پیشینه تصوف در یمن

تصوف در یمن دارای پیشینه‌ای طولانی و تأثیرگذار است که از قرون اولیه اسلامی تا به امروز ادامه داشته است. این جریان فکری و معنوی با توجه به موقعیت جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی یمن، ویژگی‌های خاصی پیدا کرده و نقش مهمی در شکل‌گیری هویت دینی و اجتماعی این سرزمین ایفا کرده است.

مرقد حضرت هود (ع) در شهر تریم در حضرموت یمن ( به روایتی ) قابل بازیابی ازhttps://10000yearsold.com/

ریشه‌های تاریخی

یمن از آغاز اسلام، یکی از مراکز گرایش‌های باطنی محسوب می‌شده است. شخصیت‌هایی چون اویس قرنی، ابوموسی اشعری و ابوهریره از جمله چهره‌های برجسته‌ای هستند که از این منطقه به جهان اسلام معرفی شده‌اند. این زمینه معنوی، بستر مناسبی برای رشد و گسترش تصوف در قرون بعدی فراهم آورد.

اگرچه اطلاعات دقیقی از وضعیت تصوف در قرون اولیه هجری در یمن در دست نیست، اما شواهد پراکنده نشان می‌دهد که این جریان در منطقه یمن بیشتر در میان پیروان مذهب شافعی رشد یافته است.

شکل‌گیری و گسترش

نقطه عطف در تاریخ تصوف یمن را می‌توان سفر احمد بن عیسی معروف به المهاجر، جد تصوف باعلوی، و محمد بن سلیمان الاهدل، جد اقطاب اهدلیه، از بصره عراق به حضرموت و تهامه دانست. این سفر که در حدود قرن چهارم هجری صورت گرفت، فصل جدیدی را برای اهل باطن این منطقه آغاز کرد.

احمد المهاجر که از سادات حسینی بود، با مباحث علمی و برخورد اخلاقی باعث رشد مذهب شافعیه، گسترش طریقت تصوف و تضعیف تفکر اباضیه در منطقه تریم و اطراف آن شد. این امر موجب جاودانگی او در تاریخ حضرموت گردید.

طریقت‌های صوفی در یمن

با گذر زمان، تصوف در یمن به‌عنوان یکی از جریان‌های معنوی و اجتماعی، به‌طور گسترده در سراسر این کشور گسترش یافت. شکل‌گیری و تنوع طریقت‌های صوفیانه در یمن عمدتاً در فاصله قرون ششم تا هشتم هجری قمری به اوج خود رسید؛ دوره‌ای که با شکوفایی عرفان عملی و تأسیس نهادهای صوفیانه همراه بود. از جمله طریقت‌های برجسته‌ای که در این سرزمین ظهور یافتند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.  الجبریه؛
2. الأهدلیه؛
3. الحدادیه؛
4. العیدروسیه؛
5. الشاذلیه؛
6. باعلوی.

ظهور طریقت‌های مختلف صوفی در یمن، همچون باعلوی و شاذلی، نمایانگر سنت عرفانی ریشه‌دار در این منطقه و پیوند آن با چشم‌انداز معنوی گسترده‌تر جهان اسلام است. در میان این طریقت‌ها، طریقت باعلوی از قرن چهارم هجری تاکنون، جایگاه ممتاز و نفوذ اجتماعی گسترده‌تری داشته است. این طریقت نه‌تنها در عرصه‌های معنوی، بلکه در ساختارهای اجتماعی و فرهنگی یمن نیز تأثیرگذار بوده و همچنان به‌عنوان گفتمان غالب صوفیه در این کشور شناخته می‌شود. گستره جغرافیایی رباط‌ها و زوایای وابسته به این طریقت از صنعا در شمال و الحدیده در غرب تا عدن و حضرموت در جنوب و شرق امتداد دارد.

