برندسازی ملی عربستان سعودی

برندسازی سازی ملی و تصویر سازی فرهنگی یکی از مفاهیم مهم و کلیدی در عرصه فرهنگی بین المللی در دهه های اخیر محسوب می شود. برندسازی ملی به کاربرد استراتژی های برندسازی شرکت ها برای هر کشور با هدف تأثیرگذاری بر امور خارجی و تعامل بین المللی اشاره دارد. برندسازی ملی به منظور حمایت از حضور و نفوذ یک کشور در عرصه بین الملل، بر ایجاد تصویری جذاب و مثبت از آن کشور تمرکز دارد. به باور سیمون آنهولت، تمام مردم در سراسر جهان، از جمله تک تک ما، تصویری که از کشورها دارند، همان تصویری است که از محصولات و برندهای آن دارند. همه ما چیزهای زیادی را در ذهن مان کنار هم جمع می‌کنیم؛ از جمله ویژگی های مثبت و منفی. ما به کشورها به صورت یک روایت ساده فکر می‌کنیم. این نوع شناخت ذهنی، در حوزه ارتباط ملل بر برندسازی ملی تأثیر می‌گذارد و خصوصیات عمومی می‌تواند بر شناخت شخصیت و جایگاه یک کشور تأثیر داشته باشد. همچنین برندسازی ملی، تلاش می‌کند از این تداعی معانی ها به نفع کشور استفاده نماید. همانگونه که کسب و کارها از تبلیغات برای جلب مشتری استفاده می‌کنند، برندسازی تلاش می‌کند تا از این فرایند شناخته شدن و دیده شدن به نفع منافع کشور استفاده کند. اهداف خاص کمپین‌های برندسازی می‌تواند با توجه به اولویت‌های دولت متفاوت باشد، اما اغلب آنها روی موضوعاتی از جمله جذب سرمایه گذاری خارجی، تسهیل تجارت و به طور کلی تر ایجاد یک تصویر مثبت در خارج از کشور متمرکز می‌شوند.

در تصویر سنتی از عربستان شهرت و وجوه نفتی، دینی و ‏کمک‏های انسانی و توسعه­ای عربستان برجسته بوده است.  اما در دوره ملک سلمان، رهبران سعودی تلاش کرده­اند برداشت سنتی از عربستان را متحول نموده و تصویری نوین و ایجابی از این کشور ارائه دهند. هرچند بخشی از ‏ظرفیت‏ها و ‏سیاست‏های پیشین نظام سعودی تداوم یافته، اما تغییرات اساسی در بخش عمده­ای از ‏سیاست‏ ها و نوآوری‏ های قابل ‏توجه باعث شده تا برندسازی ملی در عربستان وارد مراحل و شرایط جدیدی شود. در این راستا سند چشم ­انداز 2030 به عنوان چارچوب کلان و اصلی تلقی می­ شود که رهبران سعودی سعی کرده ­اند با پیشبرد و عملیاتی‏ کردن آن، تحولی اساسی در شرایط و تصویر عربستان ایجاد کنند. از آنجایی که هدف اصلی سند چشم­ انداز 2030 تنوع­ بخشی به اقتصاد نفت‏ محور عربستان است، این سند به عنوان تلاشی راهبردی برای تغییر تصویر سنتی عربستان به عنوان کشوری نفت­ خیز محسوب می­شود. ضمن اینکه سه محور اصلی سند2030 شامل جامعه پویا، اقتصاد شکوفا و ملت بلندپرواز بیانگر تصویر جدید موردنظر رهبران سعودی و طراحی و تلاشی جامع و فراگیر برای تغییر شرایط و تصویر پیشین عربستان است که هر یک ابعاد خاص خود را دارد.

رهبران سعودی در دوره ملک سلمان با اهداف و انگیزه ­های مختلف درصدد ارائه تصویری جدید از این کشور بوده و تلاش‏های متعددی در راستای تصویرسازی و برندسازی از عربستان در حال انجام است. به عبارتی سعودی‏ها به تدریج به این درک رسیده ­اند که تصویر سنتی دینی- محافظه ­کارانه و معرفی عربستان به عنوان کشوری نفتی دیگر نمی ­تواند به توسعه قدرت نرم و افزایش ‏ظرفیت‏ های این کشور کمک چندانی کند. بر این اساس شکل­ دهی به تصویری نوین و ایجابی با ویژگی‏های خاص خود از جمله نمایش عربستان به مثابه کشوری با اقتصاد متنوع، جامعه­ ای باز و میانه­ رو و نظام حکمرانی کارآمد و مدرن به عنوان بخش مهمی از تلاش دولت‏مردان سعودی در دوره ملک سلمان محسوب می­شود. در این راستا ‏سیاست‏های مختلفی در پیش گرفته شده که هدف از آن، ورود به مرحله جدیدی از برندسازی ملی است که از جمله مهمترین آنها عبارتند از:

