداری امام‌حسین سرگرم شوند» (محمدربیع، ۷۵:۱۳۵۶).

کشور تایلند که پیش از این «سیام» نامیده می‌شد، در قرن نوزدهم و بیستم پیوسته سپر برخورد منافع انگلیس و فرانسه در شبه‌جزیره هند و چین بوده است، مذهب اکثر مردم تایلند، که حکومت آن یکی از دیرپاترین رژیم‌های سلطنتی جهان به‌شمار می‌رود، آئین بودا است، اکثر مسلمانان که شافعی‌مذهب هستند، در مناطق جنوبی تایلند سکونت دارند. جمعیت شیعیان آنجا نیز حدود ۳۰ هزار نفر است که خود را از نسل یکی از ایرانیانی می‌دانند که حدود ۴۰۰ سال پیش به تایلند کوچ کرده است.

نخستین دولت سیامی در حدود اوایل سده ۱۳ میلادی در شمال تایلند شکل گرفته است که پایتخت آن شهر «سوخوتای» در شمال سیام بود و ویرانه‌های آن هنوز پابرجاست. از این رو، باید گفت که تایلند کشوری است که حدود ۸۰۰ سال سابقه دارد. نخستین دولت تایلند را «رام کام هنگ کبیر» بنا گذاشت که از پادشاهان معروف تایلند است، امروزه یکی از خیابان‌های طولانی شرق بانکوک و نیز یکی از دانشگاه‌های بزرگ این کشور به نام او نام‌گذاری شده است. او از پایه‌گذاران خط و زبان سیامی است.

یکی از ویژگی‌های تایلندی‌ها، مظلومیت آن‌ها در میان کشورهای این منطقه است؛ زیرا این قوم در گذر تاریخ نه‌تنها به جایی لشکرکشی نکرده است، بلکه بارها همسایگان تایلند، از جمله برمه‌ای‌ها و لائوسی‌ها به این کشور حمله کرده‌اند. به‌ویژه برمه‌ای‌ها با دوبار هجوم وحشتناک خود به آیوتایا پایتخت قدیم سیام، از خود خاطره ناخوشایندی در میان سیامی‌ها باقی گذاشته‌اند.

دودمان چاکری که اکنون بر تایلند سلطنت می‌کنند، از اواخر قرن هجدهم پایتخت را به بانکوک منتقل کردند، بنابراین، پیشینه پایتختی بانکوک هم مانند تهران اندکی بیش از دویست سال است. مردم تایلند بانکوک را «کرونگ تب» (شهر فرشتگان) و کشور خود را موانگ تای یا پراتت تای می‌نامند. همان‌طورکه کشور ما را سرزمین گل‌وبلبل و هزارویک‌شب، پرشیا یا کشور پارس گفته‌اند، برای تایلند هم نام‌ها و لقب‌های گوناگون به‌کار می‌برند. نخست آن را سرزمین طلایی و «شهر ناو» می‌نامیدند و سپس به سیام مشهور شد و در ۱۹۳۹م، تایلند نام‌گرفت.گروهی آن را سرزمین برنج‌پرور می‌گویند و جمعی نیز کشور فیل یا سرزمین لبخند و عده‌ای هم آن را کشور زردپوشان، خطه آزادی و سرزمین هزارمعبد، نامیده‌اند.

۲۱

۲۲

شهر بانکوک که هم پایتخت و هم مهم‌ترین بندر بزرگ تجاری تایلند است، در حدود ۲۰ کیلومتری دریا (خلیج تایلند) واقع شده است و هوای مرطوب و گرمی دارد. فصل گرما از حدود اسفندماه آغاز می‌شود و تا خردادماه ادامه می‌یابد و کمی بعد فصل باران‌های شدید آغاز می‌شود که تا مهرماه ادامه می‌یابد. باران‌های بانکوک باران‌های سیل‌آسایی است که حدود ۱۵ دقیقه طول می‌کشد و خیابان‌ها برای مدت کمی از آب پر می‌شود؛ اما این اتفاق برای مردم عادی است و رفت‌وآمد اتومبیل‌ها قطع نمی‌شود. سیستم جمع‌آوری آب، به‌صورتی است که آب‌های باران را به کانال‌های مخصوص هدایت می‌کند و خیلی زود سطح خیابان‌ها خشک می‌شود. جوی‌ها نیز اغلب سرپوشیده است.

بانکوک شهر فروشگاه‌های بزرگ و رستوران‌هایی با ملیت‌های گوناگون است، همچنین شعبه‌های شرکت‌های چندملیتی غذاهای آماده در بیشتر نقاط بانکوک و بعضی از شهرهای تایلند فعالیت دارند. مردم از فروشگاه‌های بزرگ بانکوک که بیشتر سهام آن‌ها در دست شرکت‌های بزرگ اروپایی، از جمله آلمان، فرانسه و انگلیس است، به‌طور گسترده استقبال می‌کنند. در این فروشگاه‌ها، غذاخوری‌های متعدد، کلاس‌های آموزشی رقص، موسیقی، زبان، سینماهای شیک و راحت، بخش‌های بازی برای کودکان و سوپرمارکت‌های تمیز و پروپیمان فعالیت دارند، در واقع، هر فروشگاه افزون بر محل خرید، مکانی برای وقت‌گذارنی و تفریح، به‌ویژه برای نسل جوان و دانشگاهی است.

