صنعت چاپ و نشر کتاب در اردن

کتاب

انتشار كتاب بيشترين دلالت را بر توليدات فرهنگي يك كشور دارد و پس از آن توليدات فرهنگي در زمينه هاي ديگر مانند تئاتر، هنرهاي تجسمي، موسيقي، سريال هاي تلويزيوني، سينما، گردهمايي ها، كنفرانس ها و جشنواره هاي فرهنگي جاي مي گيرند.(140) تحقيقات جديدي كه بر عملكرد اقتصادي صنايع حق چاپ از جمله انتشارات كتاب در مراكش، تونس، مصر، اردن و لبنان انجام گرفت حاكي از آن است كه عملكرد اقتصادي مناسبي در مورد انتشارات كتاب در لبنان و اردن وجود دارد و اين عملكرد به دليل عوامل توليدي مثبتي چون وجود كار در اردن و سرمايه در لبنان، شرايط تقاضاي مثبت (داخلي در اردن و خارجي در لبنان)، و فعل و انفعالات مساعد با صنايع روبه رشد و رو به نزول مي باشد.(141) از آنجا که انتشار کتاب و توسعه آن با بخش سخت افزار توليد به ويژه چاپخانه ارتباطي مستقيم و لاينفک دارد، ابتدا به ايجاز به روند توسعه صنعت نشر در اردن مي پردازيم.

10-3-1 تاریخچه صنعت چاپ و نشر

مراكز انتشارات عمومي عربي در فلسطين عمدتا تحت مديريت بخش خصوصي بود. پس از اشغال فلسطين توسط انگلستان، هراس از تباني و دسيسه انگلستان و رژيم صهيونيستي براي تاسيس دولت يهودي، موجب تاسيس انتشاراتي عمومي در سال 1919 گرديد. انگلستان به ندرت كنترل اين انتشارات را توسط دستورات مستقيم به عهده مي گرفت، اما نهايتا به سوء استفاده از يهودي ها و فلسطيني ها در مقابله با يكديگر متوسل شد.

پس از تاسيس دولت اسرائيل در سال 1948، مهاجران فلسطيني از فلسطين سابق وارد کرانه خاوري اردن شدند و کرانه باختري در سال 1950 رسما به اردن پيوست. اردن پيش از استقلال تا سال 1946 تنها يك مطبوعه هفتگي داشت؛ الشرق العربي كه نخستين بار در سال 1923 به چاپ رسيد و اطلاعيه هاي رسمي،‌ قوانين مصوب دولتي و مقررات ها را منتشر مي كرد. تا آن زمان اردن انتشارات عمومي نداشت و مردم وابسته به نشرياتي بودند كه از فلسطين، سوريه، لبنان و مصر وارد مي شد. (142)

پس از جنگ جهاني اول منطقه اردن كنوني که ميان سوريه، فلسطين و حجاز واقع بود؛ داراي چاپخانه گرديد. نخستين چاپخانه در اردن توسط خليل نصر ايجاد شد. وي در سال 1922 چاپخانه اش را از حیفا به امان منتقل كرد. هم چنين در سال 1925 يك چاپخانه دولتي در اردن تاسيس شد. (143)

اولين تلاشها براي ايجاد چاپخانه در اردن توسط خيرالدين زرکلي در سال 1922 انجام شد. وي به قدس رفت تا چاپخانه آنجا را خريداري کند ولي معلوم نيست که درکارش موفق شد يا خير؟ تمامي منابع اظهار مي دارند که خير الدين زرکلي چاپخانه خليل نصر را که درسال 1909 در حيفا ايجاد شده بود، در سال 1922 به امان منتقل کرد. اين چاپخانه کار خود را با چاپ و انتشار جريدة الاردن آغاز کرد و «مطبعــة جريدة الاردن» نامگذاري شد که به انتشار مطبوعات دولتي و نظامي و تجاري در تيراژ کم مي پرداخت. (144) روزنامه الشرق العربي اولين روزنامه  اي بود که در تاريخ 28/5/1923 يعني سه روزپس از جشن استقلال اردن چاپ شد. (145)

دومين چاپخانه در سال 1925 با نام چاپخانه رسمي دولت براي چاپ نشريات و مطبوعات دولتي آغاز به کار کرد. (146)

سومين چاپخانه در سال 1926توسط محمد نوري با نام چاپخانه «الوطنيــة» ايجاد گرديد. هم اکنون چاپخانه « الوطنيــة» جزء بزرگترين چاپخانه هاي کشور اردن است.

