سنت‌های اسلامی در مالی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (The LinkTitles extension automatically added links to existing pages (https://github.com/bovender/LinkTitles).) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
مسلمانان کشور مالی، علاوهبر سنت‌های عمومی، برای سنت‌های دینی اسلامی خود نیز ارزش خاصی قائل‌اند و در انجام آنها تأکید ویژه دارند. این سنت‌ها اگر چه برگرفته از دین اسلام است، اما برخی شاخصه‌های فرهنگ شفاهی و آیین‌های بومی این کشور را در خود جای داده است. مهمترین سنت‌های اسلامی کشور | مسلمانان کشور مالی، علاوهبر سنت‌های عمومی، برای سنت‌های دینی اسلامی خود نیز ارزش خاصی قائل‌اند و در انجام آنها تأکید ویژه دارند. این سنت‌ها اگر چه برگرفته از دین اسلام است، اما برخی شاخصه‌های فرهنگ شفاهی و آیین‌های بومی این کشور را در خود جای داده است. مهمترین سنت‌های اسلامی کشور مالی عبارتند از: | ||
=== جشن میلاد النبی (ص) === | |||
جشن میلاد النبی (ص) یکی از مهمترین سنت‌های اسلامی کشور مالی است که با قدمت و پیشینۀ چند صد ساله، جایگاه و اعتبار خود را در بین اقوام و قبایل مسلمان مالی حفظ کرده است و هر سال نیز بر اعتبار آن افزوده می‌شود. جشن تولد پیامبر اعظم (ص)، که به مولودی شهرت دارد، علاوهبر آنکه بزرگترین عید دینی مسلمانان کشور است، نمادی از وحدت و انسجام پیروان دین اسلام نیز به‌شمار می‌رود و حضور انبوه و گستردۀ مسلمانان در این جشن (که سلسله‌وار در شهرها و روستاهای مالی برگزار می‌شود)، میزان اعتبار و نفوذ دین اسلام را میان مردم این کشور نشان میدهد. عید میلاد یا به عبارت دیگر جشن میلاد النبی (ص)، به مدت دو ماه و حتی بیشتر، در مناطق مختلف مالی برپا و معمولاً از دوازدهم ربیع‌الاول آغاز می‌شود. جشن‌های مولودی در شهرها و روستاهای این کشور با یکدیگر تفاوت دارد ولی اجرای سرودها و آوازهای بامبارایی در مدح پیامبر اکرم (ص)، پای‌کوبی و دست‌افشانی، انجام حرکات موزون نمایشی، کوبیدن طبل و دف و سخنرانی علما و شیوخ مسلمان، از برنامه‌های اصلی جشن‌های مولودی در سراسر کشور است. در این میان طوارق و پیروان طریقت‌های متصوفه جشن میلاد را به شیوۀ خاصی برگزار می‌کنند. جشن مولودی در شهر تمبوکتو از آداب و رسوم جالبی برخوردار است و هنگام برگزاری جشن میلاد در مساجد این شهر تاریخی، شادی و سرور میان مردم موج می‌زند<ref name=":13">برگرفته از سایت https://www.mali.com</ref>. | |||
جشن | === [[جشن عید فطر در مالی|جشن عید فطر]] === | ||
عید سعید فطر از مهمترین مناسبت‌های اسلامی در کشور مالی و تبلوری از عشق آنان به دین اسلام است. همه ساله، چند روز پیش از فرارسیدن عید فطر، هیجان خاصی در بین مسلمانان سراسر مالی پدید می‌آید و تقریباً تمامی مسلمانان با علاقه‌ای تحسین‌برانگیز، به خرید لوازم و مایحتاج مورد نیاز خود می‌پردازند. چند روز قبل از عید فطر، بازارهای تمام شهرهای بزرگ و کوچک مالی، مملو از مردمی است که مشتاقانه در حال خرید اجناس مختلف‌اند. پس از اعلام رسمی عید فطر، که معمولاً یک روز قبل شورای عالی اسلامی مالی آن را اعلام می‌کند، مسلمانان آمادۀ انجام مقدمات آن می‌شوند. در صبح روز عید فطر، کلیۀ پیروان دین اسلام، مرکب از مذاهب و فرقه‌های مختلف، پیش از طلوع خورشید و پس از ادای فریضۀ نماز صبح، لباس سفید و پاکیزه خود را که به عطرهای محلی آغشته است، بر تن می‌کنند و رهسپار مساجد می‌شوند. پس از برپایی نماز باشکوه عید فطر که علاوهبر مساجد، خیابان‌های اطراف را نیز در برمی‌گیرد، مسلمانان به سخنرانی خطبا و وعاظ گوش می‌دهند و سپس به هم تبریک می‌گویند و قبولی طاعات را از خداوند متعال مسئلت می‌کنند. پس از آن خانواده‌ها به دیدن اقوام و خویشاوندان خود می‌روند و زوج‌های جوان رهسپار منازل والدین و یا افراد کهنسال فامیل می‌شوند. در روز عید فطر بسیاری از کدورت‌ها و دشمنی‌ها برطرف می‌شود و سالمندان معمولاً اختلافات خانوادگی را برطرف و سعی می‌کنند با رفع کدورت‌های موجود، محیطیّ مملو از شادی فراهم آورند. در این روز، بسیاری از بزرگان خانواده، ضمن آنکه دیگر اعضای فامیل را به صرف ناهار دعوت می‌کنند، به اطعام مستمندان نیز می‌پردازند. | |||
عید فطر به‌اندازه‌ای برای مسلمانان مالی اهمّیت دارد که برخی از مالیایی‌هایی که در کشورهای اطراف اقامت دارند، سعی می‌کنند در این ایام، در کشور خود باشند و به دیدار خانواده خصوصاً والدین بروند <ref name=":3">عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، [https://modares.ac.ir/ دانشگاه تربیت مدرس]، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388 ، ص116-117</ref>. | |||