• برندسازی اقتصادی و مطرح‏ ساختن عربستان به عنوان کشوری با اقتصاد متنوع؛
• برندسازی فرهنگی، اصلاحات اجتماعی و نمایش عربستان به مثابه جامعه غیرافراطی و میانه ­رو؛
• توسعه گردشگری و برندسازی با میراث فرهنگی؛
• برندسازی بر اساس توسعه علم و فناوری و؛
• برندسازی ورزشی.

تنوع­بخشی و برندسازی اقتصادی در عربستان

بعد از آغاز اجرای سند چشم‏انداز 2030 تحرکاتی برای افزایش صادرات غیرنفتی و توسعه اقتصاد غیرنفتی در عربستان آغاز شد. در حالی که در دهه­های پیشین نیز تلاش‏هایی برای کاهش اتکای اقتصاد به نفت وجود داشت، چشم‏انداز 2030 باعث طرح گفتمان و پیشبرد ‏سیاست‏هایی ملموس­تر برای تنوع­بخشی به اقتصاد شده است. مهمترین وجه سند چشم‏‏‏انداز 2030 جنبه و اهداف اقتصادی آن محسوب می­شود. مأموریت اصلی سند چشم‏‏‏انداز 2030 متنوع­سازی اقتصاد کشور با توسعه بخش خصوصی و افزایش به‏کارگیری نیروها در این بخش است.

تحقق اهداف اقتصادی تصریح‏شده در سند چشم­انداز 2030 و پیشبرد برنامه­های درحال‎اجرا می­تواند با برندسازی برخی از شرکت‏ها و محصولات تولیدی باعث تقویت تصویر مثبت عربستان در عرصه جهانی شود. در سال‏های اخیر برندسازی تجاری و اقتصادی در عربستان با پیشرفت‏های مناسبی همراه بوده است. انرژی، ارتباطات، بانکداری، معدن و هوانوردی از جمله اصلی­ترین حوزه­های برندسازی تجاری موفق در این کشور تلقی می­شود. برندهای عربستان از ارزش بالایی در خاورمیانه برخوردارند. آرامکو با ارزش برندی 2/45 میلیارد دلار در سال 2023 کماکان ارزشمندترین برند در خاورمیانه بوده است. همچنین شرکت ارتباطات سعودی با ارزش برندی 3/12 میلیارد دلار مهمترین برند ارتباطی در منطقه محسوب می­شود. سایر برندهای ارزشمند عربستان نیز شامل بانک الراجحی، بانک ملی سعودی، شرکت معدنی عربستان سعودی یا معادن و شرکت‏های هواپیمایی عربستان هستند. در مجموع برندهای تجاری و اقتصادی عربستان در خاورمیانه حضور چشمگیری دارند و بر اساس برخی ارزیابی‏های سال 2022، برندهای پیشرو اماراتی و سعودی، ارزش کل خود را در در طول دو سال قبل‌تر دو برابر نموده و بسیار بیش از سایر برندهای تجاری منطقه رشد کرده ­اند.

