اقوام و عشایر شاخص در عربستان سعودی

عربستان سعودی (در ادبیات رسمی: پادشاهی عربی سعودی) کشوری عربی است و بزرگترین کشور خاورمیانه از نظر مساحت به شمار می‌رود. این کشور به طور دقیق در جنوب غربی قاره آسیا واقع شده و بخشِ بیشتر شبه جزیره عربستان را تشکیل می‌دهد و مساحت آن حدود دو میلیون کیلومتر مربع است. از شمال با جمهوری عراق و اردن، از شمال شرقی با کویت، از شرق با قطر و امارات متحده عربی به همراه پادشاهی بحرین که از طریق پل ملک فهد واقع بر آب‌های خلیج فارس به عربستان سعودی پیوند است، از جنوب با یمن و از جنوب شرقی با پادشاهی عمان هم‌مرز است. این کشور از سمت غرب با دریای سرخ هم مرز است. بدنه اصلی جامعه عربستان را عشایر ساکن این کشور شکل می‌دهد. بایستی دانست که کشور عربستان در احاطه تبعه خارجی قرار گرفته است و بیش از 40 درصد جامعه عربستان را تبعه خارجی شکل داده‌اند و 60درصد مابقی اصالت عربستانی دارند و جامعه‌ی عشایر سعودی، تشکیل دهنده‌ی بخشی از این 60 درصد است.

تعداد قبایل و عشایر سعودی و پراکندگی آنان

هیچ آمار رسمی تفکیکی بر پایه سرشماری اعضای عشایر در عربستان سعودی وجود ندارد؛ با این وجود مستنداتی وجود دارد که بتوان نسبت به آمار و ارقام عشایر عربستان سعودی، اطلاعاتی به دست آورد. بر پایه تفکیک قحطانی و عدنانی، عشایر نیمه‌ی شمالی عربستان، عموماً عدنانی و عشایر نیمه‌ی جنوبی، قحطانی برشمرده می‌شوند.در این کشور بیش از 72 قبیله سرشناس وجود دارد. از شمال تا جنوب عربستان سعودی، محل زندگی عشایر است و این گونه نیست که تنها بخشی از جغرافیای عربستان، بوم عشایر باشد. با توجه به فراوانی اعداد و اسامی قبایل سعودی، تنها پنج قبیله بزرگ‌تر را معرفی نموده و به ذکر اسامی دیگر قبایل بسنده می‌کنیم.

بزرگترین قبیله در عربستان سعودی، "قبیله عنزه" است که ریشه آن به منطقه نجد باز می‌گردد. این قبیله به شاخه‌ها و تیره‌های متعددی تقسیم می‌شود و همین امر باعث شده است که به عنوان بزرگترین قبیله در پادشاهی عربستان سعودی، جایگاه پیشرو را به خود اختصاص دهد. "قبیله عنزه" از تاریخ غنی و سازمان اجتماعی دقیقی برخوردار است که به مجموعه‌ای از بخش‌ها و شاخه‌ها تقسیم می‌شود. بوم عنزی‌ها در طول تاریخ شبه جزیره عربی، در شمال عربستان سعودی بوده است. آمار تقریبی قبیله عنزه در عربستان، نزدیک به دو میلیون نفر است و حوزه اصلی زیستی امروزی آنان، استان حفر الباطن، منطقه عرعر ( مرز زمینی عراق-عربستان واقع در شمال عربستان و جنوب عراق)، امارتِ سکاكا و مناطق مرزی شمالی است.

"قبیله عتیبه"، دومین قبیله بزرگ سعودی، از عتیبه بن هوازن بن منصور مضری سرچشمه می‌گیرد و به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از قبیله عنزه، شامل بخش‌ها و شاخه‌های متعددی است که در آن قرار می‌گیرند و تفرق و انشعابی را که این قبیله باستانی به آن مشهور است، تجسم می‌بخشد. عتیبی‌ها اغلب در بخش میانی عربستان سعودی سکونت داشته‌اند. آمار آنان نیز نزدیک به دو میلیون نفر است.

سومین قبیله بزرگ عربستان سعودی، "قبیله الرشایده" است که آمار آن نزدیک به 1 میلیون و 800 هزار نفر است. این قبیله، مجموعه‌ای بزرگ از افراد مشهور و برجسته در عربستان سعودی را در خود جای داده و نام خود را در عرصه‌های مختلف، مطرح کرده‌اند.

