زیست بوم فضای مجازی در عربستان سعودی

عربستان سعودی تا دهه‌های پیش از جمله کشورهایی بود که در عرصه فضای مجازی و دیجیتال نه تنها پیشرفتهای خاصی را شاهد نبود، بلکه در برابر توسعه چنین فضایی در کشور نیز مقاومتها و مخالفتهای مهمی بروز می‌یافت. اما در دوره جدید و به خصوص بعد از در اولویت قرار گرفتن سند چشم‌انداز 2030، عربستان به دلایل مختلفی تحول عرصه دیجیتال و فضای مجازی را در اولویت قرار داده است. در این دوره فضای مجازی و تحولات دیجیتال یکی از ارکان مهم دستیابی به اهداف چشم‌انداز 2030 محسوب شده و توسعه زیرساختهای دیجیتال و فضای مجازی به اولویتی مهم برای تحول در عرصه های اقتصادی و اجتماعی در عربستان تبدیل شده است. لذا به رغم برخی محدودیتها و سخت‌گیریهای ناشی از تمرکزگرایی در قدرت سیاسی، در مجموع تحولات گسترده و مهمی در حوزه دیجیتال و فضای مجازی به خصوص در موضوع‌هایی مانند هوش مصنوعی در حال وقوع است.

ساختارهای حاکمیتی و غیرحاکمیتی در عرصه فضای مجازی

عربستان سعودی ساختارها و نهادهای مختلفی را برای توسعه و مدیریت فضای مجازی و حوزه دیجیتال ایجاد کرده است که هر یک کارکردهای خاص خود را دارند.

وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات: این وزارتخانه که در سال 1962 تاسیس شد، مسئول اصلی بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات در عربستان است و به عنوان نهاد اصلی سیاست‌گذار در حوزه دیجیتال محسوب می‌شود. مسئولیت‌های اصلی این وزارتخانه عبارتند از: نظارت بر کل بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات و؛ تدوین سیاست‌های کلان و طراحی برنامه‌های راهبردی برای این بخش. این وزارتخانه با تقویت اقتصاد مبتنی بر دانش، نقش حیاتی در تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰ ایفا می‌کند و اهداف راهبردی خود را شامل موارد زیر می‌داند: رشد بخش تکنولوژی اطلاعات به میزان پنجاه درصد؛ افزایش مشارکت بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات در تولید ناخالص داخلی تا پنجاه میلیارد ریال سعودی؛ حمایت از تلاش‌ها برای بومی‌سازی فناوری در کشور از طریق افزایش نسبت بومی‌سازی نیروی کار به پنجاه درصد؛ جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و؛ مشارکت در حمایت از توانمندسازی و مشارکت زنان در این عرصه^[1] .

کمیسیون ارتباطات، فضا و فناوری: این کمیسیون به عنوان نهاد نظارتی مستقل با شخصیت حقوقی و استقلال مالی و اداری فعالیت می‌کند. حوزه مسئولیت  کمیسیون سیار گسترده است و شامل تنظیم‌گری بخش‌های مخابرات، فضا، فناوری و محتوای دیجیتال می‌شود. کمیسیون ارتباطات، فضا و فناوری، چشم‌انداز خود را کشوری متصل به اقتصادی دیجیتالی و شکوفا ترسیم نموده و رسالت خود را این گونه بیان می‌کند: "از کاربران حفاظت می‌کنیم، سرمایه‌گذاری را تشویق می‌نماییم و رقابت را تقویت می‌کنیم تا ارائه خدمات ممتاز و فناوری‌های نوآورانه دیجیتال را تضمین نماییم". وظایف کلیدی این کمیسیون شامل اعطای مجوز به ارائه‌دهندگان خدمات، تقویت رقابت، مدیریت طیف فرکانس ملی و نمایندگی پادشاهی در نهادهای بین‌المللی مانند اتحادیه بین‌المللی مخابرات است.[2]

سازمان داده‌ها و هوش مصنوعی عربستان: این سازمان که با فرمان سلطنتی در سال ۲۰۱۹ تأسیس شد، مرجع اصلی و راهبردی کشور برای هدایت دستور کار ملی داده و هوش مصنوعی است. سازمان داده‌ها و هوش مصنوعی مرجع ذی‌صلاح در پادشاهی سعودی است که مسئولیت امور داده‌ها و هوش مصنوعی، از جمله کلان داده‌ها را بر عهده دارد. این سازمان همچنین مرجع ملی در کلیه امور مربوط به سازماندهی، توسعه و مدیریت داده‌ها و هوش مصنوعی به شمار می‌رود. علاوه بر این، این سازمان صلاحیت اصلی را در تمام مسائل مربوط به عملیات، پژوهش و نوآوری در حوزه داده و هوش مصنوعی داراست. مهمترین اهداف سازمان داده‌ها و هوش مصنوعی عبارتند از: ایجاد و برقراری حکمرانی داده‌ها و هوش مصنوعی؛ ارائه قابلیت‌های آینده‌نگری و مرتبط با داده و ارتقای آن‌ها از طریق نوآوری مستمر در حوزه هوش مصنوعی و؛ تضمین جایگاه عربستان به عنوان یک پیشگام جهانی در زمره برترین اقتصادهای داده‌محور.[3]ساختار حکمرانی این سازمان نیز شامل سه نهاد کلیدی است: دفتر ملی مدیریت داده؛ مرکز ملی اطلاعات و؛ مرکز ملی هوش مصنوعی.[4]