مراکز مهم تصوف در یمن

تصوف در یمن با گستره‌ی وسیع جغرافیایی و تنوع طریقت‌ها، موجب شکل‌گیری مراکز متعدد عرفانی در نقاط مختلف این کشور شده است. برای نمونه، منطقه‌ی کوچک زبید در جنوب الحدیده، در حال حاضر دارای هشت مرکز رسمی فعال تصوف است که بازتابی از دوران شکوفایی این جریان در گذشته محسوب می‌شود. یکی از برجسته‌ترین مناطق صوفی‌نشین یمن، حضرموت است که به لحاظ آموزشی، تاریخی و مناسکی، جایگاه ممتازی در میان پیروان طریقت‌های عرفانی دارد. این منطقه، به‌ویژه حضرموت وادی، از جایگاه مذهبی خاصی در میان صوفیان برخوردار است. در مجموع، تصوف در مناطق مختلف یمن تحت تأثیر شرایط تاریخی، اجتماعی و سیاسی خاص هر ناحیه، به شیوه‌های گوناگونی توسعه یافته و دگرگون شده است.

حضرموت: قطب اصلی تصوف در یمن

حضرموت از دیرباز به‌عنوان مهم‌ترین مرکز تصوف در یمن شناخته شده است و در عصر حاضر نیز یکی از کانون‌های تأثیرگذار صوفیه در سطح جهانی به شمار می‌رود. عوامل گسترش تصوف در این منطقه عبارت‌اند از:

پیشینه تاریخی

مهاجرت احمد بن عیسی مشهور به "المهاجر" به حضرموت در قرن چهارم هجری، نقطه‌ی عطفی در گسترش تصوف و جهشی در عرفان منطقه محسوب می شود.

مراکز آموزشی

رباط‌ها و مدارس صوفیه، به‌ویژه در شهر تریم، منشأ تربیت بسیاری از شیوخ معاصر صوفی بوده‌اند.

گسترش جهانی

پیروان طریقت باعلوی موفق شده‌اند نفوذ خود را از حضرموت به دیگر نقاط جهان گسترش دهند.

مناسک و زیارتگاه‌ها

مراسم‌هایی چون زیارت هود نبی و آرامگاه المهاجر، زمینه جذب صوفیان داخلی و خارجی را فراهم کرده‌اند.

صنعا: همزیستی با جریان زیدی

در صنعا و مناطق شمالی یمن، نحوه‌ی تعامل جریان تصوف با تحولات سیاسی و مذهبی تفاوت‌های چشمگیری با سایر مناطق دارد. مشخصه‌های اصلی وضعیت تصوف در این منطقه عبارت‌اند از:

1.همکاری با انصارالله

در شهر صنعا، بسیاری از طریقت‌های صوفی روابط سازنده‌ای با جنبش انصارالله برقرار کرده‌اند. این تعامل به آن‌ها اجازه داده است تا فعالیت‌های مذهبی و آموزشی خود را در چارچوبی آرام و بدون تقابل با نیروهای حاکم ادامه دهند. تحلیل‌ها نشان می‌دهد که این همکاری بخشی از توافق‌های ضمنی برای حفظ تنوع مذهبی و جلوگیری از تنش‌های فرقه‌ای در پایتخت یمن بوده است.

2.مشارکت نهادی

شخصیت‌های برجسته صوفی یمن در ساختارهایی چون هیئت عالی علما و شورای عالی زکات حضور دارند. این امر نشان‌دهنده نفوذ و مشارکت جریان‌های سنتی مذهبی در نهادهای رسمی تحت تأثیر جنبش انصارالله است. پژوهش دانشگاه جورج‌تاون قطر تأیید می‌کند که انصارالله با استفاده از قدرت سیاسی و فرهنگی خود، ساختارهای نهادینه‌شده فرهنگی یمن را بازسازی کرده‌اند:

«جنبش انصارالله از طریق قدرت سیاسی و نظامی جدید خود و دانش دینی‌اش، موفق شده‌اند بازتولید سرمایه فرهنگی تجسم‌یافته را مستقیماً تغییر دهند و سرمایه فرهنگی نهادینه‌شده جامعه یمنی را به شکلی غیرمستقیم هم‌راستا با جهان‌بینی خود کنند».

3. تقابل با وهابیت

صوفیان شمال یمن، به‌ویژه در استان صعده، با رویکردی انتقادی نسبت به اندیشه سلفی ـ وهابی، بارها درگیر تنش‌های مذهبی با این جریان شده‌اند، که نمونه برجسته آن در منطقه دماج مشاهده شده است.