چهارمین قبیله بزرگ در عربستان، "قبیله شمّر" است که متشکل از حدود یک میلیون و نیم تَن است و این قبیله، اغلب در شمال عربستان پراکندگی دارد. شمّر قبيله‌ای است که در اغلب در منطقه بزرگ حائل قرار دارد و افزون بر عربستان سعودی، در چندین کشور مانند کویت، عراق، سوریه، اردن، عمان و امارات متحده عربی نیز حضور دارد. قبيله شمر از قبيله طيء منشأ گرفته است که در حائل ساکن بودند، و این قبيله به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: عبده، سلم، و زوبع. این قبيله از اتحادهای قبیله‌ای شکل گرفت که در منطقه حائل، به‌خصوص در منطقه‌ای به نام «منطقه الجبلین»، سکونت داشته‌اند. پایتخت آن‌ها شهر حائل در هضبه نجد بوده است. با گذر زمان، نفوذ این اتحاد گسترش یافته و بر بسیاری از مناطق همجوار تسلط پیدا کرد.

پنجمین قبیله بزرگ در عربستان سعودی، "قبیله آل‌مره" است که افراد آن، در جنوب شرقی عربستان سعودی پراکندگی دارند. از دیگر قبایل پرجمعیت عربستان می‌توان به: دواسر ( ساکن نیمه جنوبی عربستان سعودی)، غامد ( از قبایل بزرگ ساکن منطقه باحه در جنوب عربستان سعودی)، سهول ( از قبایل بزرگ واقع در شرق و میانه عربستان سعودی) بنی‌تمام، ثقیف، سبیع، باهله اشاره نمود.

در این میان قبایلی سرشناس با جمعیت کم نیز وجود دارند که شاخه‌ای از قبایل قدیمی‌تر هستند. همانند بنی‌هاشم که به "الأشراف" شهره هستند و پیامبر اسلام و اهل بیت وی، از بنی‌هاشم هستند؛ عربستان همچنان قبایل متمرکز هاشمی را در منطقه قنفذه و لیث و جنوب مکه دارد. همچنین، آل‌سعود که تیره‌ای از بنی‌حنیفه بکریه هستند و شمار آنان به حدود 10 هزار نفر می‌رسد و با این وجود، پادشاهی تمامی مملکت عربی را بر عهده گرفته‌اند و نام این منطقه را به: سعودی نیز تغییر داده اند.

زبان و ادبیات اقوام و عشایر شاخص

تقریباً تمامی قبایل سعودی، به زبان عربی سخن می گویند؛ اما این قبایل هرکدام دارای گویش‌های گوناگونی هستند که به مجموع آن: "لهجات سعودیة" یعنی گویش‌های سعودی گفته می‌شود. لهجه الشمال، لهجه‌ای است که قبایل شمالی همانند عنزه، شمّر، طیء، ظفیر و حویطات به آن سخن می گویند. مردم شرق عربستان به لهجه خلیجی سخن می گویند و دواسر به این لهجه مشهورند. لهجه بحرانی که به جنوب عربستان نزدیک‌تر است و قبایل بزرگ شیعی ساکن قطیف و احساء، اغلب به لهجه بحرینی سخن می گویند.

در عربستان، لهجه‌ای تحت عنوان: لهجة السراة وجود دارد که قبایل بزرگ غامد و زهران و بلقرن و بنو شهر به آن لهجه سخن می‌گویند. گفته می‌شود که این لهجه، آمیزه‌ای از عربی فصیح جاهلی (پیش از اسلام) و زبان تورات (عبری) است و در این راستا مقالات و گزارش‌های گوناگونی تحریر شده است.

گفته می‌شود که در عربستان، برخی از شاخه‌های زبان سامی همانند زبان خولانی یا زبان مهری نیز در میان برخی اقلیت‌ها رواج دارد. بنی‌خولان در عربستان، یمن و امارات به زبان خولانی گفتگو می‌کنند و زبان مهری نیز در میان گروه اندکی از جوامع عربی ( بدون احصاء دقیق قبایل) در عربستان، یمن، عمان و کویت به کار گرفته می‌شود.