«مرجع عمومی تنظیم‌گری رسانه»، «سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان»، «سازمان ملی امنیت سایبری»، «بانک مرکزی یا سازمان پولی عربستان»، «صندوق سرمایه­گذاری عمومی عربستان»، «سازمان تنظیم مقررات آب و برق» و «مرکز ملی نوآوری دیجیتال» نیز از دیگر نقش‌آفرینان دولتی در حوزه دیجیتال و فضای مجازی محسوب می‌شوند که ایفاگر وظایف مختلفی از جمله صدور مجوز و نظارت بر محتوای سمعی و بصری، حفاظت از حقوق مصرف‌کنندگان، تامین و مرجعیت امنیت سایبری، توسعه بانکداری الکترونیک و باز، تسریع‌ فرایند تأمین مالی پروژه‌های زیرساختی، هوشمندسازی بخش انرژی و حمایت از استارتاپ‌ها هستند. علاوه بر اپراتورهای مخابراتی، اتاق بازرگانی عربستان نیز از جمله بازیگران بخش خصوصی است که به عنوان توسعه‌دهنده صنایع فناوری‌محور در این بخش فعال است.[5]

علاوه بر ایجاد ساختارهای حاکمیتی، عربستان سعودی در طول دوره اخیر به دنبال ایجاد فضای مناسبی برای مشارکت و نقش‌آفرینی بخش خصوصی در عرصه دیجیتال و فضای مجازی بوده است. رهبران سعودی موفق شده‌اند این کشور را به محیطی جذاب برای سرمایه گذاریهای خارجی از جمله در حوزه دیجیتال تبدیل کنند و علاوه بر حمایت از استارتاپ‌ها در این حوزه به جذب همکاری و مشارکت شرکتهای بزرگ فناوری دنیا در عرصه فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی بپردازند.

عربستان سعودی در نیمه اول سال ۲۰۲۵ به رکورد تخصیص سرمایه خطرپذیر (VC) به ارزش کل ۳.۲ میلیارد ریال سعودی (۸۶۰ میلیون دلار) دست یافت که ۱۱۶ درصد نسبت به نیمه اول ۲۰۲۴ افزایش داشته و از کل تأمین مالی خطرپذیر برای تمام سال ۲۰۲۴ فراتر رفته است. این کشور با جذب ۵۶ درصد از کل سرمایه تخصیص‌یافته در منطقه، رتبه نخست خود را در تأمین مالی خطرپذیر در سراسر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا حفظ کرده است. بخش تجارت الکترونیک با جذب ۳۶ درصد از سرمایه تخصیص‌یافته در کشور طی نیمه اول ۲۰۲۵ و با ارزشی معادل ۳۰۶ میلیون دلار، در رتبه اول بخش‌ها در عربستان سعودی قرار گرفت.[6]

ساختارها و کنشگران بخش خصوصی در زیست‌بوم فضای مجازی عربستان شامل برخی شرکتها فناوری و دیجیتال خصوصی و استارتاپ‌ها و شرکتهای بزرگ فناوری خارجی هستند که به بازار این کشور جذب شده‌اند. شرکت‌های فناوری و دیجیتال خصوصی داخلی در توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، خدمات ابری، امنیت سایبری، فناوری مالی، تجارت الکترونیک و اپلیکیشن‌های مصرف‌کننده نقش دارند. برخی از مهم‌ترین‌ها شرکت‌ها عبارت‌اند از: اس تی سی سلوشنس[7] به عنوان زیرمجموعه شرکت ارتباطات سعودی؛ شرکت علم به عنوان شرکتی خصوصی تحت مالکیت صندوق سرمایه‌گذاری عمومی؛ صحرانت یه دذهنده خدمات اینترنتی؛ هلیدینگ تکامل متخصص در منابع انسانی دیجیتال و؛ موزن به عنوان شرکتی پیشرو در حوزه هوش مصنوعی.

برخی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین استارتاپ‌های عربستان سعودی نیز عبارتند از:

• برکزBRKZ: یک پلتفرم کسب و کار به کسب و کار  در حوزه فناوری املاک است که بر صنعت ساخت و ساز متمرکز است و هدفش دیجیتالی کردن فرآیند خرید مواد ساختمانی برای پروژه‌هاست.
• Clinicy کلینیکی: پلتفرمی در حوزه فناوری سلامت برای ارائه خدمات پزشکی از راه دور و مراقبت‌های بهداشتی دیجیتال است.
• Halo AIهالو ای آی: یک شرکت در حوزه فناوری رسانه است که بازاریابی از طریق اینفلوئنسرها را به صورت خودکار انجام می‌دهد.
• Intelmatix اینتلمتیکس: یک شرکت هوش مصنوعی و فناوری‌های پیشرفته است که راه‌حل‌های داده‌محور ارائه می‌دهد.
• Kleen کلین: یک شرکت ارائه‌دهنده راه‌حل‌های فناوری بر اساس تقاضا برای بخش خشکشویی و لباسشویی است.
• Lean Technologies لین تکنولجیز: یک پلتفرم زیرساخت در حوزه فناوری مالی برای اشتراک‌گذاری داده‌های مالی و انجام پرداخت‌ها است.
• Merit میریت: یک پلتفرم برای پاداش‌دهی به مشتریان و افزایش تعامل آن‌هاست.
• Mush Social موش سوشال: یک پلتفرم اجتماعی است که تولیدکنندگان محتوا را به طرفدارانشان متصل می‌کند.
• Nuqtah NFT نقطه: اولین بازار توکن‌های غیرقابل تعویض (NFT) در عربستان سعودی است.

این استارتاپ‌ها در زمینه‌های مختلفی از جمله فناوری، سلامت، املاک، رسانه و خدمات مالی فعالیت می‌کنند و نشان‌دهنده تنوع و رشد سریع اکوسیستم استارتاپی در عربستان سعودی هستند.[8]

برخی از مهم‌ترین شرکت‌های فناوری اطلاعات که در عربستان سعودی فعالیت می‌کنندنیز شامل موارد زیر است:

• گوگل: غول فناوری جهانی که خدمات و محصولات متنوعی در حوزه اینترنت ارائه می‌دهد.
• اوراکل:  یکی از بزرگترین شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزارهای پایگاه داده و سیستم‌های ابری.
• آی‌بی‌ام خاورمیانه:  شرکت چندملیتی فناوری که در زمینه سخت‌افزار، نرم‌افزار و خدمات مشاوره فعالیت دارد.
• اکسنچر خاورمیانه: شرکت جهانی پیشرو در زمینه خدمات حرفه‌ای و مشاوره مدیریت و فناوری.
• کپ‌جمینای: یک شرکت چندملیتی فرانسوی که در زمینه مشاوره، فناوری و برون‌سپاری فعالیت می‌کند.