چهارمين چاپخانه اي که در اردن تاسيس شد، چاپخانه « الاستقلال العربي» بود که در سال 1932 توسط جودت شعشاعــة تاسيس شد. از مهم ترين کتابهايي که منتشر کرد کتاب من انا از ملک عبدالله بود.

اين چاپخانه ها نقش عمده اي در چاپ و نشر کتابهاي درسي و روزنامه ها و مطبوعات دولتي و تجاري ايفا کردند.(147)

در دهه چهل تعداد چاپخانه ها افزايش يافت و با وحدت دو کرانه شرقي و غربي اردن، چاپخانه هاي بخش غربي به چاپخانه هاي امان اضافه شدند به طوري که در سال 1946 تعداد آنها به 104 چاپخانه رسيد.(148)

از مهم ترين چاپخانه هايي که در دهه پنجاه تاسيس شدند، «مطبعــة الشرکــة الصناعية» در سال 1950، و چاپخانه «الکردي الحديثــة» در سال 1952 بود، به دنبال آنها چاپخانه هاي « السلام» و «الاتحاد» و «الشعب» نیز در امان تاسيس شد.

در اواسط دهه پنجاه چاپخانه « القوات المسلحــة» و در اواخر دهه پنجاه چاپخانه « جمعيــة عمال المطابع التعاونيــة » تاسيس شد. اين دو چاپخانه نقش مهمي در چاپ و نشر کتابهاي درسي ايفا کردند.

در اين دهه، چاپخانه ها دچار تحولات زيادي در زمينة فنآوري شدند؛ براي مثال چاپ رنگي وارد شد و تجهيزات و ابزارهاي چاپ نيز کم کم جايگزين کار دستي گردید و بدين ترتيب چاپخانه هاي تجاري و صنعتي نيز ايجاد شدند و به توليد کارتن و جعبه پرداختند. (149) تا سال 1979، 105 چاپخانه در کرانه خاوري تاسيس گرديد؛ عمان و حومه: 87، اربد: 6، زرقا: 5، و السلط: 2 چاپخانه و در هر يک از شهرهاي رمثا و مفرق و عقبه و جرش يک چاپخانه وجود داشت.

در دهه هفتاد صنعت چاپ اردن با ورود دستگاه هاي منظم سازي حروف بار ديگر دچار تحولي بزرگ شد. در طي ده سال بعد تعداد چاپخانه ها هم چنان افزايش يافت و به رقم 292 چاپخانه رسيد؛ عمان و حومه: 228، زرقا و رصيفه: 21، اربد:11، السلط:7، فحيص: 5، مادبا: 3، کرک: 3، مفرق:3، عقبه:3، و الرمثا:3 چاپخانه و هر يک از شهرهاي طفيله و عجلون و ديرابي سعيد و الشونــة الجنوبيــة و جرش داراي يک چاپخانه بود.(150)

با توسعه و پيشرفت چاپخانه ها، برخي از آنها از کامپيوتر و اشعه ليزر در حروف چيني و تفکيک رنگ ها استفاده مي کردند. (151) اين چاپخانه ها فقط در شهرها قرار نداشتند بلکه در حومه شهرها و در مناطق روستايي نيز وجود داشتند. حدود 70 چاپخانه مخصوص اهداف تجاري و صنعتي بودکه به توليد کارتن و جعبه و نايلون و جلد مي پرداخت.(152) به اين ترتيب مي توان انتظار داشت که حرکت نشر با نرخي قابل قياس با توسعه و ايجاد چاپخانه ها توسعه يافته باشد.