4. تنش میان سلفی ها و انصار الله

«تنش میان سلفی‌ها و انصارالله در دماج، پایگاه اصلی سلفی‌ها در استان صعده در شمال یمن، نمونه‌ای از برخوردهای مذهبی و ایدئولوژیک در منطقه است».

5. حمایت سیاسی ـ معنوی

برخی شیوخ صوفی با تأیید شعارهای کلیدی انصارالله، از اقدامات این جنبش حمایت سیاسی و معنوی کرده‌اند. شعار «صرخه»[1] که توسط حسین بدرالدین الحوثی معرفی شد، به‌عنوان نماد مقاومت دینی در برابر قدرت‌های استکباری تلقی شده و مورد استقبال گروه‌هایی از جامعه مذهبی قرار گرفته است:

«ما در این روز، یاد صرخه در برابر استکبار را گرامی می‌داریم؛ شعاری که توسط شهید حسین بدرالدین الحوثی آغاز شد و امروز به نماد فرآیند قرآنی بدل شده است.»

یك گروهک تروریستی در یمن موسوم به «انصار الشریعه» وابسته به القاعده ضریح و گنبدهای متعلق بهعلمای صوفی در غرب شهر المكلا مركز استان حضرموت را تخریب می کنند.

عدن و مناطق جنوبی

1. نفوذ جریان‌های سلفی در عدن و مناطق جنوبی یمن، زمینهٔ محدودیت در فعالیت‌های آیینی و فرهنگی صوفیان را فراهم کرده‌است؛
2. شیوخ صوفی در مناطق تحت کنترل دولت هادی و ائتلاف سعودی، با اتخاذ رویکردی محتاطانه و خنثی، از ورود به فضای سیاسی پرتنش اجتناب کرده‌اند. 
3. مناسک صوفیانه و زیارتگاه‌های وابسته به این جریان، در مواردی هدف حملات امنیتی قرار گرفته‌اند که این امر نشان‌دهندهٔ شکنندگی محیط مذهبی در جنوب یمن است.

عوامل مؤثر بر توسعهٔ تصوف در یمن

توسعهٔ تصوف در یمن را می‌توان حاصل تعامل چندلایهٔ عوامل تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دانست که برآیندی از عوامل گوناگون هستند:

زمینه‌های تاریخی و جغرافیایی

یمن از آغاز اسلام تاکنون، بستری مناسب برای رشد گرایش‌های باطنی و طریقت‌های صوفیانه بوده است. پراکندگی جغرافیایی صوفیان در مناطق شهری و روستایی، موجب شکل‌گیری شبکه‌ای گسترده از روابط اجتماعی و مذهبی شده که به تثبیت جایگاه تصوف در ساختار فرهنگی کشور انجامیده است.

ساختار طریقت‌ها و ویژگی‌های فرهنگی 

در قرون ششم تا هشتم هجری، طریقت‌هایی چون قادریه، نقشبندیه و باعلویه در یمن شکل گرفتند که هر یک در تحول فرهنگ مذهبی جامعه نقش‌آفرین بوده‌اند. صوفیان معاصر نیز با بهره‌گیری از رسانه‌ها و ابزارهای ارتباطی نوین، به بازآفرینی سنت‌های طریقتی پرداخته و جلوه‌ای نو از تصوف را عرضه کرده‌اند.

تعامل‌های اجتماعی و سیاسی

فعالیت‌های اجتماعی صوفیان، از جمله تأسیس مدارس قرآنی، ارائه خدمات خیریه و نشر آموزه‌های طریقتی در قالب‌های متنوع، به نوسازی و تقویت جایگاه اجتماعی آنان کمک کرده است. افزون بر این، برخی کشورها مانند امارات متحده عربی با هدف مقابله با جریان‌های افراطی، از طریقت‌های صوفی در یمن حمایت مالی و سیاسی به‌عمل آورده‌اند. همچنین، مواجهه با جریان‌های سلفی و وهابی موجب اتحاد برخی طریقت‌های صوفی در برابر افراط ‌گرایی شده و آنان را به کنش‌گران فعال در عرصهٔ مذهبی و اجتماعی بدل کرده است.[21]