برخی از شرکت‌های برجسته داخلی و منطقه‌ای فعال در عربستان نیز عبارتند از: کتا(Keeta)؛ ایزی ورد اتومیشن (Easy World Automation)؛ بريمير تكنولوجي (Premier Technology) و؛ اسمارت نتورک ای آی (Smart Network AI). این لیست شامل ترکیبی از غول‌های فناوری جهانی و شرکت‌های تخصصی منطقه‌ای است که نشان‌دهنده پویایی و اهمیت بازار فناوری اطلاعات در عربستان سعودی است.[9]

زیرساخت‌های فضای مجازی در عربستان

دولت عربستان سعودی به منظور پیشبرد چشم‌انداز و اهداف راهبردی خود در عرصه دیجیتال و فضای مجازی ایجاد و توسعه زیرساختها در این حوزه را در دستور کار قرار داده است. در این راستا علاوه بر ایجاد ساختارهای حاکمیتی مورد نظر، توسعه ارتباطات و اینترنت، ایجاد مراکز داده و رایانش ابری، شکل‌دهی به پلتفرم‌های دولت الکترونیک، تقویت امنیت سایبری و ایجاد بسترها و ساختارهای اولیه برای پیشبرد هوش مصنوعی به شدت مورد توجه قرار گرفته است.

در عرصه ارتباطات و اینترنت دولت سعودی با سرمایه گذاریهای وسیع بسترها و زیرساختهای قابل توجهی را ایجاد کرده است. زیرساخت اینترنت در عربستان سعودی با سرعت بالا، مصرف داده چشمگیر و توسعه شبکه نسل پنجم یا 5 جی مشخص می‌شود. سرعت و کیفیت اتصال اینترنت در عربستان در سال 2024 افزایش قابل توجهی داشته است به طوری که متوسط سرعت دانلود برای اینترنت ثابت به 120.4 مگابیت بر ثانیه رسیده است. متوسط سرعت دانلود برای اینترنت موبایل 129.2 مگابیت بر ثانیه است و  میانگین سرعت دانلود در شبکه نسل پنجم به 318.6 مگابیت بر ثانیه می‌رسد. همچنین زمان پاسخگویی (latency) برای اینترنت ثابت هشت میلی‌ثانیه و برای اینترنت موبایل 27 میلی‌ثانیه است. به لحاظ مصرف و حجم داده، حجم کل ترافیک داده اینترنت در عربستان به 49 میلیون ترابایت رسیده است. میانگین مصرف داده برای هر فرد در اینترنت موبایل ماهانه 48 گیگابایت است که سه برابر میانگین جهانی است. همچنین شبکه 5جی با سهم 58 درصدی، بیشترین حجم ترافیک داده اینترنت موبایل را به خود اختصاص داده است و پس از آن شبکه 4جی با 41 درصد قرار دارد.[10]

در عرصه زیرساخت دامنه‌ها و پروتکل‌ها رشد ثبت دامنه‌های اینترنتی با پسوند ".sa" به 25 درصد رسیده که هشت برابر میانگین جهانی است. زیرساخت دامنه‌های سعودی از طریق بیش از 150 نسخه از سرورها که در سراسر جهان توزیع شده‌اند، پشتیبانی می‌شود. همچنین نرخ فعال‌سازی پروتکل اینترنت نسخه 6 (IPv6) برای کاربران به 64 درصد رسیده است. ضمن اینکه عربستان از نظر فعال‌سازی امتداد امنیتی سیستم نام دامنه (DNSsec) با نرخ 98 درصد، در رتبه اول در میان کشورهای گروه بیست (G20) قرار دارد.[11]

وضعیت زیرساخت‌های دولت الکترونیک در عربستان به شکلی جامع و سازمان‌یافته در مسیر تحول دیجیتال ترسیم شده است. این فرایند که بخشی کلیدی از سند چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان محسوب می‌شود، با هدف ایجاد دولتی هوشمند، پاسخگو و کارآمد در حال پیاده‌سازی است. تحول دیجیتال در عربستان سعودی تحت نظارت و هدایت سازمان دولتی تحول دیجیتال انجام می‌شود. این سازمان به عنوان نهاد راهبردی، نقش هماهنگ‌کننده بین دستگاه‌های دولتی را ایفا کرده و چارچوب‌های استاندارد، زیرساخت‌های فناورانه و مسیر توسعه خدمات الکترونیکی را طراحی می‌کند. هدف نهایی آن نیز، حرکت به سوی دولتی داده‌محور، کاربرمحور و یکپارچه است.[12]

عربستان خدمات دولت الکترونیک را در قالب پورتال ملی سعودی ارائه می‌دهد که بیش از دو هزار خدمت دیجیتال را پوشش می‌دهد. این خدمات از جمله عبارتند از: خدمات مربوط به سلامت؛ خدمات هویتی و اقامتی؛ خدمات قضایی، مالیاتی، شهری، کار و تجارت و؛ پلتفرم‌های مرتبط با امنیت عمومی، گمرک، و بیمه اجتماعی. ارائه این خدمات بر پایه تجربه کاربری ساده، اتصال میان‌دستگاهی، و دسترسی چندزبانه طراحی شده‌اند. تحول دیجیتال در عربستان بر ستون‌های زیرساختی متعددی استوار است:

-       ابررایانه و مراکز داده: توسعه مراکز داده ابری با پشتیبانی شرکت‌هایی مانند اس تی سی، گوگل کلود و اوراکل.