عید | روز عید فطر تعطیّل رسمی کشور مالی است و در نماز عید فطر مسجد جامع باماکو، رئیس‌جمهور، وزرا، فرماندهان عالی‌رتبۀ لشکری و دیپلمات‌های مسلمان شرکت دارند. معمولاً در این روز، رئیس‌جمهور، ضیافت باشکوهی برگزار و دیپلمات‌های کشورهای اسلامی را برای صرف ناهار به کاخ ریاست جمهوری دعوت می‌کند. عید فطر دومین عید بزرگ مسلمانان مالی پس از عید قربان است<ref>چم،شیخ چرنو هادی ، باماکو، رئیس سابق شورای عالی مسلمانان مالی ،آذر 1387 ( گفت‌وگو)</ref>. | ||
عید | === [[جشن عید قربان در مالی|جشن عید قربان]] === | ||
جشن عید قربان، مهمترین عید اسلامی در کشور مالی است که هر ساله، در روز دهم ذی‌الحجه برگزار می‌شود. جشن عید قربان در سراسر کشور مالی تعطیّل رسمی و مسلمانانی که به زیارت خانۀ خدا مشرف شده‌اند، در این روز به ذبح و قربانی می‌پردازند و گوشت آن را بین فقرا و مستمندان توزیع می‌کنند. در روز عید قربان، مسلمانان به دیدار خانواده‌ها و والدین خود می‌روند و معمولاً در اکثر خانواده‌ها جشن و پای‌کوبی تا ساعاتی از نیمه شب ادامه دارد. | |||
در شهر باماکو معمولاً در روز عید قربان اعضای هیأت رئیسۀ شورای عالی مسلمانان مالی و رهبران مسلمان این کشور به دیدار رئیس‌جمهور می‌روند و به صرف غذا پذیرایی می‌شوند. در این گردهم‌آیی، معمولاً سفرای کشورهای اسلامی و ائمۀ جمعه و جماعات برخی از مساجد مهم باماکو نیز حضور دارند<ref name=":3" />. در روز عید قربان بسیاری از مسلمانان پیام‌های تبریک به دوستان و خویشاوندان خود می‌فرستند که امروزه، پیام‌های تبریک بیشتر با تلفن همراه و ایمیل فرستاده می‌شود. | |||
=== عید غدیر خم === | |||
یکی دیگر از سنت‌های مهم مسلمانان مالی که بیشتر به شیعیان (و تا حدودی نیز تیجانی‌ها) اختصاص دارد، بزرگ‌داشت عید غدیر خم است که اغلب در باماکو، سگو و کای انجام می‌شود. در طول این جشن، که با شادی فوق‌العاده شیعیان بومی همراه است، چند تن از علمای شیعه در رابطه با تاریخچۀ عید غدیر خم سخنرانی می‌کنند و معمولاً در این سخنرانی‌ها آیاتی از قرآن کریم نیز تلاوت می‌شود. | |||
جشن عید غدیر خم در باماکو با تشریفات بیشتری برگزار می‌شود و برخی از بومیان شیعه غذاهای محلی، شربت و شیرینی در بین پیروان اهل بیت پخش می‌کنند. در این مراسم مسلمانان تیجانی و قادری مسلک نیز حضور دارند<ref>ترائوره، شیخ موسی (شیوخ مهم شیعه ) ، باماکو ، آذر 1387 (گفت‌وگو)</ref>. | |||
=== عید مبعث === | |||
جشن مبعث و بزرگ‌داشت روز برگزیده شدن پیامبر اعظم (ص) به مقام رسالت، هر ساله در سراسر مالی برگزار می‌شود. در این جشن، مسلمانان پیرو مذاهب مختلف، در مجالسی که مساجد شهرها و روستاهای کشور برپا می‌کنند، حضور فعالی دارند. سخنرانی، مداحی، قرائت اشعاری در مدح و نعت پیامبر اکرم (ص)، انجام برخی حرکات موزون نمایشی و توزیع خوراکی‌های محلی، از برنامه‌های مختلف و متنوع عید مبعث است. | |||
=== [[ماه رمضان در مالی|ماه رمضان]] === | |||
در ماه مبارک رمضان، یکی از سنن مهم مسلمانان کشور مالی تجلی می‌یابد. مسلمانان سراسر این کشور، در شهرها و روستاها، چند روز پیش از آغاز رسمی ماه رمضان، به پیشواز این ماه می‌روند و با بجای آوردن روزه مستحبی، به استقبال رمضان می‌روند و در طول این ماه، با ممارست تمام، سعی در استفادۀ کامل از فضای معنوی حاکم بر کشور دارند. از این‌رو، چند روز پیش از آغاز ماه رمضان و اعلام رسمی آن- که به عهدۀ شورای عالی مسلمانان مالی است- خانواده‌های مسلمان رهسپار بازارهای شهر و روستا می‌شوند و مواد غذایی مورد نیاز خود را تهیه می‌کنند که معمولاً این امر، در هفته آخر ماه شعبان، موجب رونق و گرمی بازارهای مالی می‌شود. | |||
در | در ماه رمضان و باوجود فقر حاکم بر جامعه، در مساجد شهرها و روستاهای مالی، از روزه‌داران با انواع و اقسام غذاهای محلی برای افطاری و سحری پذیرایی می‌شود. در این ماه کلاس‌های قرائت و تفسیر قرآن نیز همه روزه در مساجد شهرها و روستاهای کشور برگزار می‌شود و مسلمانان با شور و اشتیاق در این کلاس‌ها شرکت می‌کنند. علاوهبر آن، در مساجد مختلف، هر شب جلسات سخنرانی برپا می‌شود و وعاظ و خطبا، مسلمانان را به تقوی و پرهیزکاری و عبادت دعوت و احادیث و روایاتی را در این ارتباط نقل می‌کنند <ref name=":3" />. طیّ ماه رمضان، در برخی مناطق مالی، چادرهایی برپا و قرآن پس از غروب آفتاب و با حضور گستردۀ مسلمانان ختم می‌شود. مسلمانان مالی ختم قرآن را موجب باز شدن درهای رحمت خداوندی و افزایش رزق و روزی خود می‌دانند، از این‌رو، بسیاری از آنها در این مراسم شرکت می‌کنند. | ||
=== احترام به اهل بیت و ائمه اطهار (ع) === | |||