دین و مذهب اقوام  و عشایر شاخص

آیین رسمی و غالب در عربستان، اسلام و مذهب غالب، مذهب تسنن با تفکر حنبلی است. مذاهب شمالی و میانی این کشور، اغلب دارای دین اسلام و مذهب تسنن هستند. در این میان، قبایل ساکن جنوب شرقی همانند قبایل ساکن قطیف و احساء، دارای مذهب شیعی هستند که قریب به اتفاق آنان، شیعه دوازده‌امامی هستند. در سال 1402 خورشیدی، وبگاه ابنا، مقاله‌ای مدوّن نموده و اسامی قبایل شیعی عربستان سعودی در غرب، شرق و جنوب عربستان سعودی را معرفی نمود.

همچنین عربستان سعودی، بیش از یک میلیون مسیحی در خود جای داده است که میزان پیوند این دین به قبایل عربی ساکن سعودی، معلوم نیست؛ عربستان سعودی با وجود بیش از یک میلیون مسیحی، هیچ کلیسایی در خود باقی نگذاشته است.[23]

فرهنگ و آداب و رسوم اقوام  و عشایر شاخص

قبایل عربستان سعودی، در طول گذر تاریخی پس از اسلام، به سمت فرهنگ مشترک حرکت کرده‌اند و آداب و رسوم مشترکی از آنان بر جای مانده است؛ پوشاک سعودی با ویژگی حیا و پوشش کامل شناخته می‌شود؛ زنان عبایه به تن می‌کنند و مردان لباس سنتی شامل «ثوب» و «شماغ» یا «غتره» می‌پوشند و برای زینت و حفظ غتره، «عقال» بر سر می‌نهند.

نشست‌های روزانه در مجالس بزرگان عشایر یا قبایل بخشی از زندگی بدوی است، که در آن‌ها درباره‌ی امور قبیله، حل مشکلات، و روایت داستان‌ها و اشعار گفت‌وگو می‌شود. آداب و رسوم عربستان سعودی در مناسبت‌ها و جشن‌ها برپایه‌ی خانواده و خاندان است. مجالس از حضور خانواده و فامیل، پر می‌شود، قهوه عربی و خرما همراه این دورهمی‌ها هستند و همه در فضایی صمیمی و مهمان‌نواز به گفتگو می‌پردازند.

برخی قبایل عربستان به جشن‌ها و سرودهای محلی خاص خود شهرت دارند؛ مانند رقص «برعه» در منطقه‌ی عسیر و نجران که در میان یمنی‌ها نیز تداول دارد.

ازدواج در عشایر عربستانی

ازدواج در میان قبایل عربستان سعودی، رسوم و سنت‌هایی دارد که قرابت چشم‌گیری به رسوم ازدواج در خانواده‌های سُنتی دیگر کشورها از جمله جنوب ایران دارد. اولین گام‌ها در ازدواج، با خواستگاری یا پیشنهاد ازدواج از سوی مردانِ خانواده داماد در دیدار با خانواده عروس آغاز می‌شود. سپس سنت "شَوفَه" یا دیدن انجام می‌گیرد که در آن، عروس و داماد در حضور خانواده‌ها به یکدیگر معرفی می‌شوند تا داماد قبل از شروع برنامه‌ریزی‌های دیگر، عروس را ببیند. پس از آن، خانواده‌ها بر سر مهریه به توافق می‌رسند که غالباً مبلغی پول است و داماد به عنوان نوعی قدردانی و تضمین حقوق به عروس تقدیم می‌کند. پس از آن، جشن "شبکه" در منزل عروس برگزار می‌شود که در آن داماد و خانواده‌اش هدایا و جواهرات به عروس تقدیم می‌کنند. پس از آن، جشن نامزدی و سپس مراسم حنابندان یک روز قبل از عروسی برگزار می‌شود. در حنابندان، زنان دو خانواده در فضایی شاد دور هم جمع می‌شوند و با حنا روی دست و پاها طرح می‌زنند. در نهایت، این مراسم با جشن عروسی به پایان می‌رسد که در دو مکان یا سالن جداگانه، یکی برای مردان و دیگری برای زنان، برگزار می‌شود.[24]

شخصیت‌های برجسته اقوام  و عشایر شاخص

در تاریخ معاصر عربستان سعودی، شخصیت‌های برجسته‌ای از قبایل مختلف نقش‌های کلیدی در شکل‌گیری و تحکیم ساختار سیاسی و نظامی این کشور ایفا کرده‌اند. از جمله این قبایل، می‌توان به "عنزه" اشاره کرد که یکی از نامدارترین چهره‌های آن "سلطان بن عبدالعزیز آل‌سعود" است؛ وی که در سال ۲۰۱۱ درگذشت، ولیعهد، معاون نخست‌وزیر و وزیر دفاع و هوانوردی و بازرس کل عربستان بود.