-       شبکه ملی ارتباطات ایمن:  ایجاد ارتباط ایمن میان نهادهای دولتی برای تبادل داده و امنیت اطلاعات

-       پلتفرم هویت دیجیتال : برای احراز هویت کاربران در تمام خدمات الکترونیکی

-       چارچوب‌های رابط برنامه نویسی کاربردیAPI ملی: برای اتصال و تبادل داده میان دستگاه‌های دولتی و بخش خصوصی

-       زیرساخت‌های سایبری: زیر نظر سازمان ملی امنیت سایبری برای حفاظت از داده‌ها و سیستم‌های دولتی[13]

عربستان سعودی در حوزه امنیت سایبری نیز اقدامات و تلاشهای متعددی را به پیش می‌برد. اولین اقدامات در زمینه امنیت سایبری در عربستان با تأسیس هیئت یا شورای ملی امنیت سایبری در سال ۱۴۳۹ هجری قمری (۲۰۱۷م) صورت گرفت. این هیئت که مستقیماً با پادشاه عربستان در ارتباط است، بر اساس یک فرمان سلطنتی به عنوان یک مرجع ملی در زمینه امنیت سایبری ایجاد و سازماندهی شد. این نهاد، اولین شورای ملی دولتی مستقل در زمینه امنیت سایبری در پادشاهی است که مأموریت اصلی آن بر حفاظت از منافع حیاتی پادشاهی، امنیت ملی و زیرساخت‌های حساس متمرکز است. هیئت ملی امنیت سایبری در راستای تقویت تلاش‌های سازمانی، "استراتژی ملی امنیت سایبری" را تدوین کرده است. این استراتژی شامل چشم‌اندازی است که هیئت برای دستیابی به آن تلاش می‌کند: "فضای سایبری امن و قابل اعتماد سعودی که امکان رشد و شکوفایی را فراهم می‌کند."[14]

همچنین در سال ۲۰۱۹، فدراسیون امنیت سایبری، برنامه‌نویسی و پهپاد عربستان پلتفرم "پاداش کشف آسیب‌پذیری" را راه‌اندازی کرد. این پلتفرم را می‌توان به طور مجازی به عنوان یک قرارداد جهانی توصیف کرد که توسط وب‌سایت‌ها، مؤسسات و توسعه‌دهندگان نرم‌افزار برای گزارش خطاها، به‌ویژه موارد مربوط به بهره‌برداری‌های امنیتی و آسیب‌پذیری‌ها، در ازای پاداش مادی ارائه می‌شود. شورای ملی امنیت سایبری در سال ۱۴۴۴ هجری قمری (۲۰۲۲ میلادی) برنامه "سایبرک" (Cyberak) را برای توسعه بخش امنیت سایبری راه‌اندازی کرد. این برنامه یکی از توانمندسازهای کلیدی برای تحقق اهداف استراتژی ملی امنیت سایبری است و هدف آن توسعه و ساختن ظرفیت‌های تخصصی ملی، بومی‌سازی فناوری‌های امنیت سایبری و محتوای آموزشی، و تحریک اکوسیستم صنعت داخلی و نوآوری در این حوزه است.[15]

وضعیت اینترنت و تلفن هوشمند در عربستان

وضعیت اینترنت در عربستان با ضریب نفوذ تقریباً کامل، وابستگی شدید به تلفن‌های هوشمند و پهنای باند قوی به ویژه در بخش خانگی تعریف می‌شود.

ضریب نفوذ اینترنت در عربستان سعودی به سطح بسیار بالایی رسیده و تقریباً تمام جمعیت را پوشش می‌دهد. نرخ نفوذ استفاده از اینترنت در  عربستان 99 درصد است.  این نرخ در میان گروه‌های سنی مختلف بسیار بالاست، به ویژه در گروه سنی 20 تا 29 سال که به 99.9 درصد می‌رسد. به لحاظ منطقه‌ای بالاترین میزان نفوذ اینترنت در منطقه شرقیه با 99.9 درصد ^.و پس از آن در منطقه تبوک با 99.8 درصد^. ثبت شده است. تلفن هوشمند اصلی‌ترین ابزار دسترسی به اینترنت در عربستان است و تقریباً تمام کاربران از این دستگاه استفاده می‌کنند. 99.4 درصد از کاربران اینترنت از طریق تلفن همراه به اینترنت متصل می‌شوند در میان سیستم‌عامل‌های تلفن‌های هوشمند، اندروید با 55 درصد  بیشترین سهم را دارد و 45 درصد باقی‌مانده مربوط به سیستم‌عامل آی او اس است. [16]

زیرساخت پهنای باند در عربستان سعودی، چه در بخش خانگی و چه موبایل، بسیار توسعه‌یافته است و سرعت‌های بالایی را ارائه می‌دهد. اینترنت خانگی (ثابت) به طور خاص از کیفیت بالایی برخوردار است و سهم قابل توجهی از ترافیک داده کشور را به خود اختصاص داده است. میانگین سرعت دانلود برای اینترنت ثابت (خانگی) 120.4 مگابیت بر ثانیه است. میانگین  سرعت آپلود برای اینترنت ثابت 57.8 مگابیت بر ثانیه است. اینترنت خانگی با وسيط زمان پاسخگویی هشت میلی‌ثانیه، عملکردی بسیار سریع و با تأخیر کم دارد. 45 درصد از کل حجم ترافیک داده اینترنت در عربستان از طریق اینترنت ثابت مصرف می‌شود.[17]

اینترنت موبایل در عربستان با توجه به ضریب نفوذ بالای تلفن هوشمند، سریع و پرمصرف است. میانگین سرعت دانلود برای اینترنت موبایل 129.2 مگابیت بر ثانیه است که حتی از اینترنت ثابت نیز کمی بالاتر است. متوسط مصرف ماهانه داده برای هر فرد از طریق اینترنت موبایل 48 گیگابایت است که سه برابر میانگین جهانی محسوب می‌شود. همچنین  55 درصد از حجم کل ترافیک داده کشور مربوط به اینترنت موبایل است.  شبکه نسل پنجم با سهم 58 درصدی، بیشترین حجم ترافیک داده اینترنت موبایل را به خود اختصاص داده است. ^[18]