10-3-2 کم و کیف چاپ و نشر کتاب

در دهه بيست فقط يک عنوان کتاب حقوق زن مسلمان از نديم ملاح در اردن در چاپخانه ملي به سال 1928 به چاپ رسيد. ملاح کتاب ديگر خود را با نام نمونه هاي فضائل اسلامي در سال 1922 در قدس در چاپخانه بيت المقدس منتشر کرد. در همين اين دهه پيش از آن سه کتاب ديگر از مولفان اردني در خارج از اردن به چاپ رسيده بود؛ اغاني الصبا از محمد شريقي به سال 1921، کلمات صحيــة و فوائد طبيــة از دکتر حنا قسوس به سال 1924 و تاريخ آثار جرش القديمــة ترجمه سيف الدين برغوثي که هر سه در دمشق چاپ شدند. (153)

در دهه سي تنها 4 عنوان کتاب در امان به چاپ رسيد؛ دو عنوان از پادشاه اردن بود به نام هاي جواب السائل عن الخيل الاصائل و الامالي السياســة که به ترتيب در سالهاي 1936 و 1939 به چاپ رسيدند و کتاب بالرفاه و البنين: طلال از مصطفي وهبي التل و خليل نصر در سال 1934 و القضاء البدوي که در سال 1936 در امان به چاپ رسيدند.(154)

در سال 1940ميلادي چاپخانه استقلال عربي در امان کتاب من انا از پادشاه اردن را به چاپ رساند و در دهه چهل 7 عنوان کتاب در اردن به چاپ رسيد. هم چنين چاپخانه استقلال عربي چاپ دوم سه عنوان کتاب را به انجام رساند؛ هياکل الحب از حسني فريز، فتاة من فلسطين از عبدالحليم عباس، و شرح قانون النقل علي الطرق از محمد سحيمات که در سال 1937 تجديد چاپ شد. (155)

در نيمه دوم قرن بيست حرکت نشر و تاليف توسعه قابل توجهي يافت.

در طي سالهاي 1950-1970 حدود 603 عنوان در اردن و فلسطين چاپ شده است که 358 عنوان در مرحله ي وحدت دو کرانه غربي و شرقي اردن انجام شده است؛ جدول زير بيانگر اين موضوع است:

سال هاي نشر	مکان نشر	مکان نشر	مجموع
	بخش شرقي	بخش غربي
1950-1959	79	72	151
1960-1969	158	49	207
مجموع	237	121	358

(156)

اين جدول نشان مي دهد که در طي اين سالها تحول بزرگي در حرکت نشر و تاليف اردن روي داده است.

هم زمان با شکوفايي حرکت نشر و چاپ در اردن دهه هفتاد، در نيمه اول همين دهه (1971-1975) حدود 1010 عنوان از مولفان فلسطين و اردن در جهان و قريب 195 عنوان در امان و سه عنوان در زرقا و دو عنوان در اربد به چاپ رسيد.

سال هاي نشر	مکان نشر	مکان نشر	مکان نشر	مکان نشر	مجموع
	عمان	اربد	زرقا	خارج از اردن
1976	62	3	-	56	121
1977	73	-	1	108	182
1978	60	-	-	115	175
مجموع	195	3	1	279	478

(157)

نسبت موضوعي کتابهايي که طي سالهاي 1971-1978 به چاپ رسيد به شرح زير است:

موضوعات	عدد	درصد
ادبيات	530	6/35
تاريخ و جغرافيا	372	0/25
علوم اجتماعي	328	0/22
دين	86	8/5
علوم نظري و تطبيقي	77	2/5
معارف عمومي	31	2/1
هنر	24	6/1
فلسفه	21	4/1
زبان ها	19	3/1
مجموع	1488	100درصد

اين جدول نشان مي دهد که در دهه هفتاد، موضوعاتي از قبيل ادبيات و علوم انساني و اجتماعي و دين درصد قابل توجهي از موضوعات کتابهاي چاپ شده را تشکيل مي دهند.

قريب 1446 عنوان (2/97درصد) از اين کتب به زبان عربي و بقيه به ساير زبانها (انگليسي، فرانسوي، اسپانيايي، و ايتاليايي) است. 5/90درصد آنها تاليف، 4/6درصد آنها ترجمه شده و1/2درصد آنها تحقيقي هستند . (158)

طی سال های 1979-1983 موضوعات و تعداد عناوين منتشر شده در هر موضوع به شرح زير است:

موضوعات	1979	1980	1981	1982	1983	مجموع
معارف عمومي	6	3	8	14	29	60
فلسفه و روانشناسي	1	-	2	2	6	11
دين	16	19	71	78	113	297
علوم اجتماعي	60	61	115	101	136	473
زبان ها	4	2	8	6	13	33
علوم نظري و تطبيقي	15	39	52	72	61	239
هنر	1	3	7	5	16	32
ادبيات	27	45	40	87	139	338
تاريخ و جغرافيا	22	24	32	36	43	157
مجموع	152	196	335	401	556	1640

(158)

از سال 1983به بعد کليه مولفان و ناشران و چاپخانه هاي اردن موظف شدند دونسخه از منشورات خود را به سازمان مديريت کتابخانه ها و اسناد ملي تحويل دهند.