از سنت‌های جالب مسلمانان این کشور، به‌ویژه در میان پیروان طریقت‌های تیجانیه و قادریّه، ارادت خاص آنها به اهل بیت پیامبر (ص) و ائمه اطهار است. در واقع پیروان دین اسلام با توجّه به پیشینۀ عمیق خود و وجود اندیشه‌های شیعی مبتنی بر مهدویت، که در قرون هجده و نوزده میلادی در مناطقی از این کشور و دیگر مناطق غرب آفریقا رسوخ کرده است، به خاندان پیامبر از جمله حضرت علی (ع) (به‌صورت ویژه)، حضرت فاطمه زهرا (س) و فرزندان ایشان خصوصاً امام حسن (ع) و امام حسین (ع) عشق می‌ورزند و در بسیاری از مشکلات خود به این بزرگواران توسل می‌جویند[i]. در این ارتباط رایج‌ترین نام زنان و دختران مالی فاطمه (س) است و مسلمانان معتقدند اطلاق نام فاطمه (س) بر دختران برکت و رحمت را به خانواده‌های آنان به ارمغان می‌آورد. نام‌های زینب (س) و سکینه نیز در بین قبایل طوارق رایج است. مسلمانان مالی شامل مالکی‌ها و پیروان طریقت‌های متصوفه شأن و منزلت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را بسیار گرامی می‌دارند و معتقدند که این دو امام همام دوقلو بوده‌اند. از این‌رو، نام ایشان را بر فرزندان خود (در صورتی که صاحب فرزند پسر دو قلو شوند، نام آن دو بزرگوار را باهم انتخاب می‌کنند) می‌گذارند و بسیار کم اتفاق می‌افتد که نام دیگری را برای فرزندان خود انتخاب کنند. نام حسنین نیز در میان مسلمانان مالی رایج و ترکیبی از اسامی حسن و حسین است. | |||
اگر چه به‌دلیل فقر، بسیار کم اتفاق می‌افتد که مسلمانان این کشور برای زیارت اماکن متبرکه، به سرزمین عربستان و یا عراق سفر کنند اما در صورت تحقق این امر (که عمدتاً با کمک کشورها و سازمان‌های بین‌المللی اسلامی انجام می‌شود)، آنان به زیارت قبور سه امام اول شیعه در عربستان و عراق می‌روند و نذورات خود را به بارگاه امامان تقدیم می‌کنند. | |||
=== احترام به سادات === | |||
از سنت‌های اسلامی پسندیده نزد مسلمانان مالی، احترام بسیار زیاد به خاندان پیامبر (ص) و افراد موسوم به شریف (سید) است. در واقع شریفان در کشورهای مختلف غرب آفریقا و خصوصاً مالی به‌عنوان اعقاب پیامبر، علی (ع) و فاطمه زهرا (س)، از جایگاه والایی در بین مسلمانان مالی برخوردارند و وجود آنها در قبایل این کشور، نوعی برکت و رحمت برای مسلمانان این قبایل به‌شمار می‌آید. علاوهبر آن، امروزه مقابر شریفان در شهرها و روستاهای مالی، در زمرۀ مهمترین زیارتگاه‌ها و اماکن مذهبی پیروان دین اسلام در این سرزمین است و آنها هر سال و در مناسبت‌های خاص مذهبی، به دیدار این مقابر می‌روند و خیرات و نذورات خود را هدیه می‌کنند و برای رفع مشکلات خود از آنها استمداد می‌جویند[ii]. | |||
=== [[زیارت قبور در مالی|زیارت قبور]] === | |||
از سنت‌های رایج و جالب مسلمانان کشور مالی، به‌ویژه در بین قادری‌ها، زیارت سالیانۀ قبور خلفای قادریّه در شهر کوچک دیلی است. همه ساله و در برگزاری جشن‌های میلاد النبی (ص)، هزاران نفر از مسلمانان این کشور، از اهل سنت و پیروان طریقت قادریّه، به شهر دیلی می‌روند و اماکن مقدس دیلی و مارابوهای ساداتی را زیارت می‌کنند که نسل‌‌درنسل عهده‌دار شغل معلمی قرآن بوده‌اند. آنها معتقدند که زیارت اماکن مقدس دیلی موجب برکت در رزق و روزی آنها می‌شود[iii]. | |||
انبوه مسلمانانی که رهسپار دیلی می‌شوند، طیّ مدت اقامت چند روزه خود در این شهر، به دیدار قبور بزرگان مسلمان نظیر باباحما، اومو و دیگران می‌روند. در این مراسم برخی از مقامات عالی‌رتبۀ دولتی و نمایندگانی از خانوادۀ الحاج عمرتال نیز شرکت می‌کنند. به این سنت زیارت گفته می‌شود و مسلمانان نسبت به ادای آن در هر سال و مصادف با فرا رسیدن سالروز میلاد حضرت پیامبر (ص) تأکید خاصی دارند<ref name=":15">احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: [https://astanprint.ir/ مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس]، 1384، ص 294.</ref> . این مراسم از رادیو ملی مالی مستقیماً پخش می‌شود و گزارشگران تلویزیون ملی کشور گزارش‌های مفصلی از آن تهیه می‌كنند. | |||
=== [[برپایی نمازهای جمعه و جماعات در مالی|برپایی نمازهای جمعه و جماعات]] === | |||
از سنت‌های پسندیدۀ مسلمانان کشور مالی برپایی نماز جمعه است. ظهر روز جمعه، تمامی بزرگسالان، از زن و مرد با پوشیدن لباس‌های سفید و بلند معطر و کاملاً پاکیزه، در مساجد شهرها و روستاهای مالی، شرکت و نماز جمعه را ادا می‌کنند. شدت علاقۀ مسلمانان مالی به‌اندازه‌ای است که باوجود آنکه روز جمعه، روز کاری محسوب می‌شود،، کلیۀ ادارات دولتی در طول برگزاری نماز تعطیّل است و کارمندان و شاغلان بخش اداری می‌توانند بدون کسب اجازه محل کار خود را ترک کنند. | |||