در تایلند هنوز پایبندی به رسوم سنتی خانوادگی شرقی نیرومند است، مهربانی، کمک و احترام به سال‌خوردگان از اصولی است که هنوز در این جامعه به‌شدت رعایت می‌شود. مردم به برگزاری آداب و رسوم ملی و مذهبی خود علاقه دارند و بیشتر جشن‌های سنتی

و مذهبی را با تعصب و علاقه خاصی برگزار می‌کنند؛ حتی برای جلب جهانگردان، مراسم کریسمس (سال نو مسیحی) یا عیدهای گوناگون چینی‌ها را در فروشگاه‌ها و خیابان‌ها جشن می‌گیرند. زنان تایلند، به‌ویژه ملکه‌های آن کشور در تاریخ نقش مهمی داشتند و از آن‌ها دلاوری‌ها و رشادت‌های فراوانی نقل شده است؛ تاآنجاکه بسیاری از چهره‌های تاریخی و حماسی تایلند در دوران‌های گوناگون تاریخی، از میان زنان برخاسته‌اند.

امروز حضور زنان در صنایع، بانک‌ها، فروشگاه‌ها و خدمات عمومی بسیار چشمگیر است؛ البته این مسئله چیز تازه‌ای نیست و ریشه‌ای سنتی دارد، زیرا زنان سیامی از دیرباز در این جامعه فعال بودند و بیشتر کارهای تجاری و بازرگانی و نیز معیشت خانواده را در دست داشتند.

به سخن دیگر، شرکت زنان در مسائل تجاری و اداری در تایلند، از رسوم دیرین این سرزمین به‌شمار می‌رود و در سایر کشورهای جنوب شرقی آسیا نیز این پدیده کم‌وبیش رایج است.

اکثر دانشجویان تایلندی لباس یکسانی دارند که به‌صورت پیراهن سفید و شلوار یا دامن مشکی است که این دو رنگ، ترکیب جالب و برازنده‌ای را در جامعه پدید آورده است، روابط دختر و پسر در این جامعه به‌گونه‌ای است که فرهنگ خاص مردم آن را در حد متعادلی نگاه داشته است، به‌طوری‌که در خیابان‌ها از رفتارهای خشن میان زن و مرد خبری نیست و هر دو جنس در مواجهه با یکدیگر ادب و احترام را رعایت می‌کنند و رفتار هر دو طرف بر مبنای احترام متقابل و مبتنی بر واقعیت است.

۲۳

مردم تایلند که زندگی را بسیار ساده می‌گیرند، از دوستداران غذاهای خیابانی هستند. به‌ویژه کسانی که در ادارات و فروشگاه‌ها سرگرم کارند، غذای خود را در رستوران‌های ساده کنار خیابان و با

۲۴

پرداخت مبلغ ناچیزی صرف می‌کنند. درواقع، این کار امروز جزو فرهنگ مردم تایلند شده است که غذای خود را در بیرون منزل صرف کنند، در بانکوک گذاشتن چند میز و صندلی در پیاده‌رو و عرضه غذا در کنار خیابان اتفاقی عادی و برای مردم آزاد است؛ بسیاری از مردم از این راه معاش خود را تأمین می‌کنند، بدون آن که با مخالفت شهرداری، ستاد رفع سد معبر یا سازمان‌های دیگر روبه‌رو شوند.

تایلند که زمانی نه چندان دور، فقط فیل و عاج و عود و لاک و پوست آهو و کافور و فلفل به جهان صادر می‌کرد، امروز بزرگ‌ترین صادرکننده برنج، میگو، کنسرو آناناس و دومین تولیدکننده تنگستن و سومین تولیدکننده قلع در جهان است؛ همچنین از صادرکنندگان بزرگ منسوجات و پارچه، لوازم برقی و الکترونیکی، شکر، مرغ، شیلات، جواهرات و اتومبیل و لاستیک در جهان به‌شمار می‌رود که بازارهای عمده آن در آمریکا، ژاپن و اروپا است، حجم بزرگ صادرات، نشان‌دهنده میزان کار مردم این جامعه است.