اصلاحات اجتماعی و برندسازی فرهنگی

در دوره ملک سلمان تغییرات شگرفی در رابطه بین وهابیت و نظام سعودی رخ داد. تضعیف جدی وهابیت و کاهش چشمگیر نهادها و شخصیت‏های وهابی یکی از عرصه­های اصلی تغییر سیاسی و فرهنگی- اجتماعی در عربستان در دوره سلمان است. کم­رنگ‏ساختن نقش وهابیت با برنامه­ها و اقدامات مختلف از تضعیف نقش شورای علمای بزرگ و پلیس مذهبی تا تغییر در متون آموزشی، تأکید بر اسلام میانه­رو و همزمان برجسته­سازی عناصر ملی در تعریف هویت عربستان به عنوان روندهایی مهم در این راستا محسوب می­شود. به خصوص محمدبن سلمان، ولیعهد سعودی با انتقاد از تفسیر فوق محافظه­کارانه وهابیون از اسلام و برجسته­سازی تفسیری میانه­روتر، نقشی کلیدی در روند وهابیت­زدایی از عرصه سیاسی و فرهنگی- اجتماعی عربستان در دوره جدید داشته است. در این سالها حکومت سعودی تلاش کرده است ایده «دوره پساوهابی» در عربستان را به خصوص در رسانه­های غربی و محافل سیاست‏گذاری اشاعه دهد. این روایت بر تحول به سوی چارچوب میانه­­روتر و جامعی از اسلام تأکید دارد و نفوذ وهابیت را کم­اهمیت جلوه می­دهد. لذا برجسته‏سازی وهابیت­زدایی و تأکید بر روایتی میانه­رو از اسلام، یکی از محوری­ترین طراحی‏ها و اقدامات عربستان به منظور برندسازی فرهنگی و ایجاد تصویری نوین از این کشور بوده است.

در سال‏های پس از 2015، در چارچوب سند چشم­انداز 2030 و در راستای شکل­دهی به جامعه­ای پویا و باز، اصلاحات فرهنگی- اجتماعی مهمی در عربستان آغاز شد. هدف اصلی این اصلاحات تغییر تصویر سنتی و محافظه­کارانه از جامعه و شکل­دهی به تصویری مدرن و پویا از جامعه عربستان تلقی می­شود. در این راستا اصلاحات در حوزه زنان به عنوان محور اصلی اصلاحات فرهنگی و اجتماعی در دوره ملک سلمان بوده و به خصوص محمدبن سلمان با رهبری این اصلاحات درصدد است خود را به عنوان رهبری مترقی و پیشرو در عرصه جهانی مطرح نماید. مهمترین اصلاحاتی که در حوزه زنان در دوره ملک سلمان صورت گرفته عبارتند از: اعطای حق رانندگی به زنان؛ اجازه ورود زنان به ورزشگاه‏‏ها؛ افزایش مشارکت زنان در بازار کار و فرصت‏‏های شغلی بیشتر؛ دستیابی زنان به خدمات آموزشی و درمانی بدون همراهی مردان؛ اصلاح قانون خانواده و اجازه سفر خارجی به زنان بدون همراهی مردان؛ حضور زنان در مناصب عالی مدیریتی و سیاسی نظیر برعهده‏گرفتن برخی پست‏های دیپلماتیک؛ کاهش سخت­گیریهای مذهبی در مورد زنان و فعالیت‏‏های هنری آزاد نظیر موسیقی؛ آزادی پوشش و افزایش حضور اجتماعی زنان. [4]

توجه به ابتکارات و برنامه‏‏های فرهنگی جدید از جمله با ایجاد یازده شورای فرهنگی جدید ذیل وزارت فرهنگ از دیگر سیاست‏های سعودی‏ها برای برندسازی فرهنگی بوده است. ایجاد کمیسیون‎های میراث فرهنگی، فیلم، موسیقی و مد و برگزاری جشنواره­ها و رویدادهای فرهنگی مختلف در این راستا قابل توجه است. همچنین راه­اندازی و توسعه بخش سرگرمی و تفریحات در عربستان و هدف­گذاری برای افزایش هزینه سرگرمی خانوارها از 9/2درصد به 6درصد در سبد هزینه­های خانوار در چارچوب اهداف سند چشم­انداز نیز یکی دیگر از ‏سیاست‏های کلیدی در این عرصه است. ضمن اینکه مقامات سعودی در عرصه سینما و فیلم­سازی نیز سرمایه‏گذاری‏های مهمی انجام داده و تلاش کرده­اند با تبدیل‏کردن عربستان به مقصدی مناسب برای فیلم­سازی بین­المللی و جذب شرکت‏های فیلم­سازی برجسته برای ساخت فیلم‏های مشترک به کانون رسانه و تولید فیلم در منطقه تبدیل شوند. [5]