در قبيلة "شمر"، چهره‌هایی چون "عبدالعزيز بن مساعد بن جلوي آل‌سعود" که تا زمان وفاتش در سال ۱۹۷۹ برای سال‌های طولانی امارت منطقه حائل را بر عهده داشت و از رهبران وحدت عربستان به شمار می‌رفت، و نیز "شیخ صفوق الجربا" که در سال ۱۹۲۲ درگذشت و از بزرگان و زعمای سرشناس این قبیله بود، جایگاه ویژه‌ای دارند.

در "مطير"، دو شخصیت برجسته تاریخ‌ساز هستند: "فیصل بن سلطان الدويش" که تا زمان وفاتش در ۱۹۳۱ یکی از فرماندهان اصلی جنبش «الإخوان» بود، و "صاهود بن لامي" که در سال ۱۹۲۹ درگذشت و به عنوان امیر "الجبلان" از شاخه‌های مهم مطير شناخته می‌شد.

در قبيلة "عتيبه"، "تركي بن حميد" که در سال ۱۹۲۷ درگذشت، از رهبران برجسته این قبیله در قرن بیستم به‌شمار می‌رود، و "شیخ فراج بن جهجاه بن حميد" که تا زمان وفاتش در سال ۱۹۶۹، شیخ کل قبيله عتيبه بود.

در میان شخصیت‌های قبیلة "حرب"، "مسعود بن مضيان الظاهري" به عنوان فرمانده ارتش سعودی در مدینه منوره شناخته می‌شود و "عبدالمحسن الفرم" نیز از شیوخ برجسته این قبیله است.

در "قحطان"، "تركي بن عبدالله" از چهره‌های برجسته و از امرای منطقه عسیر و یکی از فرماندهان مهم در روند وحدت عربستان بود. قبيلة "بني خالد" نیز یکی از قبایل پرنفوذ است که در آن "شیخ براك بن غرير" از معروف‌ترین  شیوخ تاریخی آن بوده است.

در "الدواسر"، "فهد بن محمد بن عبدالرحمن" به‌عنوان امیر منطقه ریاض شناخته می‌شود، در حالی که "محمد بن فهد بن عبدالله" از قبیلة "بني لام"، امارت نجران را بر عهده داشت. از قبیلة "بني تميم"، چهره‌هایی همچون "محمد بن سيرين" از تابعین و از برجستگان علم حدیث و فقه در دوران اسلامی، و نیز "الفرزدق"، شاعر نامدار دوران اموی، شهرتی خاص یافته‌اند. در قبیلة "سبيع"، "شیخ هذلول بن عبدالعزیز بن هذلول" از شخصیت‌های برجسته و تأثیرگذار محسوب می‌شود و در قبیلة "المزاريع"، "فارس بن عبدالله بن فارس" به عنوان شیخ این قبیله نقش تاریخی داشته است.

این شخصیت‌ها از دل قبایل بزرگ و تأثیرگذار شبه‌جزیره عربستان برخاسته‌اند و هر یک نقشی بنیادین در ساخت دولت سعودی و تحولات تاریخی منطقه ایفا کرده‌اند.[25]

کوچ و مهاجرت قبایل عربستان سعودی

مهاجرت قبایل در عربستان سعودی، به سختی رخ می‌دهد؛ به علت آمیختگی فرهنگی میان بوم و قبیله، قبایل علاقه مند هستند در زیستگاه جغرافیی خود بمانند؛ اما عللی مهم همواره آنان را وادار به کوچ کرده است؛ مهم‌ترین علل کوچ و مهاجرت قبیله‌ای در عربستان:

الف. خشکسالی؛

ب. جنگ‌های قبیله‌ای و لزوم اتحاد؛

ج. جبر حکومتی

د. تلاش برای پیشرفت و سامان دهی

هـ. نفی بلد و تبعید،

بوده است.از جمله این هجرت‌ها، می‌توان به "هجرت بني هلال" اشاره کرد که از معروف‌ترین  و گسترده‌ترین  هجرت‌های عربی به‌شمار می‌رود. این قبیله در قرن پنجم هجری از شبه‌جزیره عربستان به شمال آفریقا کوچ کرد و در نواحی گسترده‌ای از تونس، الجزایر و مغرب سکونت گزید و تأثیر فرهنگی و لغوی عمیقی بر آن مناطق بر جای نهاد.[26]