شخصیت‌های مهم تصوف یمن[22]

در تاریخ تصوف یمن، شماری از شخصیت‌های تأثیرگذار ظهور کرده‌اند که نقش مهمی در گسترش و تعمیق این جریان ایفا کرده‌اند:

۱. احمد بن عیسی المهاجر، بنیان‌گذار طریقت باعلویه، در قرن چهارم هجری به حضرموت مهاجرت کرد و زمینهٔ گسترش تصوف در این منطقه را فراهم ساخت.

۲. محمد بن سلیمان الاهدل، بنیان‌گذار طریقت اهدلیه، هم‌زمان با احمد المهاجر به یمن آمد و در منطقهٔ تهامه مستقر شد.

۳. سهل بن ابراهیم بن عقیل باعلوی، از شیوخ برجستهٔ شمال یمن در دههٔ گذشته بود که در فوریهٔ ۲۰۲۱ درگذشت.

۴. ابوبکر العدنی بن علی المشهور، از شخصیت‌های صوفی معاصر یمن است که پس از تحصیل در رباط‌های تریم حضرموت، به رباط البیضاء و سپس به عدن رفت و مدت طولانی به‌عنوان شیخ رباط و مسجد عیدروس در عدن فعالیت داشت تا در سال 2022 درگذشت.[23]

تعامل تصوف با جریان‌های فکری و مذهبی دیگر

تصوف در یمن همواره در تعامل و گاه تقابل با جریان‌های مختلف فکری و مذهبی بوده که این روابط در شکل‌گیری و تحول آن نقش داشته‌اند:

تعامل با شیعیان

قرابت‌های عقیدتی میان صوفیه و شیعه در موضوعاتی چون شفاعت، توسل، زیارت و عصمت، موجب نزدیکی این دو جریان شده و در عین حال، انتقادهایی از سوی دیگر گروه‌های مذهبی را نیز برانگیخته است.

تقابل با سلفی‌ها

از دههٔ ۱۹۸۰ میلادی، با ورود مقبل الوادعی، داعی مشهور سلفی، به یمن، تقابل میان سلفی‌ها و صوفیان وارد مرحلهٔ جدیدی شد.[24] وادعی تصوف را بدعتی در دین معرفی می‌کرد که با مناسک غیر دینی، اسلام را منحرف می‌سازد.[25]

این تقابل پس از ورود عربستان سعودی به جنگ یمن در سال ۲۰۱۵ شدت یافت. برخی مظاهر این تعارض عبارت‌اند از:

۱. ترور شیخ عیدروس بن عبدالله بن سمیط، امام جماعت مسجد المحضار در تریم (مارس ۲۰۱۸).[26]

۲. انفجار مقبرهٔ سید علی الرمیمه، از بزرگان تصوف قرن هفتم در تعز.

۳. منع برگزاری مراسم مولد النبی در شهر تریم.[27]

رویکرد صوفیان در برابر چالش‌ها 

در مواجهه با فشارها و تضادهای مذهبی موجود، جریان تصوف در یمن غالباً رویکردی مسالمت‌جویانه اتخاذ کرده است. ایشان با پرهیز از تنش‌زایی در برابر جریان‌های رقیب همچون سلفیان، تلاش می‌کنند مناسک و آیین‌های طریقتی خود را با آرامش حفظ و اجرا نمایند. «حرکت تصوف اسلامی، باوجود داشتن برخی وجوه اشتراک با جنبش‌های اجتماعی، در چندین شاخصه مهم، با آن‌ها مغایرت دارد»[28]

نقش اجتماعی و سیاسی تصوف در یمن معاصر 

با توجه به سابقه تاریخی، گستره جغرافیایی و جایگاه اجتماعی تصوف در یمن، این جریان مذهبی نقش بارزی در تحولات اجتماعی این کشور ایفا می‌نماید و از منظر بازیگران سیاسی به عنوان بستری قابل تأمل و فرصت‌ساز تلقی می‌گردد .