سرزمین هزارمعبد به‌علت برخورداری از زیرساخت‌های مناسب و ارزان‌بودن نسبی خدمات توریستی آن، یکی از مراکز مهم جذب گردشگر در این منطقه شمرده می‌شود؛ میانگین گردشگران ورودی به آن کشور، حدود ۱۲ میلیون نفر در سال از مناطق گوناگون جهان است که درآمد ارزی بسیاری را سالانه به این کشور سرازیر می‌کند. شهر بانکوک همچنین از مراکز مهم برگزاری کنفرانس‌ها و همایش‌های جهانی و منطقه‌ای و نمایشگاه‌های اقتصادی بین‌المللی و داخلی است و کرانه‌های زیبا و مناظر طبیعی و سرسبز این کشور نیز از جاذبه‌های مهم جهانگردی آن است.

در این کتاب که بر اساس فهرست مصوب سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نگاشته شده است، کوشیده‌ایم که شناخت هرچه

بیشتری از جامعه و فرهنگ تایلند، نخستین کشور خاورزمین که با ما روابط سیاسی برقرار کرد، فراهم آوریم و سعی کرده‌ایم که کم‌وبیش در همه زمینه‌ها و با رعایت ایجاز، اطلاعات لازم را بیان‌کنیم. البته درباره این کتاب باید به نکات زیر توجه کرد:

نخست این که پژوهش‌هایی از این دست همواره با مشکل کمبود منابع روبه‌رو هستند؛ زیرا از آنجا که ما در چند قرن گذشته نگاه کافی به جنوب شرقی آسیا نداشته‌ایم، از کشورهایی مانند تایلند، منابع چندانی در زمینه‌های فرهنگ و ادبیات به زبان فارسی در دست نیست، چه‌بسا عناوین کتاب‌های فارسی درخصوص خاور زمین، (جز چین و ژاپن) از انگشتان دست هم تجاوز نکند و بی‌گمان به زبان‌های دیگر هم، چنین منابعی در کتابخانه‌های ما اندک است. این‌گونه کشورها هیچ‌گاه برای ما دغدغه‌ای نداشته‌اند و بیشتر پژوهش‌های عمیق دانشگاهی و غیر دانشگاهی ما بر محور جنبه‌های گوناگون تمدن غرب دور می‌زند. در چند سال گذشته، مسائل چین و تاحدودی ژاپن درخور توجه مترجمان و پژوهشگران ما قرار گرفته است، اما چون نگاه شرقی ما فقط به این دو کشور بوده است، هنوز شناخت کافی و ژرفی از دیگر کشورهای این منطقه از جهان نداریم. اندک آشنایی ما با کشورهای این خطه، بیشتر از راه منابع غربی بوده است و پژوهش‌های میدانی ما در این زمینه شاید در حد صفر باشد.برای نمونه، با وجود نزدیکی‌های فرهنگی و جغرافیایی و مناسبات دیرینه ما با تایلند، بسیاری از مطالب کتابی‌که در دست دارید از جمله در زمینه هنر و ادبیات تایلند شاید برای نخستین‌بار است که به فارسی درمی‌آید.

۲۵

نکته دیگری که یادآوری آن بسیار مهم است، ویژگی‌های زبان تایلندی است. نخست آن‌که با وجود نزدیکی آن به زبان سانسکریت و دیگر زبان‌های شرقی، تلفظ اسامی افراد و کتاب‌ها در این زبان،

۲۶

برعکس لغات و اسامی لاتین، برای ما دشوار است و خواندن و فهمیدن آن نیز با دشواری صورت می‌گیرد؛ زیرا آهنگ و ترکیب آوایی آن به ذهن ما آشنا نیست، شاید علت عمده این دشواری، نداشتن پیشینه دراین‌باره است و چه‌بسا، به مرور زمان این مشکل از میان برود.

دیگر این‌که هر واژه در زبان تایلندی، پنج تلفظ گوناگون داردکه معنای هر یک با بقیه فرق دارد. به سخن دیگر، بسته به این‌که شما هر کلمه را چگونه ادا کنید، معنای آن متفاوت است. نوشتن کلمات و حتی نام‌ها به خط تینگلیش (تلفظ تایلندی به خط لاتین) همواره یکسان نیست و به صورت‌های گوناگون نوشته می‌شود، به‌همین دلیل، آشنایی با اسامی و مناطق جغرافیایی، تاحدی دشوار می‌شود. از آنجا که محور اصلی این کتاب بر هنر و فرهنگ استوار است، کوشیده‌ایم که در نوشتن مطالب، بیشتر بر منابع بومی و محلی تکیه کنیم تا نگاه بهتر و درست‌تری به جلوه‌های گوناگون هنری و فرهنگی در این کشور بیاندازیم، از این‌رو، مأخذ اصلی پژوهش ما افزون بر نشریات محلی، کتابی است که در سال ۲۰۰۰ به زبان انگلیسی از سوی دفتر نخست‌وزیری تایلند منتشر شده است و در آن کم‌وبیش به همه نکات فرهنگی و هنری در این سرزمین پرداخته شده است؛ ولی بی‌گمان تا شناخت جامع این سرزمین زیبا و پررمز و راز، راه طولانی باقی است.

1. Thailand into the 2000's, Published by the National Identity Board, Office of the Prime Ministe