در "هجرت الرشايدة"، این قبیله از سرزمین‌های "حجاز" و "نجد" به مناطق مختلفی، از جمله شرق آفریقا مهاجرت کرد. این هجرت در پی شرایط سخت اقتصادی و اجتماعی آن دوران صورت گرفت و موجب پراکندگی گسترده این قبیله در سرزمین‌های خارج از شبه‌جزیره شد.[27]

"قبيلة عنزة" نیز از قبایل نیرومند و پرنفوذ بود که در مناطق وسیعی از نجد و شمال شبه‌جزیره عربستان سکونت گزید. این قبیله نقش مهمی در تحولات تاریخی منطقه ایفا کرده و حضوری دیرینه و مؤثر در صحنه‌های سیاسی و اجتماعی عربستان داشته است. این قبیله به علت فشارهای دیگر قبایل و ناتوانی در مهار هجوم قبایل جنوبی تر، به سمت شمال حرکت نمود.[28]

همچنین "قبيلة حرب" در منطقه "حجاز" مستقر شد و به‌مرور در نواحی گسترده‌ای از غرب عربستان گسترش یافت. این قبیله با گسترش جغرافیایی خود، سهم بسزایی در شکل‌گیری بافت جمعیتی و اجتماعی غرب کشور ایفا کرده است.

این هجرت‌ها، چه به دلایل اقتصادی، چه سیاسی یا اجتماعی، پایه‌گذار تحولات مهمی در جغرافیای عربی بوده‌اند و نشانه‌ای از پویایی تاریخی قبایل عرب در مواجهه با شرایط گوناگون زمان خود هستند.

قانون جلوه عشائریه

اصطلاح   "آواره‌سازی عشایری"   (به عربی: الجلوة العشائرية ) مفهومی ریشه‌دار در فرهنگ قبیله‌ای عرب، به‌ویژه در عربستان سعودی و اردن است، و به یکی از مجازات‌ها یا راه‌حل‌های عرفی برای حل نزاع‌ها و جرائم سنگین، خصوصاً قتل عمد، اشاره دارد.

جلوه به‌معنای "کوچ اجباری دسته‌جمعی" است. در بافت عشایری، جلوه عشائرية یعنی:    مهاجرت اجباری خانواده‌ی قاتل (یا گاهی کل عشیره‌ی او) از منطقه‌ای که در آن قتل رخ داده به منطقه‌ای دیگر، برای مدتی مشخص، تا آرامش اجتماعی و عشایری بازگردد. 

هدف از جلوة عشائریه جلوگیری از انتقام عشیره‌ای و انجام خون‌خواهی توسط خانواده مقتول است. همچنین تلاش برای کاهش تنش و درگیری بین دو عشیرهو  فراهم کردن فرصت برای رضایت و صلح، یا دیه یا هدنه (آتش‌بس موقت).

مدت جلوه معمولاً  یک تا چند سال   است (بسته به عرف قبیله). منطقه‌ای که به آن کوچ می‌کنند باید   خارج از مناطق نفوذ عشیره مقتول   باشد. جلوه اغلب با وساطت وجهاء، شیوخ قبایل، و لجان إصلاح   (کمیته‌های اصلاح‌طلبی عشایری) انجام می‌شود.[29]

در اردن و بخش‌هایی از عربستان، با وجود قوانین دولتی، هنوز در مواردی، خصوصاً در جوامع روستایی و عشایری، جلوة عشائرية به‌عنوان راه‌حلی عرفی در کنار دادگاه رسمی اجرا می‌شود. البته در سال‌های اخیر در اردن بحث‌های زیادی درباره لغو یا محدودسازی آن به‌وجود آمده، چرا که گاهی موجب ظلم به خانواده‌های بی‌گناه می‌شود. دولت عربستان سعودی با تعیین قوانینی پیرامون عشایر و دولت اردن با تلاش مستمر برای حذف جلوه عشائریه درصدد مهار کوچ‌های اجباری از این دست هستند.[30]