برندسازی عربستان سعودی در عرصه علم و فناوری

در راستای ایجاد تصویر مثبت از کشور و ارتقای اعتبار در عرصه نظام بین‌الملل، عربستان سعودی در تلاش است تا با تعریف خود به‌عنوان جامعه‌ای مبتنی بر دانش نشان دهد که کشوری است پیشرو در زمینه هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین. در راستای تعریف خود به‌عنوان کشوری پیشرو در عرصه هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین، عربستان سعودی در سال ۲۰۲۰ اجلاس جهانی برای هوش مصنوعی را که در آن تصمیم‌گیرندگان، کارشناسان و متخصصان شرکت‌های فناوری گرد هم آمده بودند برگزار نمود. این کشور همچنین در دسامبر ۲۰۲۲ میلادی، میزبان دومین دوره اجلاس جهانی هوش مصنوعی در ریاض بود. در این نشست صدها نماینده از شرکت‌های فناوری، استارتاپ‌ها، سرمایه‌گذاران، کارآفرینان و چهره‌های دانشگاهی گرد هم آمدند تا درباره آینده هوش مصنوعی گفتگو و مذاکره کنند. عربستان سعودی همچنین مجمع جهانی امنیت سایبری را در ریاض تأسیس نموده است که هدف آن بهره‌برداری از پتانسیل فضای سایبری و حمایت از تلاش‌های جهانی برای ارتقای امنیت سایبری است. این مؤسسه هر سال میزبان مجمع جهانی امنیت سایبری است که متخصصان و تصمیم‌گیرندگان را از سراسر جهان گرد هم می‌آورد تا درباره راه‌های مقابله با آسیب‌‌ها و درعین‌حال استفاده حداکثری از فضای سایبری مذاکره و مبادله کنند. افزون بر جشنواره بازی‌های الکترونیکی گیمر هشت که یکی از بزرگ‌ترین نمایشگاه‌های بازی‌های رایانه‌ای در جهان است؛ نمایشگاه فنّاوری لیپ به میزبانی عربستان سعودی یکی از بزرگ‌ترین رویداد فناوری جهان در چند سال گذشته بوده است. شرکت‌های حاضر در این رویداد، دستاوردهای خود را در زمینه هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، بلاک‌چین، امنیت سایبری، توسعه وب و اپلیکیشن‌های تلفن همراه، تجارت الکترونیک، خدمات داده به نمایش گذاشته بودند.[6]

راهبرد عربستان سعودی در زمینه هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین مطرح ‌نمودن برند این کشور به‌عنوان یکی از بازیگران پیشرو در خط مقدم تحقیق و توسعه این فنّاوری‌ها، تعریف این کشور به‌عنوان یکی از مراکز جهانی این فناوری‌ها و تثبیت برند خود به‌عنوان بزرگ‌ترین بازار و اقتصاد دیجیتال در خاورمیانه و شمال آفریقا است. در جهانی که پتانسیل هوش مصنوعی منجر به رقابت شدید بین کشورها در زمینه این فنّاوری شده است، عربستان سعودی در تلاش است تا برند ملی خود در این عرصه را به‌عنوان کشوری که خواهان توسعه هوش مصنوعی برای آینده بهتر و از بین‌ بردن شکاف دیجیتالی که بین کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه وجود دارد مطرح نماید. بر این مبنا شعار اجلاس هوش مصنوعی که در سال ۲۰۲۰ در عربستان سعودی برگزار شد “هوش مصنوعی به نفع بشریت با هدف ایجاد آینده بهتر برای همه” بود.[7]

توسعه گردشگری و برندسازی با میراث فرهنگی

توسعه بخش گردشگری و برجسته­سازی میراث فرهنگی عربستان یکی دیگر از ‏سیاست‏های کلیدی سعودی‏ها برای برندسازی ملی در دوره ملک سلمان محسوب می­شود. توسعه گردشگری یکی از اهداف مهم چشم­انداز 2030 است و رهبران سعودی در تلاشند سهم گردشگری را در تولید ناخالص داخلی از سه درصد به  ده درصد تا سال 2030 ارتقا دهند. در این راستا وزارت گردشگری، سازمان گردشگری و صندوق توسعه گردشگری به عنوان سه نهاد کلیدی هستند که برای تحقق اهداف و برنامه­های این حوزه نقش­آفرینی می­کنند. به خصوص سازمان گردشگری به عنوان نهادی که در سال 2020 تأسیس شد، نقشی کلیدی در ارتقای گردشگری در عربستان دارد و هدف آن تبدیل‏کردن این کشور به مقصدی ایمن، پویا و متنوع برای گردشگران از سراسر جهان است. جذب گردشگران خارجی نه تنها به تنوع­بخشی به اقتصاد سعودی کمک می­کند، بلکه به عنوان مجرای مهمی برای ارتباط بیشتر جهان با عربستان و شکل­دهی به تصویری نوین و ایجابی از این کشور عمل خواهد کرد. بر این اساس با وجود میزبانی عربستان از حجاج و گردشگران مذهبی برای دهه­های متوالی، در شرایط جدید برای توسعه بخش غیرمذهبی یا تفریحی گردشگری نیز تلاش‏های جدیدی در حال انجام است. به خصوص آغاز برنامه ویزای توریستی از سال 2019، برای گردشگران خارجی این امکان را فراهم ساخت که از اماکن تاریخی و باستانی، منظره­ها و چشم­اندازهای عربستان بازدید نموده و از میزبانی سعودی‏ها بهره­مند شوند. [8]