در | نماز جمعه در شهرها و روستاهای مالی با حضور انبوه مسلمانان برگزار می‌شود و علاوهبر صحن و محوطۀ مساجد، گاه کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف نیز مملو از نمازگزارانی است که با اشتیاق در این مراسم عبادی حضور یافته‌اند. نماز جمعه نمادی از وحدت و انسجام مسلمانان در سراسر جهان است. ائمۀ جمعه- امام اول، دوم و سوم- معمولاً امامان ثابت مساجدند که خطبه‌های نماز جمعه را به زبان محلی بامبارا قرائت می‌کنند و در خطبه‌های عبادی- سیاسی به ایراد موضوعات دینی و تعالیم و اصول اسلامی می‌پردازند. به‌دلیل سیاست خاص دولت و با توجّه به نظام لائیک حکومت، ائمۀ جمعه در سخنرانی خود، به موضوعات سیاسی داخلی و مشکلات جهان اسلام نظیر کشتار مسلمانان فلسطیّن به‌دست صهیونیست‌ها و مصیبت‌های دیگر مسلمانان در کشورهای [[افغانستان]]، پاکستان، عراق، یمن و...، اشاره نمی‌کنند و خطبۀ مکتوب نماز جمعه، صرفاً در برگیرندۀ مسائل دینی و ذکر روایات و احادیث از پیامبر اکرم (ص) است.1 در مراسم نماز جمعه باماکو مقامات عالی‌رتبۀ مالی، از جمله رئیس‌جمهور، نخست وزیر، رئیس مجلس، وزرا، شخصیت‌های بلند پایۀ لشکری و کشوری و دیپلمات‌های مسلمان حضور می‌یابند. | ||
از ویژگی‌های نمازهای جمعه در مالی خصوصاً شهرهای بزرگ این کشور می‌توان به نیمه تعطیّل شدن سراسر کشور در روز جمعه، خلوت شدن خیابان‌ها، توقف کامل فعالیت‌های روزانه تا پایان مراسم، تشکیل صفوف نماز در خیابان‌ها و اعطای صدقه و نذورات به نیازمندان اشاره کرد<ref name=":3" />. | |||
=== زیارت خانۀ خدا === | |||
زیارت خانۀ خدا و سفر حج، یکی از مناسک مهم دین اسلام و در نزد مسلمانان مالی، جلوه‌ای از عشق به معبود و پروردگار متعال است. در واقع پیروان اسلام در این سرزمین، حج را بالا‌‌‌‌‌ترین سعادتی می‌دانند که نصیب مسلمانان واجد شرایط می‌شود. یکی از بزرگترین معضلات مسلمانان مالی، هم‌چون دیگر کشورهای آفریقایی، فقری است که مردم گرفتار آن هستند و از این‌رو، زیارت خانۀ خدا برای مسلمانانی كه به‌سختی معیشت خانواده خود را تأمین می‌كنند، رؤیایی دور از تحقق است. بنابراین، معدود افرادی که با کمک سازمان‌ها، مؤسسات اسلامی بین‌المللی و کشورهای اسلامی، به فیض زیارت خانۀ خدا نائل می‌شوند، آن را نوعی تفاخر و برتری برای خود می‌دانند. لقب الحاج نیز که معمولاً پس از بازگشت حجاج به کشور، تا پایان عمر پیشوند نام آنها می‌شود، منتهای آرزوی هر مسلمان در این کشور است. | |||
از | در حال حاضر سفر حج را دولت مالی با هماهنگی سازمان شورای حج مالی انجام میدهد و این سازمان همه ساله در موسم حج، گروهی از مسلمانان را با هزینۀ شخصی آنها به عربستان اعزام می‌نماید. در این سفر، حجاج معمولاً با مشکلات فراوانی مواجه‌اند كه هنگام حضور در شهرهای مكه و مدینه و انجام مناسک حج واجب، بیشتر نمایان می‌شود. این امر كه ناشی از کمبود امکانات و عدم مدیریت مسئولان سازمان شورای حج مالی است، بارها موجب اعتراض حجاج این کشور شده و آنها سازمان شورای حج مالی را به سوء‌مدیریت و بی‌تدبیری در خصوص اسکان حجاج متهم کرده‌اند و با آنکه این سازمان هر سال قول میدهد نواقص موجود را در سال‌های آینده مرتفع سازد، حجاج مالیایی همه ساله با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستند<ref name=":3" />. | ||
عشق و علاقۀ مسلمانان مالی به حج، علاوهبر اهمّیت والای این فریضه، به تاریخ این کشور و سفر باشکوه امپراطور منسا موسی به حج بازمی‌گردد که موجب شهرت کشور مالی در سراسر جهان آن روزگار شد. سفر حج، علاوهبر نقش و اهمّیت بسیار آن در آشنایی اندیشمندان، علما و مردم عادی در این فضای روحانی و مملو از معنویت، از دیرباز عاملی مهم در توسعۀ دیدگاه فکری و دینی مسلمانان این کشور و انتقال معارف و اندیشه‌های اسلامی به آنان بوده است.<ref>عرب احمدی ، امیر بهرام (1391).جامعه و فرهنگ مالی. تهران: [https://alhoda.ir/ موسسه فرهنگی و هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی] ،ص.</ref> | |||
== پاورقی == | |||
[i].میزان علاقه مسلمانان به امامان دوم و سوم (ع) به‌اندازه‌ای است که چنانچه خانواده‌ای صاحب چند فرزند دوقلوی پسر شود، دوقلوهای بعدی را حسن دوم و حسین دوم می‌نامند<ref name=":0">مطالعات ميدانی و مشاهدات عينی نويسنده، باماكو ، سگو و تمبوكتو، 1387</ref>. | |||
[ii]. سادات مالی شریف حیدره نامیده می‌شوند. میزان ارادت مسلمانان مالی به سادات در حدی است که اگر سیدی در خانه آنها حضور یابد از وی پذیرایی بسیار مناسبی به‌عمل می‌آورند. آنان درهنگام بیماری اعضای خانواده نیز تکه‌ای از البسه سادات را بر لباس مریض نصب می‌کنند و معتقدند این امر موجب شفای عاجل وی می‌شود<ref>جباتی،شیخ محمد (استاد مرکز فرهنگی ج.ا.ایران ) ، (شیوخ سرشناس شیعه )، باماکو، آذر 1387( گفت‌وگو)</ref>. | |||
[iii]. برخی از این اماکن مقدسه و زوایا عبارتند از: | |||
<small>- قبرستان قدیسین در منطقۀ دیلی</small> | |||
<small>- مقبرۀ محمد عبدالله سوده در منطقۀ دینا</small> | |||
<small>- کلبۀ مقدس خانوادۀ کیتا (بازماندگان امپراطور سونجا کیتا در کانگابا)</small> | |||
<small>- صخره‌های عمودی موسوم به ید فاطمه (هم‌چون دستی که به سوی آسمان دراز شده و در حال نیایش است)</small> | |||
<small>- مقبرۀ الحاج عمرتال در حومۀ شهر باندیاگارا</small> | |||