شبکه‌های اجتماعی و پیام رسان‌ها در  عربستان

وضعیت شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها در عربستان سعودی را می‌توان به عنوان یک زیست‌بوم دیجیتال بسیار فعال، جوان‌گرا و عمیقاً یکپارچه با زندگی روزمره توصیف کرد. این کشور نه تنها دارای یکی از بالاترین ضریب نفوذهای اینترنت و رسانه‌های اجتماعی در جهان است، بلکه الگوی مصرف کاربران آن نیز منحصر به فرد و قابل توجه است. جامعه عربستان سعودی به شدت به دنیای دیجیتال متصل است. بر اساس آمار سال ۲۰۲۴،  عربستان با جمعیتی حدود ۳۷.۴۷ میلیون نفر، تعداد کاربران اینترنتش به ۳۷.۱ میلیون نفر (ضریب نفوذ ۹۹درصد) رسیده است. از این میان، ۳۵.۳۳ میلیون نفر هویت کاربری در شبکه‌های اجتماعی دارند که ۹۴.۳ درصد از کل جمعیت کشور را پوشش می‌دهد. این آمار نشان‌دهنده رشد چشمگیر از ۷.۶ میلیون کاربر در سال ۲۰۱۴ است و بیانگر این است که تقریباً تمام جمعیت آنلاین کشور در شبکه‌های اجتماعی نیز فعال هستند. میانگین زمانی که کاربران سعودی روزانه صرف شبکه‌های اجتماعی می‌کنند، سه ساعت و شش دقیقه است که به طور قابل توجهی از میانگین جهانی (دو ساعت و ۲۴ دقیقه) بالاتر است.[19]

چشم‌انداز رسانه‌های اجتماعی در عربستان تحت سلطه چند پلتفرم کلیدی است که هر یک نقش خاصی را ایفا می‌کنند. واتس‌اپ با ۸۳.۱. درصد از کاربران اینترنت (معادل ۲۱.۴۶ میلیون نفر)، به عنوان پیام‌رسان اصلی و ابزار ارتباطی غالب شناخته می‌شود. پس از آن، پلتفرم‌های تصویری و ویدیویی محبوبیت بالایی دارند؛ اینستاگرام با ۷۲.۷ درصد ، تیک‌تاک با ۷۱.۸.درصد و اسنپ‌چت با ۷۰.۵ درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. یوتیوب نیز با داشتن ۲۸.۳ میلیون کاربر در سال ۲۰۲۴، به عنوان منبع اصلی سرگرمی و محتوای آموزشی، جایگاه ویژه‌ای دارد. شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) با ۱۷.۱۲ میلیون کاربر، همچنان به عنوان یک پلتفرم مهم برای اخبار، مباحث روز و تعامل با برندها باقی مانده است. فیسبوک نیز با نقش کلیدی در هدایت ترافیک وب (۴۳.۶ درصد)، همچنان تأثیرگذار است.[20]

زیست‌بوم دیجیتال عربستان به وضوح جوان است و نزدیک به ۴۴ درصد از کاربران رسانه‌های اجتماعی بین ۱۸ تا ۲۴ سال سن دارند. از نظر جنسیتی، مخاطبان تبلیغات در این پلتفرم‌ها عمدتاً مرد هستند (۶۵.۳ درصد مرد در مقابل ۳۴.۷ درصد زن). اصلی‌ترین دلایل استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای کاربران سعودی به ترتیب شامل "در تماس بودن با دوستان و خانواده" (۴۴.۷درصد)، "پر کردن اوقات فراغت" (۴۱.۳ درصد) و "پیدا کردن محصولات برای خرید" (۲۹.۶ درصد) است. این آمار نشان می‌دهد که این پلتفرم‌ها هم برای ارتباطات شخصی و هم به عنوان ابزاری برای تجارت و سرگرمی اهمیت دارند.[21]

روندهای کلیدی در بازار رسانه‌های اجتماعی عربستان به سمت محتوای ویدیویی کوتاه، بازاریابی از طریق اینفلوئنسرها و تجارت اجتماعی در حال حرکت است. پیش‌بینی می‌شود هزینه‌های تبلیغات در حوزه محتوای ویدیویی کوتاه تا سال ۲۰۲۸ به ۱۲۷.۲ میلیون دلار برسد و بازار تجارت اجتماعی تا سال ۲۰۲۹ ارزشی معادل ۵.۱ میلیارد دلار داشته باشد. این روندها کسب‌وکارها را به سمت تولید محتوای جذاب و مرتبط با فرهنگ محلی به زبان عربی سوق داده است. استفاده از اینفلوئنسرهای کوچک برای کمپین‌های هدفمند و تعامل مستقیم با مصرف‌کنندگان از طریق محتوای تعاملی، به عنوان راهبردی‌های کلیدی برای موفقیت در این بازار پویا شناخته می‌شوند.[22]

هوش مصنوعی در عربستان

عربستان سعودی در حال ایجاد یک زیرساخت هوش مصنوعی جامع و بلندپروازانه به عنوان بخشی کلیدی از چشم‌انداز 2030 است. این تلاش‌ها توسط یک استراتژی ملی مشخص هدایت و از طریق یک نهاد مرکزی قدرتمند اجرا می‌شود و با سرمایه‌گذاری‌های عظیم در زیرساخت‌های فیزیکی و دیجیتال پشتیبانی می‌گردد.

سازمان داده و هوش مصنوعی عربستان در سال 2019 با فرمان سلطنتی تأسیس شد و به عنوان مرجع اصلی و نهاد راهبردی برای تمام امور داده و هوش مصنوعی در پادشاهی عمل می‌کند. چشم‌انداز این سازمان تبدیل کردن عربستان سعودی به یک رهبر جهانی در میان اقتصادهای داده‌محور است. این سازمان وظیفه تدوین استراتژی ملی، نظارت بر اجرا، و توسعه قابلیت‌های نوآورانه در این حوزه را بر عهده دارد. استراتژی ملی داده و هوش مصنوعی که توسط سازمان داده و هوش مصنوعی راه‌اندازی شده، نقشه راه عربستان برای تبدیل شدن به یک رهبر جهانی در زمینه هوش مصنوعی تا سال 2030 است. این استراتژی بر شش محور اصلی استوار است:

-       .جاه‌طلبی: قرار گرفتن در بین 15 کشور برتر جهان در زمینه هوش مصنوعی.