دولت عربستان به منظور برجسته­سازی میراث فرهنگی خود و جذب گردشگران به ابتکارات و طرح‏های مختلفی متوسل شده است که از جمله عبارتند از: برجسته­سازی اماکن تاریخی و فرهنگی مانند شهر باستانی العولاء؛ سرمایه­گذاری بر زیرساخت‏ها و جذابیت‏های گردشگری مانند ساخت اقامتگاه‏هایی در ساحل دریای سرخ به منظور ایجاد تجارب لوکس و خوشگذرانی برای گردشگران؛ اجرای پروژه­های کلانی مانند پروژه دریای سرخ، نمادگرهای العولاء، توسعه میراث فرهنگی درعیه و نئوم؛ گشایش اماکن میراث فرهنگی جهانی یونسکو؛ راه­اندازی سیستم ویزای الکترونیکی برای شهروندان 49 کشور و همکاری با شرکای بین‏المللی در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری. در مورد آخر حکومت عربستان با شرکای برجسته بین­المللی مانند آژانس فرانسوی توسعه و ارتقای گردشگری و یا برخی طرف‏ها در یونان همکاری داشته که از جمله شامل سرمایه­گذاری میلیاردها دلاری در پروژه‏‏هایی مانند توسعه العولاء است. [9]

برندسازی ورزشی و توسعه قدرت نرم

برندسازی ورزشی یکی دیگر از عرصه‏‏های مهم عربستان برای توسعه قدرت نرم و ایجاد برند ملی مثبت و متمایز محسوب می‏شود. عربستان با به‏کارگیری راهبردهای مختلف تلاش می­کند از ورزش برای ارتقای شهرت جهانی خود، جذب گردشگران و سرمایه خارجی و در نهایت ایجاد تصویری مثبت از خود به عنوان کشوری آینده­نگر و ورزش­دوست استفاده کند. در این راستا می­توان به سرمایه­گذاری‏ها، ‏سیاست‏ها و اقدامات مختلفی اشاره کرد که سعودی‏ها از آن برای برندسازی استفاده می­کنند. از جمله مهمترین این اقدامات و ‏سیاست‏های دولت سعودی عبارتند از: میزبانی از رویدادهای ورزشی بین­المللی به منظور به‏رخ‏کشیدن امکانات و توانمندی‏های داخلی مانند برگزاری مسابقات فرمول ئی، رالی داکار و تبدیل‏کردن عربستان به مقصدی برای رویدادهای ورزشی برجسته؛ سرمایه‏گذاری در باشگاه‏های ورزشی و خرید یا حمایت از باشگاه‏های ورزشی معروف مانند نیوکاسل یونایتد؛ برجسته‏سازی رویدادهای ورزشی محلی مانند فوتبال و گلف و حتی به تصویر‏کشیدن برخی ورزش‏های سنتی مانند مسابقات شترسواری؛ حمایت از حضور و مشارکت گسترده‏تر زنان در ورزش و برگزاری لیگ‏های ورزشی برای زنان؛ ورود به همکاری‏های ورزشی از جمله با اسپانیا در خصوص لالیگا.[10] در این میان جذب چهره‏های فوتبالی برجسته مانند رونالدو با سرمایه‏گذاری‏های جدی، از همه پرسر و صداتر بوده است. روندی که به نظر می‏رسد با تأسیس شرکت سرمایه‏گذاری ورزشی در سالهای آتی  همچنان ادامه خواهد داشت.