<small>- کلیۀ مقدس کانگابا (در این مکان اشیای مقدسی که از مکه انتقال داده شده‌اند، نگهداری می‌شود)<ref name=":152">احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: [https://astanprint.ir/ مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس]، 1384، ص 294.</ref>.</small> | |||
<small>1- طیّ چند سال اخیر این رویۀ محافظه کارانه تا حدودی تغییر یافته و امامان مساجد بارها به انتقاد از سیاست‌های ضد اسلامی[[آمریکا]] در کشورهای مختلف اسلامی و کشتار وحشیانۀ فلسطیّنیان از سوی رژیم اشغالگر قدس پرداخته‌اند.</small> | |||
== نیز نگاه کنید به == | |||
== کتابشناسی == | |||
نسخهٔ ۲۷ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۰۱
مسلمانان کشور مالی، علاوهبر سنت‌های عمومی، برای سنت‌های دینی اسلامی خود نیز ارزش خاصی قائل‌اند و در انجام آنها تأکید ویژه دارند. این سنت‌ها اگر چه برگرفته از دین اسلام است، اما برخی شاخصه‌های فرهنگ شفاهی و آیین‌های بومی این کشور را در خود جای داده است. مهمترین سنت‌های اسلامی کشور مالی عبارتند از:
جشن میلاد النبی (ص)
جشن میلاد النبی (ص) یکی از مهمترین سنت‌های اسلامی کشور مالی است که با قدمت و پیشینۀ چند صد ساله، جایگاه و اعتبار خود را در بین اقوام و قبایل مسلمان مالی حفظ کرده است و هر سال نیز بر اعتبار آن افزوده می‌شود. جشن تولد پیامبر اعظم (ص)، که به مولودی شهرت دارد، علاوهبر آنکه بزرگترین عید دینی مسلمانان کشور است، نمادی از وحدت و انسجام پیروان دین اسلام نیز به‌شمار می‌رود و حضور انبوه و گستردۀ مسلمانان در این جشن (که سلسله‌وار در شهرها و روستاهای مالی برگزار می‌شود)، میزان اعتبار و نفوذ دین اسلام را میان مردم این کشور نشان میدهد. عید میلاد یا به عبارت دیگر جشن میلاد النبی (ص)، به مدت دو ماه و حتی بیشتر، در مناطق مختلف مالی برپا و معمولاً از دوازدهم ربیع‌الاول آغاز می‌شود. جشن‌های مولودی در شهرها و روستاهای این کشور با یکدیگر تفاوت دارد ولی اجرای سرودها و آوازهای بامبارایی در مدح پیامبر اکرم (ص)، پای‌کوبی و دست‌افشانی، انجام حرکات موزون نمایشی، کوبیدن طبل و دف و سخنرانی علما و شیوخ مسلمان، از برنامه‌های اصلی جشن‌های مولودی در سراسر کشور است. در این میان طوارق و پیروان طریقت‌های متصوفه جشن میلاد را به شیوۀ خاصی برگزار می‌کنند. جشن مولودی در شهر تمبوکتو از آداب و رسوم جالبی برخوردار است و هنگام برگزاری جشن میلاد در مساجد این شهر تاریخی، شادی و سرور میان مردم موج می‌زند[۱].
جشن عید فطر
عید سعید فطر از مهمترین مناسبت‌های اسلامی در کشور مالی و تبلوری از عشق آنان به دین اسلام است. همه ساله، چند روز پیش از فرارسیدن عید فطر، هیجان خاصی در بین مسلمانان سراسر مالی پدید می‌آید و تقریباً تمامی مسلمانان با علاقه‌ای تحسین‌برانگیز، به خرید لوازم و مایحتاج مورد نیاز خود می‌پردازند. چند روز قبل از عید فطر، بازارهای تمام شهرهای بزرگ و کوچک مالی، مملو از مردمی است که مشتاقانه در حال خرید اجناس مختلف‌اند. پس از اعلام رسمی عید فطر، که معمولاً یک روز قبل شورای عالی اسلامی مالی آن را اعلام می‌کند، مسلمانان آمادۀ انجام مقدمات آن می‌شوند. در صبح روز عید فطر، کلیۀ پیروان دین اسلام، مرکب از مذاهب و فرقه‌های مختلف، پیش از طلوع خورشید و پس از ادای فریضۀ نماز صبح، لباس سفید و پاکیزه خود را که به عطرهای محلی آغشته است، بر تن می‌کنند و رهسپار مساجد می‌شوند. پس از برپایی نماز باشکوه عید فطر که علاوهبر مساجد، خیابان‌های اطراف را نیز در برمی‌گیرد، مسلمانان به سخنرانی خطبا و وعاظ گوش می‌دهند و سپس به هم تبریک می‌گویند و قبولی طاعات را از خداوند متعال مسئلت می‌کنند. پس از آن خانواده‌ها به دیدن اقوام و خویشاوندان خود می‌روند و زوج‌های جوان رهسپار منازل والدین و یا افراد کهنسال فامیل می‌شوند. در روز عید فطر بسیاری از کدورت‌ها و دشمنی‌ها برطرف می‌شود و سالمندان معمولاً اختلافات خانوادگی را برطرف و سعی می‌کنند با رفع کدورت‌های موجود، محیطیّ مملو از شادی فراهم آورند. در این روز، بسیاری از بزرگان خانواده، ضمن آنکه دیگر اعضای فامیل را به صرف ناهار دعوت می‌کنند، به اطعام مستمندان نیز می‌پردازند.
عید فطر به‌اندازه‌ای برای مسلمانان مالی اهمّیت دارد که برخی از مالیایی‌هایی که در کشورهای اطراف اقامت دارند، سعی می‌کنند در این ایام، در کشور خود باشند و به دیدار خانواده خصوصاً والدین بروند [۲].
روز عید فطر تعطیّل رسمی کشور مالی است و در نماز عید فطر مسجد جامع باماکو، رئیس‌جمهور، وزرا، فرماندهان عالی‌رتبۀ لشکری و دیپلمات‌های مسلمان شرکت دارند. معمولاً در این روز، رئیس‌جمهور، ضیافت باشکوهی برگزار و دیپلمات‌های کشورهای اسلامی را برای صرف ناهار به کاخ ریاست جمهوری دعوت می‌کند. عید فطر دومین عید بزرگ مسلمانان مالی پس از عید قربان است[۳].