-       مهارت‌ها: آموزش و توانمندسازی نیروی کار برای استفاده از قدرت داده و هوش مصنوعی. هدف، تربیت بیش از 20,000 متخصص داده و هوش مصنوعی است.

-       سیاست‌ها و مقررات: ایجاد یک چارچوب قانونی جذاب و منعطف برای کسب‌وکارها و استعدادهای این حوزه، با هدف قرار گرفتن در میان 10 کشور برتر در زمینه داده‌های باز.

-       سرمایه‌گذاری: جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی به ارزش تقریبی 75 میلیارد ریال سعودی (حدود 20 میلیارد دلار).

-       تحقیق و نوآوری: توانمندسازی موسسات برتر برای پیشبرد نوآوری و قرار گرفتن در میان 20 کشور برتر از نظر مشارکت علمی.

-       اکوسیستم: تحریک پذیرش داده و هوش مصنوعی از طریق ایجاد یک اکوسیستم مشارکتی و آینده‌نگر و حمایت از ایجاد بیش از 300 استارتاپ در این حوزه.[23]

به لحاظ زیرساخت‌های فیزیکی و دیجیتال، عربستان سرمایه‌گذاری سنگینی بر روی زیربنای فیزیکی مورد نیاز برای هوش مصنوعی انجام داده است. ذر زمینه مراکز داده و قدرت محاسباتی این کشور قصد دارد به یک مرکز جهانی برای زیرساخت‌های محاسباتی تبدیل شود. سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در این زمینه  در عربستان صورت گرفته است، از جمله عبارتند از:

-       سرمایه‌گذاری بیش از 5 میلیارد دلاری توسط خدمات وب آمازون برای توسعه یک "منطقه هوش مصنوعی" که شامل خوشه‌ای از مراکز داده بهینه‌سازی شده برای آموزش و استقرار سیستم‌های هوش مصنوعی در مقیاس بزرگ است.

-       شرکت مایکروسافت نیز با ایجاد سه منطقه در دسترس  برای پلتفرم ابری آژور(Azure.) زیربنای لازم برای نوآوری در هوش مصنوعی را فراهم کرده است.

-       عربستان قراردادی با شرکت انویدیا برای ساخت "کارخانه‌های هوش مصنوعی" با ظرفیت محاسباتی بالا در این کشور منعقد کرده است.[24]

به لحاظ ابتکارات و پلتفرم‌ها صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان، ثروت ملی بیش از 40 میلیارد دلار به سرمایه‌گذاری‌های مرتبط با هوش مصنوعی اختصاص داده است. پلتفرم هوش مصنوعی هیومین( HumAIn) به معنی هوش مصنوعی انسان محور،  به عنوان پرچمدار زیرساخت ملی هوش مصنوعی عمل می‌کند و بر توسعه ابزارهای هوش مصنوعی مولد، به ویژه برای زبان عربی و فرهنگ اسلامی، متمرکز است. در خصوص توسعه مدل‌های بومی، شرکت آرامکو مدل زبان بزرگ خود به نام متا برین ( METABRAIN) را توسعه داده که نشان‌دهنده جاه‌طلبی عربستان برای پیشرو بودن در نوآوری‌های هوش مصنوعی است. در مجموع، عربستان سعودی با یک رویکرد چندوجهی شامل حاکمیت استراتژیک، سرمایه‌گذاری کلان در زیرساخت‌های فیزیکی و دیجیتال، و توسعه اکوسیستم نوآوری، به سرعت در حال ساختن یک زیرساخت قدرتمند برای هوش مصنوعی است تا خود را به عنوان یک بازیگر اصلی در عرصه جهانی مطرح کند.[25]

سیاست ها، قوانین و طرح های کلان و راهبردی  عربستان در زمینه زیست بوم فضای مجازی

برنامه چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی به شکل‌ تخصصی‌ و در قالب اسناد مختلفی، نقشه راه تحول دیجیتال عربستان را برای بازیگران مختلف ترسیم کرده است. اسناد «سیاست‌گذاری اقتصاد دیجیتال در کشور پادشاهی عربستان» (۲۰۲۱)، «استراتژی بخش ICT عربستان» (۲۰۲۳-۲۰۱۹) و «استراتژی ۲۰۳۰ کمیسیون فناوری اطلاعات و ارتباطات» نمونه‌ای از این اسناد هستند. این سه سند به صورت مشترک به‌دنبال تسریع تحول دیجیتال در عربستان و تحقق اهداف اقتصادی  این کشور تا سال ۲۰۳۰ هستند. توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، حکمرانی و استفاده مؤثر از داده‌ها، بومی‌سازی فناوری، ارتقای مهارت‌های نیروی کار محلی، جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و ایجاد یک محیط رقابتی و امن دیجیتال برخی محورهای راهبردی در اسناد یاد شده‌اند تا عربستان از این طریق به اقتصاد دیجیتال پایدار، نوآور و رقابت‌پذیر دست یابد. علاوه بر اسناد یاد شده می‌توان به دو برنامه امنیت سایبری عربستان (۲۰۲۰) و استراتژی ملی داده و هوش مصنوعی عربستان (۲۰۲۰) نیز به عنوان بخشهای مهمی از اسناد و راهبردهای دولت سعودی در این عرصه اشاره کرد.[26]

سند «سیاست‌گذاری اقتصاد دیجیتال در کشور پادشاهی عربستان» (۲۰۲۱)، چارچوب سیاستی جامعی برای هدایت اقتصاد دیجیتال این کشور فراهم می‌کند و اصول راهبردی آن در هفت محور اصلی شامل دسترسی (زیرساخت‌ها، داده‌ها و پلتفرم‌ها)، پذیرش فناوری‌های نوظهور، نوآوری، سرمایه انسانی، رونق اجتماعی، اعتماد به اکوسیستم دیجیتال و بازارهای آزاد تنظیم شده است. بنابراین، این سند بر ایجاد زیرساخت‌های پیشرفته، استفاده مؤثر از داده، حمایت از نوآوری، ارتقاء مهارت‌های دیجیتال، ایجاد فرصت‌های برابر برای اقشار مختلف جامعه، تضمین امنیت سایبری، تقویت شفافیت و رقابت‌پذیری و تسهیل شرایط برای مشارکت شرکت‌های نوپا تأکید دارد تا عربستان را به یک رهبر منطقه‌ای در حوزه اقتصاد دیجیتال و فناوری تبدیل کند.[27]