سیاست‌ها و طرح‌های کلان دولت عربستان سعودی در قبال عشایر و قبایل

پادشاهی عربستان سعودی، برای ایجاد اتحاد میان قبایل ساکن عربستان و مرجعیت‌بخشی به آنان تلاش وافری انجام می‌دهد. وبگاه العربی الجدید در گزارشی ادعا نمود که عربستان در دوران تنش با قطر، از اهرم قبایل مشترک میان سعودی و قطر برای ایجاد فشار اجتماعی علیه دولت قطر بهره برده است.[31]

از مهم‌ترین بحران‌های مربوط به قبایل در عربستان، ماجرای آوارگان قبایل است. قبایل آواره در عربستان سعودی، یا همانطور که آنها را "البدون" یعنی بدون هویت می‌نامند، گروهی از جامعه هستند که در پادشاهی عربستان سعودی زندگی می‌کنند و تابعیت سعودی را دریافت نکرده‌اند و مسئله آنها به دلیل مشکلاتی که با آن روبرو هستند، یک مسئله انسانی تلقی می‌شود. آنها از بادیه نشینان کوچ نشینی هستند که به دلیل داشتن گوسفند و شتر به کشورهای عربی همسایه نقل مکان می‌کردند و به دنبال مراتع حاصل‌خیز و آب فراوان می‌رفتند و در جنوب و شمال پادشاهی متمرکز بودند و در برخی دیگر از شهرهای پادشاهی پراکنده بودند. و یا آن هایی که به صورت زمینی در ایام حج، به این کشور آمده و پس از اتمام ایام حج به جای کشور خود در آفریقا، نزد فرزندان قبیله‌ی خود در عربستان رفته و نزد آنان پناه گرفته‌اند.[32]

حکومت عربستان سعودی برای حل این بحران اجتماعی تلاش مستمری دارد، زیرا با وقوع هر ساله‌ی حج در این کشور، این پدیده باز زایی می‌شود.[33]

همچنین حکومت عربستان سعودی، تمامی قبایل رسمی ساکن این کشور را کُدگذاری کرده است. به عنوان مثال قبیله دواسر با کد 502، خوالد با کُد 911، شمّر 555 و ... کدگذاری شده‌اند. هدف از این کار، نظام‌بخشی به قبایل و تلاش برای حفظ آمارها است؛ ولی بخشی از مردم عربستان سعودی با این کار مخالف هستند، چراکه اصل این ایده و فکر، بر پایه کدگذاری و شماره‌بندی شتر بوده است و مردم اصیل عربستان این کار را توهین می‌پندارند.[34]

چشم‌انداز 2030 عربستان و جایگاه اقوام و عشایر در آن

چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی، طرحی برای دوران پس از نفت پادشاهی عربستان سعودی است که در ۲۵ آوریل ۲۰۱۶ میلادی اعلام شد و همزمان با تاریخ تعیین‌شده برای اعلام پایان تحویل ۸۰ پروژه دولتی عظیم است که هزینه هر یک از آنها حداقل ۳.۷ میلیارد ریال و حداکثر ۲۰ میلیارد ریال، مانند پروژه متروی ریاض، است. این طرح در سال 2016 مورد موافقت قرار گرفت. از جمله پروژه‌های این چشم‌انداز، توسعه‌ی امکانات مسکونی و رفاهی برای شهروندان عربستانی به ویژه مناطق محروم همانند بادیه‌نشینان است. هرچند در این چشم‌انداز صراحتی برای عشایر و بوادی‌نشینان و اقوام نیامده اما طرح‌های کلی اعم از آموزش، بهداشت، مسکن و رسیدگی به امور هویتی و تابعیتی، درصدد سامان‌دهی به عشایر و اقوام و قبایل عربستان است.[35]

کتابشناسی

---

[1] ایرنا، 41.7 % عربستانی‌ها، تبعه خارجی هستند. (12 خرداد 1402)؛ قابل دسترسی در:

https://www.irna.ir/news/85129245/%D8%AD%D8%AF%D9%88%D8%AF-%DB%B4%DB%B1-%DB%B7-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B9-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%86%D8%AF

[2] المدونة العربية، ترتيب أكبر قبائل السعودية: قائمة شاملة؛ ( 4 ژانویه 2025) قابل دسترسی در:

https://blog.ajsrp.com/%D8%AA%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A8-%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9-%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84%D8%A9/