جشن عید قربان
جشن عید قربان، مهمترین عید اسلامی در کشور مالی است که هر ساله، در روز دهم ذی‌الحجه برگزار می‌شود. جشن عید قربان در سراسر کشور مالی تعطیّل رسمی و مسلمانانی که به زیارت خانۀ خدا مشرف شده‌اند، در این روز به ذبح و قربانی می‌پردازند و گوشت آن را بین فقرا و مستمندان توزیع می‌کنند. در روز عید قربان، مسلمانان به دیدار خانواده‌ها و والدین خود می‌روند و معمولاً در اکثر خانواده‌ها جشن و پای‌کوبی تا ساعاتی از نیمه شب ادامه دارد.
در شهر باماکو معمولاً در روز عید قربان اعضای هیأت رئیسۀ شورای عالی مسلمانان مالی و رهبران مسلمان این کشور به دیدار رئیس‌جمهور می‌روند و به صرف غذا پذیرایی می‌شوند. در این گردهم‌آیی، معمولاً سفرای کشورهای اسلامی و ائمۀ جمعه و جماعات برخی از مساجد مهم باماکو نیز حضور دارند[۲]. در روز عید قربان بسیاری از مسلمانان پیام‌های تبریک به دوستان و خویشاوندان خود می‌فرستند که امروزه، پیام‌های تبریک بیشتر با تلفن همراه و ایمیل فرستاده می‌شود.
عید غدیر خم
یکی دیگر از سنت‌های مهم مسلمانان مالی که بیشتر به شیعیان (و تا حدودی نیز تیجانی‌ها) اختصاص دارد، بزرگ‌داشت عید غدیر خم است که اغلب در باماکو، سگو و کای انجام می‌شود. در طول این جشن، که با شادی فوق‌العاده شیعیان بومی همراه است، چند تن از علمای شیعه در رابطه با تاریخچۀ عید غدیر خم سخنرانی می‌کنند و معمولاً در این سخنرانی‌ها آیاتی از قرآن کریم نیز تلاوت می‌شود.
جشن عید غدیر خم در باماکو با تشریفات بیشتری برگزار می‌شود و برخی از بومیان شیعه غذاهای محلی، شربت و شیرینی در بین پیروان اهل بیت پخش می‌کنند. در این مراسم مسلمانان تیجانی و قادری مسلک نیز حضور دارند[۴].
عید مبعث
جشن مبعث و بزرگ‌داشت روز برگزیده شدن پیامبر اعظم (ص) به مقام رسالت، هر ساله در سراسر مالی برگزار می‌شود. در این جشن، مسلمانان پیرو مذاهب مختلف، در مجالسی که مساجد شهرها و روستاهای کشور برپا می‌کنند، حضور فعالی دارند. سخنرانی، مداحی، قرائت اشعاری در مدح و نعت پیامبر اکرم (ص)، انجام برخی حرکات موزون نمایشی و توزیع خوراکی‌های محلی، از برنامه‌های مختلف و متنوع عید مبعث است.
ماه رمضان
در ماه مبارک رمضان، یکی از سنن مهم مسلمانان کشور مالی تجلی می‌یابد. مسلمانان سراسر این کشور، در شهرها و روستاها، چند روز پیش از آغاز رسمی ماه رمضان، به پیشواز این ماه می‌روند و با بجای آوردن روزه مستحبی، به استقبال رمضان می‌روند و در طول این ماه، با ممارست تمام، سعی در استفادۀ کامل از فضای معنوی حاکم بر کشور دارند. از این‌رو، چند روز پیش از آغاز ماه رمضان و اعلام رسمی آن- که به عهدۀ شورای عالی مسلمانان مالی است- خانواده‌های مسلمان رهسپار بازارهای شهر و روستا می‌شوند و مواد غذایی مورد نیاز خود را تهیه می‌کنند که معمولاً این امر، در هفته آخر ماه شعبان، موجب رونق و گرمی بازارهای مالی می‌شود.
در ماه رمضان و باوجود فقر حاکم بر جامعه، در مساجد شهرها و روستاهای مالی، از روزه‌داران با انواع و اقسام غذاهای محلی برای افطاری و سحری پذیرایی می‌شود. در این ماه کلاس‌های قرائت و تفسیر قرآن نیز همه روزه در مساجد شهرها و روستاهای کشور برگزار می‌شود و مسلمانان با شور و اشتیاق در این کلاس‌ها شرکت می‌کنند. علاوهبر آن، در مساجد مختلف، هر شب جلسات سخنرانی برپا می‌شود و وعاظ و خطبا، مسلمانان را به تقوی و پرهیزکاری و عبادت دعوت و احادیث و روایاتی را در این ارتباط نقل می‌کنند [۲]. طیّ ماه رمضان، در برخی مناطق مالی، چادرهایی برپا و قرآن پس از غروب آفتاب و با حضور گستردۀ مسلمانان ختم می‌شود. مسلمانان مالی ختم قرآن را موجب باز شدن درهای رحمت خداوندی و افزایش رزق و روزی خود می‌دانند، از این‌رو، بسیاری از آنها در این مراسم شرکت می‌کنند.
احترام به اهل بیت و ائمه اطهار (ع)
از سنت‌های جالب مسلمانان این کشور، به‌ویژه در میان پیروان طریقت‌های تیجانیه و قادریّه، ارادت خاص آنها به اهل بیت پیامبر (ص) و ائمه اطهار است. در واقع پیروان دین اسلام با توجّه به پیشینۀ عمیق خود و وجود اندیشه‌های شیعی مبتنی بر مهدویت، که در قرون هجده و نوزده میلادی در مناطقی از این کشور و دیگر مناطق غرب آفریقا رسوخ کرده است، به خاندان پیامبر از جمله حضرت علی (ع) (به‌صورت ویژه)، حضرت فاطمه زهرا (س) و فرزندان ایشان خصوصاً امام حسن (ع) و امام حسین (ع) عشق می‌ورزند و در بسیاری از مشکلات خود به این بزرگواران توسل می‌جویند[i]. در این ارتباط رایج‌ترین نام زنان و دختران مالی فاطمه (س) است و مسلمانان معتقدند اطلاق نام فاطمه (س) بر دختران برکت و رحمت را به خانواده‌های آنان به ارمغان می‌آورد. نام‌های زینب (س) و سکینه نیز در بین قبایل طوارق رایج است. مسلمانان مالی شامل مالکی‌ها و پیروان طریقت‌های متصوفه شأن و منزلت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) را بسیار گرامی می‌دارند و معتقدند که این دو امام همام دوقلو بوده‌اند. از این‌رو، نام ایشان را بر فرزندان خود (در صورتی که صاحب فرزند پسر دو قلو شوند، نام آن دو بزرگوار را باهم انتخاب می‌کنند) می‌گذارند و بسیار کم اتفاق می‌افتد که نام دیگری را برای فرزندان خود انتخاب کنند. نام حسنین نیز در میان مسلمانان مالی رایج و ترکیبی از اسامی حسن و حسین است.