استراتژی بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات (۲۰۲۳-۲۰۱۹) نیز سیزده اولویت راهبردی را در انطابق با اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان تعیین می‌کند. این برنامه از تلاش‌های صورت گرفته به‌منظور بومی‌سازی فناوری در عربستان حمایت می‌کند و بر جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توانمندسازی زنان تأکید دارد. جذب شرکت‌های بین‌المللی پیشرو در حوزه‌های اولویت‌دار فناوری‌های نوظهور، افزایش سهم محتوای محلی در بخش فناوری اطلاعات، بهبود مهارت‌های فنی نیروی کار محلی، ارتقای دانش فنی و دیجیتال و هدایت نوآوری‌ها از جمله وظایف دولت در این بخش است. این استراتژی با تأکید بر بهبود حکمرانی دیجیتال، افزایش سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و تقویت تحقیق و توسعه در اکوسیستم استارتاپی، به دنبال رشد پنجاه درصدی بازار فناوری اطلاعات و ارتباطات، ایجاد ۲۵ هزار شغل، افزایش مشارکت زنان تا پنجاه درصد و افزایش سهم بخش مذکور در تولید ناخالص داخلی تا ۵۰ میلیارد ریال است. در قالب این برنامه، ۲۴ طرح راهبردی در سه بخش «بهبود اثربخشی بازار مخابرات»، «افزایش محتوای محلی» و «رشد بازار فناوری اطلاعات و فناوری‌های نوظهور» برای توسعه بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات تدوین شده که محورهایی همچون توسعه دسترسی به پهن‌باند، فعال‌سازی فناوری  ۵G، بهبود سیاست‌ها و مقررات، افزایش سواد دیجیتال و حمایت از ابرپروژه‌ها را در بر می‌گیرد.[28]

علاوه بر این، استراتژی ۲۰۳۰ کمیسیون فناوری اطلاعات و ارتباطات عربستان، به عنوان سند مکمل «استراتژی بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات» (۲۰۲۳-۲۰۱۹) با شعار «یک ملت متصل برای یک اقتصاد دیجیتال پررونق» چهار هدف اصلی شامل «حفاظت از مصرف کنندگان»، «افزایش سرمایه‌گذاری و تقویت رقابت»، «دیجیتالی‌سازی» و «بهبود نظارت و ارتقای کارایی سازمانی» را دنبال می‌کند. کمیسیون یاد شده برای تحقق این اهداف، سیاست‌هایی را برای ارتقای امنیت سایبری و استفاده از فناوری‌های نوظهور نیز اجرا می‌کند. همچنین، توسعه بازار رقابتی پایدار، توانمندسازی بخش‌های فناوری اطلاعات و آموزشی، تنظیم محتوای پلتفرم‌های دیجیتال و تسهیل نوآوری و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها بخشی از محورهای راهبردی در این سند است.[29]

راهبرد امنیت سایبری عربستان نیز بر چندین رکن اصلی استوار است که عبارتند از:

• امنیت: حفاظت و افزایش انعطاف‌پذیری سیستم‌های فنی، عملیاتی و زیرساخت‌های حیاتی کشور.
• بومی‌سازی: تمرکز بر نیازها و اولویت‌های داخلی پادشاهی عربستان سعودی.
• پوشش جامع: در برگرفتن تمامی جنبه‌های فضای سایبری عربستان سعودی.
• توانمندسازی رشد: کمک به رشد اقتصادی و اجتماعی از طریق حفاظت از فضای سایبری.
• افزایش اعتماد: بالا بردن سطح اعتماد نهادهای ملی، سرمایه‌گذاران و مردم به فضای سایبری کشور.

این راهبرد  شش هدف اصلی را دنبال می‌کند:

- مدیریت مؤثر ریسک‌های سایبری در سطح ملی.

- حاکمیت یکپارچه و منسجم در زمینه امنیت سایبری در سراسر کشور.

-  تقویت توانمندی‌های فنی ملی برای دفاع در برابر تهدیدات سایبری.

- حفاظت مستمر از فضای سایبری.

- ایجاد و توسعه ظرفیت‌های انسانی متخصص و صنعت امنیت سایبری در داخل کشور.

- تقویت همکاری‌ها و مشارکت‌های داخلی و بین‌المللی در زمینه امنیت سایبری.

برای دستیابی به این اهداف، این استراتژی از طریق سه مسیر موازی پیاده‌سازی می‌شود که شامل پروژه‌های با بازدهی بالا، برنامه‌های توانمندسازی نهادهای ملی و ابتکارات ملی است. این رویکرد به دنبال دستیابی به تأثیرات ملموس و بلندمدت در سطح ملی و در عین حال کسب دستاوردهای سریع و کوتاه‌مدت است.[30]

سازمان داده‌ها و هوش مصنوعی عربستان سعودی (SDAIA) استراتژی ملی داده و هوش مصنوعی (NSDAI) را راه‌اندازی کرده است. این استراتژی با هدف تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی و تبدیل این کشور به یکی از پیشگامان جهانی در زمینه داده و هوش مصنوعی تدوین شده است.

اهداف اصلی این استراتژی عبارتند از:

• قرار گرفتن عربستان سعودی در میان پانزده کشور برتر جهان در حوزه هوش مصنوعی.
• قرار گرفتن در میان  ده کشور برتر جهان در زمینه داده‌های باز.
• جذب سرمایه‌گذاری نزدیک به ۷۵ میلیارد ریال در زمینه داده و هوش مصنوعی.
• ایجاد بیش از بیست هزار متخصص و کارشناس داده و هوش مصنوعی.
• کمک به ایجاد بیش از سیصد شرکت نوپا در این زمینه.