تحول در رویکرد صوفیان 

برخلاف سنت دیرینه تصوف که مبتنی بر انزواطلبی و کناره‌گیری از عرصه سیاست بود، در دوران معاصر به دلیل گسترش جمعیتی و فعالیت‌های فراگیر این جریان، کنشگران سیاسی توجه بیشتری به ظرفیت‌های آن نشان داده‌اند. شیوخ صوفیه نیز با فاصله گرفتن از سبک زندگی گوشه‌نشینانه پیشینیان و با به‌روزرسانی ساختارهای آموزشی و عبادی خود نظیر رباط‌ها، زاویه‌ها، مؤسسات و دانشگاه‌ها، تلاش دارند حضور اجتماعی تصوف را در سطح ملی تقویت نمایند .[29]

تعامل با نیروهای سیاسی 

پراکندگی جغرافیایی طریقت‌های صوفی در یمن، زمینه‌ساز شکل‌گیری تعاملات متنوعی با جریان‌های مذهبی و سیاسی این کشور شده است. این تعاملات، متأثر از بافت فرهنگی و سیاسی هر منطقه، رویکردهای متفاوتی را در پی داشته‌اند؛ به‌گونه‌ای که در مناطق تحت نفوذ اندیشه سلفی، صوفیان با حفظ سنت‌های عرفانی خود، از مواجهه مستقیم پرهیز کرده‌اند، در حالی که در شمال یمن، همگرایی و همکاری با جریان زیدی را در پیش گرفته‌اند، که نشان از انعطاف‌پذیری اجتماعی و سیاسی این طریقت‌ها دارد.[30]

تصوف در یمن با گرایشی همسو با جریان زیدی به مسیر خود ادامه داده است که این امر نشان‌دهندهٔ ظرفیت بالای انعطاف‌پذیری اجتماعی و سیاسی این طریقت‌هاست.

چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی تصوف در یمن

در فضای کنونی یمن، تصوف با مجموعه‌ای از چالش‌ها و فرصت‌ها مواجه است:[31]

چالش‌ها

• رویارویی با جریان‌های سلفی و تکفیری که در مواردی منجر به خشونت علیه پیروان تصوف شده‌اند.
• فشارهای سیاسی و اجتماعی ناشی از جنگ‌های طولانی و بحران‌های امنیتی.
• محدودیت‌های اعمال‌شده توسط گروه‌های افراطی در برخی مناطق، که دامنهٔ فعالیت‌های صوفیان را محدود کرده است.

فرصت‌ها

• ایفای نقش میانجی‌گرانه بین گروه‌های مذهبی و سیاسی متنوع، با توجه به جایگاه تاریخی و معنوی تصوف در جامعه یمنی.
• امکان تقویت نفوذ اجتماعی از طریق فعالیت‌های فرهنگی، آموزشی و معنوی، به‌ویژه در مناطقی که به دنبال بازسازی هویت اجتماعی هستند.
• بهره‌گیری از شبکه‌های فراملی صوفیانه برای ایجاد پیوندهای فرهنگی و مذهبی با جوامع مسلمان خارج از یمن، به‌ویژه در جنوب شرق آسیا، که می‌تواند به تقویت مشروعیت اجتماعی و حمایت بین‌المللی از تصوف یمنی منجر شود.[32]

پاورقی

[1]. شعار «صرخه» نخستین‌بار در سال ۲۰۰۲ توسط حسین بدرالدین الحوثی در مدرسه امام الهادی در استان صعده مطرح شد. این شعار که از آموزه‌های قرآنی الهام گرفته شده، واکنشی به سلطه‌طلبی خارجی و به‌ویژه سیاست‌های آمریکا و اسرائیل تلقی می‌شود. منابعی چون Saba News Agency آن را امتداد پروژه قرآنی برای بیداری امت اسلامی و مقابله با استعمار نوین می‌دانند. همچنین در تحلیل The Times، این شعار به‌عنوان نماد مقاومت در مناطق تحت کنترل انصارالله شناخته می‌شود و در راهپیمایی‌ها و دیوارهای شهری به‌صورت گسترده دیده می‌شود.