اگر چه به‌دلیل فقر، بسیار کم اتفاق می‌افتد که مسلمانان این کشور برای زیارت اماکن متبرکه، به سرزمین عربستان و یا عراق سفر کنند اما در صورت تحقق این امر (که عمدتاً با کمک کشورها و سازمان‌های بین‌المللی اسلامی انجام می‌شود)، آنان به زیارت قبور سه امام اول شیعه در عربستان و عراق می‌روند و نذورات خود را به بارگاه امامان تقدیم می‌کنند.
احترام به سادات
از سنت‌های اسلامی پسندیده نزد مسلمانان مالی، احترام بسیار زیاد به خاندان پیامبر (ص) و افراد موسوم به شریف (سید) است. در واقع شریفان در کشورهای مختلف غرب آفریقا و خصوصاً مالی به‌عنوان اعقاب پیامبر، علی (ع) و فاطمه زهرا (س)، از جایگاه والایی در بین مسلمانان مالی برخوردارند و وجود آنها در قبایل این کشور، نوعی برکت و رحمت برای مسلمانان این قبایل به‌شمار می‌آید. علاوهبر آن، امروزه مقابر شریفان در شهرها و روستاهای مالی، در زمرۀ مهمترین زیارتگاه‌ها و اماکن مذهبی پیروان دین اسلام در این سرزمین است و آنها هر سال و در مناسبت‌های خاص مذهبی، به دیدار این مقابر می‌روند و خیرات و نذورات خود را هدیه می‌کنند و برای رفع مشکلات خود از آنها استمداد می‌جویند[ii].
زیارت قبور
از سنت‌های رایج و جالب مسلمانان کشور مالی، به‌ویژه در بین قادری‌ها، زیارت سالیانۀ قبور خلفای قادریّه در شهر کوچک دیلی است. همه ساله و در برگزاری جشن‌های میلاد النبی (ص)، هزاران نفر از مسلمانان این کشور، از اهل سنت و پیروان طریقت قادریّه، به شهر دیلی می‌روند و اماکن مقدس دیلی و مارابوهای ساداتی را زیارت می‌کنند که نسل‌‌درنسل عهده‌دار شغل معلمی قرآن بوده‌اند. آنها معتقدند که زیارت اماکن مقدس دیلی موجب برکت در رزق و روزی آنها می‌شود[iii].
انبوه مسلمانانی که رهسپار دیلی می‌شوند، طیّ مدت اقامت چند روزه خود در این شهر، به دیدار قبور بزرگان مسلمان نظیر باباحما، اومو و دیگران می‌روند. در این مراسم برخی از مقامات عالی‌رتبۀ دولتی و نمایندگانی از خانوادۀ الحاج عمرتال نیز شرکت می‌کنند. به این سنت زیارت گفته می‌شود و مسلمانان نسبت به ادای آن در هر سال و مصادف با فرا رسیدن سالروز میلاد حضرت پیامبر (ص) تأکید خاصی دارند[۵] . این مراسم از رادیو ملی مالی مستقیماً پخش می‌شود و گزارشگران تلویزیون ملی کشور گزارش‌های مفصلی از آن تهیه می‌كنند.
برپایی نمازهای جمعه و جماعات
از سنت‌های پسندیدۀ مسلمانان کشور مالی برپایی نماز جمعه است. ظهر روز جمعه، تمامی بزرگسالان، از زن و مرد با پوشیدن لباس‌های سفید و بلند معطر و کاملاً پاکیزه، در مساجد شهرها و روستاهای مالی، شرکت و نماز جمعه را ادا می‌کنند. شدت علاقۀ مسلمانان مالی به‌اندازه‌ای است که باوجود آنکه روز جمعه، روز کاری محسوب می‌شود،، کلیۀ ادارات دولتی در طول برگزاری نماز تعطیّل است و کارمندان و شاغلان بخش اداری می‌توانند بدون کسب اجازه محل کار خود را ترک کنند.
نماز جمعه در شهرها و روستاهای مالی با حضور انبوه مسلمانان برگزار می‌شود و علاوهبر صحن و محوطۀ مساجد، گاه کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف نیز مملو از نمازگزارانی است که با اشتیاق در این مراسم عبادی حضور یافته‌اند. نماز جمعه نمادی از وحدت و انسجام مسلمانان در سراسر جهان است. ائمۀ جمعه- امام اول، دوم و سوم- معمولاً امامان ثابت مساجدند که خطبه‌های نماز جمعه را به زبان محلی بامبارا قرائت می‌کنند و در خطبه‌های عبادی- سیاسی به ایراد موضوعات دینی و تعالیم و اصول اسلامی می‌پردازند. به‌دلیل سیاست خاص دولت و با توجّه به نظام لائیک حکومت، ائمۀ جمعه در سخنرانی خود، به موضوعات سیاسی داخلی و مشکلات جهان اسلام نظیر کشتار مسلمانان فلسطیّن به‌دست صهیونیست‌ها و مصیبت‌های دیگر مسلمانان در کشورهای افغانستان، پاکستان، عراق، یمن و...، اشاره نمی‌کنند و خطبۀ مکتوب نماز جمعه، صرفاً در برگیرندۀ مسائل دینی و ذکر روایات و احادیث از پیامبر اکرم (ص) است.1 در مراسم نماز جمعه باماکو مقامات عالی‌رتبۀ مالی، از جمله رئیس‌جمهور، نخست وزیر، رئیس مجلس، وزرا، شخصیت‌های بلند پایۀ لشکری و کشوری و دیپلمات‌های مسلمان حضور می‌یابند.
از ویژگی‌های نمازهای جمعه در مالی خصوصاً شهرهای بزرگ این کشور می‌توان به نیمه تعطیّل شدن سراسر کشور در روز جمعه، خلوت شدن خیابان‌ها، توقف کامل فعالیت‌های روزانه تا پایان مراسم، تشکیل صفوف نماز در خیابان‌ها و اعطای صدقه و نذورات به نیازمندان اشاره کرد[۲].