یکی از ابزارهای در اختیار عربستان بهره‌مندی از لیگ فوتبالی است که تیم‌های آن نه تنها در میان کشورهای منطقه، که حتی در سطح آسیا نیز افتخارات متعدد کسب کرده اند. به همین دلیل در سطح قاره کهن تیم‌های باشگاهی عربستانی شناخته شده‌اند؛ اما اکنون نوبت آن فرارسیده است که فوتبال عربستان بتواند در سطح جهانی خود را نشان دهد. ریاض با سرمایه‌گذاری وسیع بر روی فوتبال توانسته است به هر قیمتی فوتبال خود را در معرض دید جهانیان قرار دهد .عربستان کار خود را با انتقال یکی از پرافتخارترین و گران قیمت ترین بازیکن حال حاضر دنیای فوتبال یعنی کریستیانو رونالدو آغاز کرد. با این اقدام، تمامی سرها به سمت خاورمیانه‌ای چرخید که تنها تصویر و درک از آن در جنگ، نفت و ثروت عظیم آن، نقض حقوق بشر، دخالت‌ها، درگیری ها و اختلافات قبیله ای در حاکمیت، تروریسم و ... خلاصه می شد. این وضعیت جدیدی در میان کشورهای متمول عربی به شمار می رود. تا قبل از این، شیوخ کشورهای حاشیه خلیج فارس عادت به خرید تیم‌های بزرگ فوتبالی داشتند مانند منچسترسیتی و پاریس سن ژرمن؛ اما حالا خرید بازیکنان و تقویت فوتبال محلی نیز به آن افزوده شده است.[11]

در مجموع ارزیابی جایگاه عربستان در میان کشورهای جهان به لحاظ برندسازی نشان می‌دهد که این کشور به تدریج در حال بهبود وضعیت خود در این عرصه است، اما روند رشد رتبه عربستان کند بوده و سعودی‏ها همچنان از کشورهایی مانند قطر و امارات عربی متحده در همسایگی خود رتبه بهتری ندارند. به نظر می‌رسد این وضعیت بیش از هر چیز از این واقعیت ناشی می‌شود که دولت عربستان دیرتر از این دو کشور اقدامات و تلاش‏های خود در عرصه برندسازی را آغاز کرده است. تلاش‏های رهبران سعودی برای برندسازی به خصوص از زمان اجرای برنامه‌های سند چشم‌انداز 2030 برجسته شده و به نظر می‏رسد با موفقیت دولت در پیشبرد برنامه‏‏های این سند، وضعیت عربستان در رتبه‌بندی‏های برندسازی در عرصه جهانی با برخی پیشرفتها همراه بوده است. با این حال توجه به موانع و چالش‌های پیش‌روی عربستان برای تحقق اهداف خود در عرصه برندسازی ملی ضروری است.

منابع و مآخذ:

---

[1]

[2]  علی اکبر اسدی، برندسازی ملی در عربستان سعودی: ‏ظرفیت‏‌ها و ‏سیاست‏‌های نوین، فصلنامه مطالعات راهبردی، دوره 26، شماره 3، پاییز 1402، ص 124.

[3]  همان، صص 125-126.

[4] Rizvi, Lubna Javed & Zahid Hussain (2022), "Empowering woman through legal reforms-evidence from Saudi Arabian context", International Journal of Law and Management, Vol. 64 No. 2, pp 137-149.

[5] Alhussein, Eman) 2022(, Saudi Arabia’s Nation-Branding Strategy, Arab Gulf States Institute in Washington, PP.4-7, available at: https://agsiw.org/wp-content/uploads/2022/06/Alhussein_Soft-power-1.pdf.

[6] محمد نصیرزاده، رویکرد عربستان برای تقویت برند ملی خود در نظام بین‌الملل، ( 18 اردیبهشت 1403)، قابل بازیابی در:

https://iiwfs.com

[7]  همان.

[8] Vision 2030 (2023), Tourism & Heritage, available at: https://www.vision2030.gov.sa/en/progress/tourism-heritage/

[9] BHAT, DIVSHA )2023(, From ancient history to modern luxury, Saudi Arabia’s tourism offerings continue to expand,( MAY 3, 2023), available at: https://gulfbusiness.com/saudi-arabias-tourism-offerings-to-expand/

[10] Alhussein, OP.CIT.

[11]  محمد عرف، برندسازی ورزشی عربستان سعودی، (30 مرداد 1402)، قابل بازیابی در:

http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/2021313

علی اکبر اسدی (هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)