---

[1] الحاکم، أكبر القبائل السعودية.. تعرف عليها؛ ( 19 اکتبر 2020) قابل دسترسی در:

https://alhakim.net/27437

[2] الحاکم، أكبر القبائل السعودية.. تعرف عليها؛ ( 19 اکتبر 2020) قابل دسترسی در:

https://alhakim.net/27437

[3] السياحة بالعربي، كل المعلومات حول قبائل السعودية وأماكن تواجدها – 26 قبيلة؛ (ب.ت) قابل دسترسی در:

https://tourism-ar.com/%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9/

[4] المدونة العربية، ترتيب أكبر قبائل السعودية: قائمة شاملة؛ ( 4 ژانویه 2025) قابل دسترسی در:

https://blog.ajsrp.com/%D8%AA%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A8-%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9-%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84%D8%A9/

[5] الحاکم، أكبر القبائل السعودية.. تعرف عليها؛ ( 19 اکتبر 2020) قابل دسترسی در:

https://alhakim.net/27437

[6] السياحة بالعربي، كل المعلومات حول قبائل السعودية وأماكن تواجدها – 26 قبيلة؛ (ب.ت) قابل دسترسی در:

https://tourism-ar.com/%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9/

[7] المدونة العربية، ترتيب أكبر قبائل السعودية: قائمة شاملة؛ ( 4 ژانویه 2025) قابل دسترسی در:

https://blog.ajsrp.com/%D8%AA%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A8-%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9-%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84%D8%A9/

[8] المدونة العربية، ترتيب أكبر قبائل السعودية: قائمة شاملة؛ ( 4 ژانویه 2025) قابل دسترسی در:

https://blog.ajsrp.com/%D8%AA%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A8-%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9-%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84%D8%A9/

[9]  سعودی گیتز؛ من حيث العدد.. هذا ترتيب القبائل في السعودية؛ (ب.ت) قابل دسترسی در:

https://guide.saudigates.net/%D9%85%D9%86-%D8%AD%D9%8A%D8%AB-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%AF%D8%AF-%D9%87%D8%B0%D8%A7-%D8%AA%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9/

[10] المدونة العربية، ترتيب أكبر قبائل السعودية: قائمة شاملة؛ ( 4 ژانویه 2025) قابل دسترسی در:

https://blog.ajsrp.com/%D8%AA%D8%B1%D8%AA%D9%8A%D8%A8-%D8%A3%D9%83%D8%A8%D8%B1-%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%85%D8%A9-%D8%B4%D8%A7%D9%85%D9%84%D8%A9/

[11] الحاکم، أكبر القبائل السعودية.. تعرف عليها؛ ( 19 اکتبر 2020) قابل دسترسی در:

https://alhakim.net/27437

[12] تداوين، قبيلة آل‌مرة : تاريخ عريق وامتداد جغرافي واسع، ( ب.ت)؛ قابل دسترسی در:

ttps://tdaween.com/%D9%82%D8%A8%D9%8A%D9%84%D8%A9-%D8%A2%D9%84-%D9%85%D8%B1%D8%A9-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE-%D8%B9%D8%B1%D9%8A%D9%82/

[13] السياحة بالعربي، كل المعلومات حول قبائل السعودية وأماكن تواجدها – 26 قبيلة؛ (ب.ت) قابل دسترسی در:

https://tourism-ar.com/%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9/

[14] وبگاه: السعودیة وب؛ أصل آل سعود من أي قبيلة العنزة؛ ( 30 یونیو 2024) قابل دسترسی در:

https://alsaudiweb.com/news2368169.html

[15] ویکیپدیای عربی، لهجات السعودية؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9

[16] ویکیپدیای عربی، لهجات السعودية؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9

[17] ویکیپدیای عربی، لهجات السعودية؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9

[18] المدینة، قشاش: لهجات "السراة" قبل 50 سنة لا تختلف عن لغة التوراة، ( 8 آگوست 2018) قابل دسترسی در:

https://www.al-madina.com/article/584846/%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D8%A9/%D9%82%D8%B4%D8%A7%D8%B4-%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%A9-%D9%82%D8%A8%D9%84-50-%D8%B3%D9%86%D8%A9-%D9%84%D8%A7-%D8%AA%D8%AE%D8%AA%D9%84%D9%81-%D8%B9%D9%86-%D9%84%D8%BA%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%A9

[19] ویکیپدیای عربی لهجات السعودية؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%A7%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9

[20] ویکیپدیای عربی، اللغة المهرية؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%87%D8%B1%D9%8A%D8%A9