---

[1] محمدی، ایمان. (1402). زاویه‌نشینان میدان جنگ: تأملی در مورد تصوف یمن. سیاق. https://syaaq.com/22353/زاویه-نشینان-میدان-جنگ،-تأملی-در-مور/

[2] حبشي، ع. م. (1988). مصادر الفكر الإسلامي في اليمن (ط. 1). بيروت: المكتبة العصرية. https://ketabonline.com/ar/books/103051/read?part=1&page=271&index=688575

[3] شاطري، م. ب. أ. (2019). أدوار التاريخ الحضرمي (الجزء الأول). عالم المعرفة. https://www.noor-book.com/كتاب-ادوار-التاريخ-الحضرمي-vol-1-pdf

^[4] محمدی، ایمان. (1402). زاویه‌نشینان میدان جنگ: تأملی در مورد تصوف یمن. سیاق. https://syaaq.com/22353/زاویه-نشینان-میدان-جنگ،-تأملی-در-مور/

[5] Jasim, M. (2023, August 12). Emergence of Sufism in Yemen (Part one). Islamonweb. https://en.islamonweb.net/emergence-of-sufism-in-yemen-part-one

[6] همان.

[7] Abu Hanieh, H. (2011). Sufism and Sufi orders: God's spiritual paths – Adaptation and renewal in the context of modernization. Friedrich-Ebert-Stiftung, Amman Office. Retrieved from https://library.fes.de/pdf-files/bueros/amman/08884.pdf

[8] السعدی، أمین بن أحمد. (۱۴۲۹ هـ). الصوفیة في حضرموت: نشأتها، أصولها، آثارها  https://dorar.net/article/286

[9] Azimi, H. (2018). Sufis’ centers as scientific and educational institutions by reference to the manuscripts transcribed there. Advances in Historical Studies, 7(4), 163–178. https://doi.org/10.4236/ahs.2018.74011

[10] محمدی، ایمان. (1402). زاویه‌نشینان میدان جنگ: تأملی در مورد تصوف یمن. سیاق. https://syaaq.com/22353/زاویه-نشینان-میدان-جنگ،-تأملی-در-مور/

[11] مخاطر. (1402). جایگاه تصوف در ساختارهای مذهبی یمن. وب‌سایت مخاطر

[12] Sana’a Center for Strategic Studies. (2021, December 3). Houthi-Salafi coexistence agreements: Motives and future prospects. Retrieved from https://sanaacenter.org/publications/analysis/15839

[13] Georgetown University Qatar. (2021, January 21). Anṣār Allāh: The Formation of a Political Ideology and the Transformation of their Cultural Capital in Yemen. Retrieved from https://ismaha.qatar.georgetown.edu/voices-from-the-community/anṣar-allah-the-formation-of-a-political-ideology-and-the-transformation-of-their-cultural-capital-in-yemen/.

[14] Abaad Studies & Research Center. (2021, August 11). Salafism in Yemen and War Challenges. Retrieved from https://abaadstudies.org/en/policy-analysis/topic/59885.

[15] شعار «صرخه» نخستین‌بار در سال ۲۰۰۲ توسط حسین بدرالدین الحوثی در مدرسه امام الهادی در استان صعده مطرح شد. این شعار که از آموزه‌های قرآنی الهام گرفته شده، واکنشی به سلطه‌طلبی خارجی و به‌ویژه سیاست‌های آمریکا و اسرائیل تلقی می‌شود. منابعی چون Saba News Agency آن را امتداد پروژه قرآنی برای بیداری امت اسلامی و مقابله با استعمار نوین می‌دانند. همچنین در تحلیل The Times، این شعار به‌عنوان نماد مقاومت در مناطق تحت کنترل انصارالله شناخته می‌شود و در راهپیمایی‌ها و دیوارهای شهری به‌صورت گسترده دیده می‌شود.

[16] Yemen Press Agency. (2019, June 28). Mass rally in Sanaa commemorates anniversary of “al-Sarkha” slogan of Ansarullah. Retrieved from https://en.ypagency.net/114517.