توزيع نسبي موضوعات کتابهايي که در سالهاي 1984-1988 به سازمان مديريت کتابخانه ها و اسناد ملي تحويل داده شده به شرح زير است:

موضوع	1984	1985	1986	1987	1988	مجموع
معارف عمومي	17	9	11	27	23	87
فلسفه و روانشناسي	18	13	5	1	2	39
دين	75	93	61	82	114	425
علوم اجتماعي	95	152	155	118	165	685
زبان ها	22	25	15	13	26	101
علوم نظري و تطبيقي	46	55	38	52	52	243
هنر	15	16	13	24	20	88
ادبيات	183	193	153	214	240	983
تاريخ و جغرافيا	42	34	50	75	118	319
مجموع	513	590	501	606	760	2970

(159)

در مجموع 108 عنوان به زبان انگليسي است که حدود 6/3 درصد کل را تشکيل مي دهد که اين ميزان در مقايسه با قبل افزايش قابل توجهي داشته است. (160)

تعداد و درصد موضوعات کتابهاي منتشر شده طي سالهاي 1979-1988 براساس جدول زير مي باشد:

موضوعات	عدد	درصد
ادبيات	1321	6/28
علوم اجتماعي	1158	1/25
دين	722	7/15
علوم نظري و تطبيقي	482	5/10
تاريخ و جغرافيا	476	3/10
معارف عمومي	147	2/3
زبان ها	134	9/2
هنر	120	6/2
فلسفه و روانشناسي	50	1/1
مجموع	4610	100 درصد

موضوع ادبيات در دهه هفتاد نسبت به دهه قبل با کاهش مواجه شده است، اما هم چنان رتبه اول را دارد. اما موضوعات ديگري مانند دين و علوم نظري و تطبيقي افزايش قابل توجهي داشته اند. کتابهاي علوم نظري و تطبيقي از 77 عنوان در سال هاي 1971-1978 به 482 عنوان در سالهاي 1979-1988 رسيد.

در اين دهه عناوين ترجمه شده افزايش قابل توجهي داشته و موسساتي مانند مجمع زبان عربي اهتمام ويژه اي به آن نشان داده اند.(161) اما موضوعاتي مانند فلسفه و روانشناسي و هنر نرخ نزولي داشته اند. (162)

فاروق منصور از پژوهشگران اردن بر اين عقيده است كه اغلب تاليفات نويسندگان در تاريخ ادبيات جديد در كشور اردن و فلسطين پيش از به نيمه رسيدن قرن بيستم، در چارچوب كتاب هايي با محوريت يك موضوع نبوده بلكه اين تاليفات مجموعه اي از مقالات نويسندگان و اديبان به شمار مي رود كه به صورت روزانه، ‌هفتگي يا ماهانه در جرايد به چاپ رسيده و پس از آن به صورت كتاب گردآوري شده و به چاپ رسيده است.

به اعتقاد فاروق منصور حركت تاليف و نشر در اردن به نيمه دوم دهه پنجاه ميلادي بازمي گردد. اولين تلاش براي احصاء توليد فكري اردني فلسطيني، تهيه بيوگرافي مشترك دو كشور است كه شامل 2740 عنوان و با نظارت محمود الاخرس انجام شده است. با تحليل اين کتاب شناسي مي توان گفت كه آنچه بين سال هاي 1920 تا 1970 در اردن و كرانه غربي (فلسطين) به چاپ رسيده 358 عنوان كتاب است که در نيمه اول دهه هفتاد ميلادي داراي رشد چشمگيري بوده است.

همچنين طي سال هاي 1976، 1977 و 1978 ميلادي 5/41درصد از تاليفات نويسندگان اردني در داخل اردن چاپ و نشر شده است. (163)