مشاهیر ادبی افغانستان

در زمینه شعر غنایی شعرای متعددی، چون تیمور شاه درانی، میر هوتک پوپلزایی با تخلص افغان، سردار پاینده خان و شاه‌شجاع پسر تیمور و شعر سروده‌اند.

در قرن نوزدهم به‌رغم بحران‌ها و نابسامانی‌های گسترده در افغانستان و به‌هم‌ریختگی شدید اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه، شعرای زیادی ظهور کردند؛ مانند حاذقه هروی (وفات ۱۸۴۲)، سردار مهر دل خان مشرقی (وفات ۱۸۵۴)، محمدامین عندلیب (وفات ۱۸۵۵)، میرزا محمدتقی واصل (وفات ۱۸۲۸ که از سبک حافظ پیروی می‌کرد)، سردار غلام‌محمد خان طرزی (وفات ۱۹۰۰ که بیشتر عمر خود را در ترکیه عثمانی سپری کرد و در نثر و نظم تبحر داشت) و سید فخرالدین ملقب به مجنون شاه (وفات ۱۸۸۷ که بیشتر غزلیات عاشقانه دارد).

۱، عبدالمجید عرفانی؛ مرثیه‌سرایان افغانستان، ص ۲۷.

۲۸۱

۳۸۲

از اواخر قرن نوزدهم و سراسر قرن بیستم، شعرای زیادی ظهور کرده‌اند، مانند حبیب‌الله عشرت قندهاری، محمدامین عندلیب قندهاری، عبدالعلی مستغنی، عبدالهادی داودی، حافظ عبدالله قادری (یا قاری عبدالله که در زمان خود ملک‌الشعرای افغانستان هم نام برده می‌شد)، صوفی عبدالحق بیتاب، پاینده محمد فرهت، عبدالغفور ندیم، حاجی محمد اسماعیل، میرمحمد علی آزاد، محمدانور سمبل، محمداسماعیل بلخی.

در دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ و بعد از آن، عده‌ای شاعران نوپرداز ظهور کردند؛ از جمله: واصف باختری، محمد یوسف آیینه، محمدرحیم الهام، بارق شفیعی، محمود فارانی، عبدالرحمان پژواک، عبدالحسین توفیق، خلیل‌الله خلیلی، محمدشفیع رهگذر، محمدعثمان صدقی، محمدابراهیم صفا، محمدحسین طالب قندهاری، سلیمان لایق، مایل هروی، غلام احمد نوید، محمدموسی نهمت، سرور جویا، عبدالحکیم ضیایی، عبدالحی آرین‌پور رستاقی، محمدآصف فکرت هروی، حیدری، جودی پنجشیری، رزاق رویین، عبدالقهار عاصی، محمدعاقل بیرنگ کوهدامنی، عارف پژمان، لطیف پدرام و سعادت ملوک تابش و دیگران.

خلیل‌الله خلیلی (متولد ۱۹۰۹/ ۱۲۸۸) معروف‌ترین شاعر معاصر و نوپرواز افغانستان است، او به سبک خراسانی شعر می‌سرود. اشعار خلیلی در دوران قبل از مداخلات شوروی در افغانستان و بعد از آن تفاوت‌های آشکاری دارد، او پس از حمله نظامی شوروی، به پاکستان رفت و در همان‌جا درگذشت. در سال ۱۳۹۱، جسد خلیلی را به کابل انتقال داده و طی مراسمی در جوار قبر سید جمال‌الدین اسدآبادی، مشهور

به حسینی، دفن کردند. حمله نظامی شوروی، جهاد و مقاومت مردم افغانستان، آوارگی و مهاجرت مردم و حوادث دیگر، تأثیر شگرفی روی افکار و اشعار خلیلی داشت و اشعار وی را خیلی متفاوت‌تر از دوره‌های قبل ساخت.

شعر کلاسیک افغانستان در خیلی از موارد هم‌صدا و همسو با دربارها و حکام ستمگر بوده است؛ ولی شاعران امروز کوشیده‌اند از دربارها و قدرت‌ها فاصله گرفته و شعر خود را زبان دردهای ستم‌کشان و طبقات فرودین اجتماع قرار دهند.' شعر امروز افغانستان شعر اصیلی است و از اصالت شرق زمینی برخوردار است.

طی بیش از دو قرن‌گذشته، مساجد و مدارس قدیمی نقش بزرگی در حفظ فرهنگ و ادب افغانستان داشته‌اند. در این مجامع علاوه بر علوم دینی، ادب دری و تازی نیز به علاقه‌مندان آموخته می‌شد. بی‌تردید می‌توان گفت استوارترین حلقه‌ای که ادب و فرهنگ امروز را باگذشته پیوند داده است وجود چنین مراکزی بوده است. حدیقه حکیم غزنوی، مثنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و کلیات شیخ اجل سعدی، به‌ویژه‌گلستان و بوستانش، که حتی امروز نیز در مساجد درس داده می‌شود، از مواد درسی همه این مساجد و مدارس شمرده می‌شد. مردم علاقه‌مند بیشتر در ایام زمستان، به خواندن شاهنامه فردوسی، اسکندرنامه نظامی و داستان‌های امیرحمزه و چهاردرویش و شاهزاده ممتاز و امثال آن می‌پرداختند و آنان که نمی‌توانستند بخوانند در سر بازارها به‌گرد قصه‌خوان‌ها جمع می‌شدند.۳

۲۸۳

۱. قنبرعلی تابش؛ چشم‌انداز شعر امروز افغانستان؛ ص ۶۲ ۲. م.ح ملک جعفریان؛ شانه‌های زخمی پاییز؛ ص ۱۲۸.

۳، محمد سرور مولایی؛ شعر معاصر افغانستان؛ ص ۱۲ و ۱۳.

نویسندگان

در قرن بیستم، نویسندگان زیادی در افغانستان ظهورکرده‌اند، از جمله: ملا فیض‌محمد کاتب هزاره، میرغلام محمد غبار، احمدعلی کهزاد، میر محمدصدیق فرهنگ، عبدالحی حبیبی (در تاریخ‌نگاری)؛ عبدالحکیم رستاقی، خان محمد خسته، صلاح‌الدین سلجوقی، فکری سلجوقی، غلام حبیب نوابی، غلام‌رضا مایل هروی، محمدیعقوب واحدی جوزجانی، روان فرهادی، نگهت سعیدی، سید مخدوم رهین، نجیب مایل هروی، عبدالرؤوف بینوا (در عرصه تاریخ و نقد ادبی)؛ شاه علی‌اکبر شهرستانی، قیوم قدیم، فیض‌الله ایماق، عنایت‌الله شهرانی (در فولکلور و فرهنگ‌عامه)؛ رشید لطیفی و محمدعلی رونق (در نمایشنامه‌نویسی)؛ سید بهاءالدین مجروح (در داستان‌نویسی) اسدالله حبیب و رهنورد زریاب (در داستان‌های کوتاه).

(ت.

۲۸۴