[17] Abaad Studies & Research Center. (2021, August 11). Salafism in Yemen and War Challenges.

https://abaadstudies.org/en/policy-analysis/topic/59885.

[18] ایرنا. (۱۳۹۴، ۷ مهر). آرامگاه صوفیان در یمن هدف حملات تروریست‌های القاعده قرار گرفت. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران. بازیابی‌شده از خبرگزاری ایرنا

^[19] محمدی، ایمان. (1402). زاویه‌نشینان میدان جنگ: تأملی در مورد تصوف یمن. سیاق. https://syaaq.com/22353/زاویه-نشینان-میدان-جنگ،-تأملی-در-مور/

[20] Knysh, Alexander. *Sufism: A New History of Islamic Mysticism*. Princeton University Press, 2001. https://www.academia.edu/111244779/Sufism_A_New_History_of_Islamic_Mysticism_By_Alexander_Knysh

[21] Al-Mesbar Center – The Return of Sufism to the UAE](https://www.mesbar.org/the-return-of-sufism-to-the-uae) https://www.mesbar.org/the-return-of-sufism-to-the-uae/

[22]  محمدی، ایمان. (1402). زاویه‌نشینان میدان جنگ: تأملی در مورد تصوف یمن. سیاق. https://syaaq.com/22353/زاویه-نشینان-میدان-جنگ،-تأملی-در-مور/

[23] SimplyIslam.sg. (n.d.). Al-Habib Abu Bakr bin Ali Al-Mashhur. Retrieved August 6, 2025, from https://simplyislam.sg/our-scholars/al-habib-abu-bakr-bin-ali-al-mashhur/

[24] شعوبا. (2019, November 10). زمینه جریان‌شناسی سلفی در یمن. بازیابی‌شده از https://shouba.ir/زمینه-جریان-شناسی-سلفی-در-یمن

[25] محمدی، ایمان. (1402). زاویه‌نشینان میدان جنگ: تأملی در مورد تصوف یمن. سیاق. https://syaaq.com/22353/زاویه-نشینان-میدان-جنگ،-تأملی-در-مور/

[26] Al Arabiya. (2018, March 2). اليمن.. اغتيال عالم دين بارز في حضرموت. Retrieved from https://www.alarabiya.net/arab-and-world/yemen/2018/03/02

[27] Al-Mesbar Center. (2020). *Mystical Islam and Political Realities in Yemen

دسترسی: [https://www.mesbar.org/mystical-islam-and-political-realities-in-yemen/](https://www.mesbar.org/mystical-islam-and-political-realities-in-yemen/)

[28] نیکوبخت، ن.، حسنی، م.، و نوروزی داودخانی، ث. (۱۳۸۸). تحلیل حرکت تصوف اسلامی در مقایسه با جنبش‌های اجتماعی جهان معاصر. فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، ۵(۱۷). بازیابی‌شده از https://ensani.ir/fa/article/261221

[29] محمدی، ایمان. (1402). زاویه‌نشینان میدان جنگ: تأملی در مورد تصوف یمن. سیاق. https://syaaq.com/22353/زاویه-نشینان-میدان-جنگ،-تأملی-در-مور/

[30] امیری، س.، و کیانی، ج. (۱۴۰۰). خاستگاه درونی، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بحران ژئوپلیتیکی یمن. فصلنامه راهبرد سیاسی، ۱(۵)، ۲۵–۵۲. بازیابی‌شده از https://www.rahbordsyasi.ir/article_110322_be8d2a506c885f23ddeb15750206a964.pdf

[31] ابو رمان، م. س. (ویراستار). (۲۰۲۰). تصوف امروز: برداشت‌های معاصر از جامعهٔ صوفی و الگوهای گوناگون آن. بنیاد فردریش ابرت – دفتر اردن و عراق. بازیابی‌شده از Friedrich-Ebert-Stiftung – Amman Office

[32] Abu Rumman, M. S. (Ed.). (2020). Sufism Today: Contemporary Interpretations of the Sufi Community and Its Different Patterns. Friedrich-Ebert-Stiftung – Jordan & Iraq Office. Retrieved from https://library.fes.de/pdf-files/bueros/amman/18222.pdf