زیارت خانۀ خدا
زیارت خانۀ خدا و سفر حج، یکی از مناسک مهم دین اسلام و در نزد مسلمانان مالی، جلوه‌ای از عشق به معبود و پروردگار متعال است. در واقع پیروان اسلام در این سرزمین، حج را بالا‌‌‌‌‌ترین سعادتی می‌دانند که نصیب مسلمانان واجد شرایط می‌شود. یکی از بزرگترین معضلات مسلمانان مالی، هم‌چون دیگر کشورهای آفریقایی، فقری است که مردم گرفتار آن هستند و از این‌رو، زیارت خانۀ خدا برای مسلمانانی كه به‌سختی معیشت خانواده خود را تأمین می‌كنند، رؤیایی دور از تحقق است. بنابراین، معدود افرادی که با کمک سازمان‌ها، مؤسسات اسلامی بین‌المللی و کشورهای اسلامی، به فیض زیارت خانۀ خدا نائل می‌شوند، آن را نوعی تفاخر و برتری برای خود می‌دانند. لقب الحاج نیز که معمولاً پس از بازگشت حجاج به کشور، تا پایان عمر پیشوند نام آنها می‌شود، منتهای آرزوی هر مسلمان در این کشور است.
در حال حاضر سفر حج را دولت مالی با هماهنگی سازمان شورای حج مالی انجام میدهد و این سازمان همه ساله در موسم حج، گروهی از مسلمانان را با هزینۀ شخصی آنها به عربستان اعزام می‌نماید. در این سفر، حجاج معمولاً با مشکلات فراوانی مواجه‌اند كه هنگام حضور در شهرهای مكه و مدینه و انجام مناسک حج واجب، بیشتر نمایان می‌شود. این امر كه ناشی از کمبود امکانات و عدم مدیریت مسئولان سازمان شورای حج مالی است، بارها موجب اعتراض حجاج این کشور شده و آنها سازمان شورای حج مالی را به سوء‌مدیریت و بی‌تدبیری در خصوص اسکان حجاج متهم کرده‌اند و با آنکه این سازمان هر سال قول میدهد نواقص موجود را در سال‌های آینده مرتفع سازد، حجاج مالیایی همه ساله با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستند[۲].
عشق و علاقۀ مسلمانان مالی به حج، علاوهبر اهمّیت والای این فریضه، به تاریخ این کشور و سفر باشکوه امپراطور منسا موسی به حج بازمی‌گردد که موجب شهرت کشور مالی در سراسر جهان آن روزگار شد. سفر حج، علاوهبر نقش و اهمّیت بسیار آن در آشنایی اندیشمندان، علما و مردم عادی در این فضای روحانی و مملو از معنویت، از دیرباز عاملی مهم در توسعۀ دیدگاه فکری و دینی مسلمانان این کشور و انتقال معارف و اندیشه‌های اسلامی به آنان بوده است.[۶]
پاورقی
[i].میزان علاقه مسلمانان به امامان دوم و سوم (ع) به‌اندازه‌ای است که چنانچه خانواده‌ای صاحب چند فرزند دوقلوی پسر شود، دوقلوهای بعدی را حسن دوم و حسین دوم می‌نامند[۷].
[ii]. سادات مالی شریف حیدره نامیده می‌شوند. میزان ارادت مسلمانان مالی به سادات در حدی است که اگر سیدی در خانه آنها حضور یابد از وی پذیرایی بسیار مناسبی به‌عمل می‌آورند. آنان درهنگام بیماری اعضای خانواده نیز تکه‌ای از البسه سادات را بر لباس مریض نصب می‌کنند و معتقدند این امر موجب شفای عاجل وی می‌شود[۸].
[iii]. برخی از این اماکن مقدسه و زوایا عبارتند از:
- قبرستان قدیسین در منطقۀ دیلی
- مقبرۀ محمد عبدالله سوده در منطقۀ دینا
- کلبۀ مقدس خانوادۀ کیتا (بازماندگان امپراطور سونجا کیتا در کانگابا)
- صخره‌های عمودی موسوم به ید فاطمه (هم‌چون دستی که به سوی آسمان دراز شده و در حال نیایش است)
- مقبرۀ الحاج عمرتال در حومۀ شهر باندیاگارا
- کلیۀ مقدس کانگابا (در این مکان اشیای مقدسی که از مکه انتقال داده شده‌اند، نگهداری می‌شود)[۹].
1- طیّ چند سال اخیر این رویۀ محافظه کارانه تا حدودی تغییر یافته و امامان مساجد بارها به انتقاد از سیاست‌های ضد اسلامی‌آمریکا در کشورهای مختلف اسلامی و کشتار وحشیانۀ فلسطیّنیان از سوی رژیم اشغالگر قدس پرداخته‌اند.
نیز نگاه کنید به
کتابشناسی
- ↑ برگرفته از سایت https://www.mali.com
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ عرب احمدی،امیربهرام. تمبوکتو گوهری تابناک در قلب صحرای بزرگ آفریقا، دانشگاه تربیت مدرس، فصل‌نامۀ آفریقا، سال اول ، شماره سوم پاييز 1388 ، ص116-117
- ↑ چم،شیخ چرنو هادی ، باماکو، رئیس سابق شورای عالی مسلمانان مالی ،آذر 1387 ( گفت‌وگو)
- ↑ ترائوره، شیخ موسی (شیوخ مهم شیعه ) ، باماکو ، آذر 1387 (گفت‌وگو)
- ↑ احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس، 1384، ص 294.
- ↑ عرب احمدی ، امیر بهرام (1391).جامعه و فرهنگ مالی. تهران: موسسه فرهنگی و هنری و انتشاراتی بین المللی الهدی ،ص.
- ↑ مطالعات ميدانی و مشاهدات عينی نويسنده، باماكو ، سگو و تمبوكتو، 1387
- ↑ جباتی،شیخ محمد (استاد مرکز فرهنگی ج.ا.ایران ) ، (شیوخ سرشناس شیعه )، باماکو، آذر 1387( گفت‌وگو)
- ↑ احمدی، سيروس. فرهنگ و تمدن كشور مالی، مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس، 1384، ص 294.