محورهای اصلی این استراتژی عبارتند از:

• تبدیل عربستان به مرکز جهانی داده و هوش مصنوعی:  با ایجاد زیرساخت‌های پیشرفته و محیطی جذاب برای سرمایه‌گذاری و نوآوری.
• توانمندسازی نیروی کار محلی:  با آموزش و توسعه مهارت‌های لازم برای کار در این حوزه.
• ایجاد چارچوب قانونی تسهیل‌کننده:  برای حمایت از شرکت‌ها و استعدادهای تخصصی.
• تقویت مؤسسات تحقیقاتی: برای پیشبرد مرزهای دانش در زمینه داده و هوش مصنوعی.
• تسریع پذیرش فناوری‌ها: با توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و تشویق به استفاده از داده‌ها و هوش مصنوعی در بخش‌های مختلف. [31]

در مجموع عربستان سعودی با سیاستها، طرحها و برنامه‌ها و همچنین سرمایه‌گذاریها و همکاریهای متعدد در حال ایجاد تغییر و تحولات مهم و تعیین کننده‌ای در عرصه فضای مجازی و دیجیتال است. این وضعیت باعث ایجاد چشم‌انداز مثبتی برای فضای مجازی و ظرفیتهای دیجیتال این کشور شده و نویددهنده دستاوردهای مهمی در طول سالها و دهه‌های آینده است. با این حال نوع ساختار قدرت و نظام سیاسی و سیاستهایی که به خصوص در عرصه سیاسی با سطحی از انحصارگرایی همراه است، برخی محدودیتها و چالش‌ها را در این خصوص ایجاد می‌کند.

کتابنامه

---

[1]  وزارة الاتصالات وتقنية المعلومات، استراتيجية وزارة الاتصالات وتقنية المعلومات، 2025، علی الموقع:

https://www.mcit.gov.sa/ar/strategy-ministry-communications-and-information-technology

[2]  هيئة الاتصالات والفضاء والتقنية، إستراتيجية هيئة الاتصالات والفضاء والتقنية، 2025، علی الموقع:

https://www.cst.gov.sa/ar/about/who-we-are/cst-strategy

[3] SDAIA, About Saudi Data & AI Auhtority, 2025, at: https://sdaia.gov.sa/en/SDAIA/about/Pages/About.aspx

[4] Memish ZA, Altuwaijri MM, Almoeen AH, Enani SM. The Saudi Data & Artificial Intelligence Authority (SDAIA) Vision: Leading the Kingdom's Journey toward Global Leadership. J Epidemiol Glob Health. 2021 Jun;11(2):140-142.

[5] فرزانه سیاسی‌راد، تحول دیجیتال عربستان در چشم‌انداز ۲۰۳۰، مروری بر سیاست‌ها، اقدامات و دستاوردهای کلیدی،  ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۴، قابل بازیابی در: https://zaviehmag.ir/?p=29605

[6] Yara Abi Farraj, Saudi Arabia’s VC deployment hits $860 million in H1 2025, surpasses 2024 funding, 22 Jul 2025, at: https://economymiddleeast.com/news/saudi-arabia-vc-deployment-hits-860-million-h1-2025-surpasses-2024-funding/

[7] STC Solutions

[8] Menagrid, Leading Startups in Saudi Arabia: Driving Vision 2030, 2025, at: https://www.menagrid.co/startup-location/ksa

[9] .gulftalent, Top IT Companies in Saudi Arabia, 2025, at: https://www.gulftalent.com/saudi-arabia/companies/industry/it

[10] هيئة الاتصالات والفضاء والتقنية، انترنت السعودیه 2024، 2025, علی الموقع:

https://www.cst.gov.sa/en/media-center/news/N2025051200

[11]  المرجع السابق

[12]Official government website of the Government of the Kingdom of Saudi Arabia, Digital Transformation, 2025, at: https://my.gov.sa/en/digital-transformation  

[13] Ibid.

[14]  سعودیبیدیا، الأمن السيبراني في السعودية، 2025، علی الموقع:

https://saudipedia.com/article/6418/%D8%A7%D9%82%D8%A9

[15]  المرجع السابق

[16] هيئة الاتصالات والفضاء والتقنية، انترنت السعودیه 2024، 2025، المرجع السابق.

[17] هيئة الاتصالات والفضاء والتقنية، انترنت السعودیه 2024، 2025، المرجع السابق.

[18] هيئة الاتصالات والفضاء والتقنية، انترنت السعودیه 2024، 2025، المرجع السابق.

[19] GMI Research Team, SAUDI ARABIA SOCIAL MEDIA STATISTICS 2024, Mar 6 2023, at:

https://www.globalmediainsight.com/blog/saudi-arabia-social-media-statistics/

[20] ibid.

[21] Ibid.

[22] Aishwarya Suresh,  Social Media in Saudi Arabia: Popular Trends and Strategies for 2025, JANUARY 29, 2025, at:

https://www.sprinklr.com/blog/social-media-in-saudi-arabia/

[23] Official government website of the Government of the Kingdom of Saudi Arabia, Artificial Intelligence Regulation, 2025, at:

https://my.gov.sa/en/content/109729#section-1

[24] ibid

[25] Ibid.

[26]  فرزانه سیاسی راد، پیشین.

[27] فرزانه سیاسی راد، پیشین.

[28] فرزانه سیاسی راد، پیشین.

[29] فرزانه سیاسی راد، پیشین.

[30]  الهیئه الوطنیه للامن السیبرانی، الإستراتيجية الوطنية للأمن السيبراني، 2025، علی الموقع:

https://nca.gov.sa/ar/national-cybersecurity-strategy/

[31] sdaia, National Strategy for Data & AI, 2025, at:

https://sdaia.gov.sa/en/SDAIA/SdaiaStrategies/Pages/NationalStrategyForDataAndAI.aspx

علی اکبر اسدی