[21] العربية، خارطةُ المذاهبِ وترسيخُ التعدديةِ في السُعودية؛ ( 10 مارس 2022)؛ قابل دسترسی در:

https://www.alarabiya.net/saudi-today/2022/03/10/%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%B7%D8%A9%D9%8F-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B0%D8%A7%D9%87%D8%A8%D9%90-%D9%88%D8%AA%D8%B1%D8%B3%D9%8A%D8%AE%D9%8F-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%AF%D9%8A%D8%A9%D9%90-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%8F%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9

[22] ابنا، أسماء قبائل الشيعة في السعودية وأماكن تواجدهم، (20 سپتامبر 2023) ؛ قابل دسترسی در:

https://ar.abna24.com/news/1394644/%D8%A3%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%A1-%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%B9%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D9%88%D8%A3%D9%85%D8%A7%D9%83%D9%86-%D8%AA%D9%88%D8%A7%D8%AC%D8%AF%D9%87%D9%85

[23] الحرة؛ ( 13 ماه می 2021) قابل دسترسی در:

https://alhurra.com/arabic-and-international/2021/05/13/%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9-%D9%87%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%AD%D9%8A%D8%AF%D8%A9-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85-%D9%83%D9%86%D9%8A%D8%B3%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%AD%D8%AF%D8%A9-%D8%AA%D8%B5%D8%AF%D8%B1

[24] سوثبیز، أبرز العادات والتقاليد التي تميز المجتمع السعودي، (ب.ت) قابل دسترسی در:

https://sothebysrealty.sa/ar/the-journal/the-prevailing-customs-and-traditions-that-distinctly-define-saudi-society

[25] منتدیات عجوز، موسوعة الاصول و القبائل العربية كاملة؛ (ب.ت) قابل دسترسی در:

https://ajooronline.com/vb/showthread.php?t=4183&page=53

[26] ویکیپدیا عربی، هجرة بني هلال؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9_%D8%A8%D9%86%D9%8A_%D9%87%D9%84%D8%A7%D9%84

[27] ویکی پدیا عربی، هجرة الرشايدة؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%B4%D8%A7%D9%8A%D8%AF%D8%A9

[28] سلمان الطیب، محمد ،كتاب موسوعة القبائل العربية؛ فصل: هجرة بعض قبائل عنزة من نجد وأسبابها؛ نسخه الکترونیکی المکتبة الشاملة؛ قابل دسترسی در:

https://shamela.ws/book/897/2760

[29] ویکی پدیا عربی، الجلوة العشائرية، ویکی پدیا عربی؛ قابل دسترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D9%88%D8%A9_%D8%B9%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D8%B1%D9%8A%D8%A9

[30] اخبار البلد، مفتي المملكة: الجلوة العشائرية لا أصل لها في الشريعة الإسلامية؛ (29 سپتامبر 2021)؛ قابل دسترسی در:

https://albaladnews.net/article/310461

[31] العربي الجديد، ورقة القبائل... سلاح سعودي قديم جديد في الخليج؛ العربي الجدید؛ ( 28 سپتامبر 2017) قابل دسترسی در:

https://www.alaraby.co.uk/%D9%88%D8%B1%D9%82%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84-%D8%B3%D9%84%D8%A7%D8%AD-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A-%D9%82%D8%AF%D9%8A%D9%85-%D8%AC%D8%AF%D9%8A%D8%AF-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D9%84%D9%8A%D8%AC

[32] ویکی پدیا عربی ، البدون في السعودية؛ قابل درترسی در:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AF%D9%88%D9%86_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9

[33] گزارش دلیل السعودية؛ ( 3 ژوئن 2024) قابل دسترسی در:

https://www.dlel-saudia.com/news440738.html

[34] الليث، الى ماذا ترمز ارقام القبائل وأسماء القبائل السعودية الأصيلة، (18 اکتبر 2024)؛ قابل دسترسی در:

https://moyu.si/%D8%A7%D9%84%D9%89-%D9%85%D8%A7%D8%B0%D8%A7-%D8%AA%D8%B1%D9%85%D8%B2-%D8%A7%D8%B1%D9%82%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A8%D8%A7%D8%A6%D9%84/

[35] سند چشم‌انداز 2030 عربستان سعودی؛ قابل دسترسی در:

chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.vision2030.gov.sa/media/5ptbkbxn/saudi_vision2030_ar.pdf

اکبر بیرامی