روابط فرهنگی ایران و آفریقای جنوبی

روابط فرهنگی ایران و آفریقای جنوبی بخشی بنیادین از مناسبات دوجانبه است که ریشه در همدلی تاریخی، اشتراک در ارزش‌های انسانی و هم‌گرایی در گفتمان عدالت، معنویت و آزادی دارد. هر دو کشور از پیشگامان جنبش‌های ضد‌استعماری در قرن بیستم بوده‌اند و در دورهٔ پساآپارتاید و پس از پایان جنگ تحمیلی، بر محور همکاری جنوب–جنوب و تقویت گفت‌وگوی فرهنگی میان تمدن‌ها حرکت کرده‌اند.

از نخستین سال‌های برقراری روابط دیپلماتیک رسمی در ۱۹۹۴ تا امروز، پیوندهای فرهنگی میان تهران و پرتوریا در حوزه‌های آموزش عالی، رسانه، ادبیات، هنر، دین، و مطالعات تمدنی گسترش یافته است. این روابط، نه‌فقط در سطح دولت‌ها، بلکه از مسیر نهادهای مردمی، دانشگاهی و مذهبی نیز توسعه یافته و بخشی از سیاست قدرت نرم دو کشور در آفریقا و غرب آسیا را شکل داده است.

پیشینه و چارچوب نهادی روابط فرهنگی

1. آغاز روابط فرهنگی رسمی

هم‌زمان با گشایش سفارتخانه‌های دو کشور در تهران و پرتوریا (۱۹۹۴)، توافق‌نامهٔ فرهنگی اولیه میان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران و وزارت هنر، فرهنگ، علم و فناوری آفریقای جنوبی به امضا رسید. این سند، مبنای تبادل هیئت‌های فرهنگی، همکاری در زمینهٔ ترجمه، هنرهای تجسمی، سینما و آموزش زبان قرار گرفت.

در سال ۱۳۸۰ش، خانهٔ فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در پرتوریا تأسیس شد که مأموریت آن معرفی هنر، ادبیات و اندیشهٔ ایرانی–اسلامی، و ایجاد پل ارتباطی میان نهادهای فرهنگی دو کشور است. متقابلاً، در تهران نیز برنامه‌هایی به‌منظور معرفی میراث فرهنگی و هنری آفریقای جنوبی برگزار شده است.

2.نهادها و کمیسیون‌های مشترک

نهادهای فعال در همکاری‌های فرهنگی شامل نهادها و مراکز زیر است:

• وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (ایران) و وزارت ورزش، هنر و فرهنگ (DSAC) آفریقای جنوبی)؛
• خانهٔ فرهنگ ایران در پرتوریا؛
• کمیسیون مشترک همکاری‌های ایران و آفریقای جنوبی (با کارگروه ویژهٔ فرهنگی و علمی)؛
• سازمان ارتباطات اسلامی ایران و Brand South Africa در حوزهٔ تعاملات رسانه‌ای.

در نشست‌های منظم کمیسیون مشترک (به‌ویژه دور هفتم در ۲۰۲۴، تهران)، دو کشور بر تقویت همکاری فرهنگی، دانشگاهی و رسانه‌ای و ایجاد «برنامهٔ اقدام پنج‌ساله فرهنگی» توافق کردند.

حوزه‌های همکاری فرهنگی

1. آموزش عالی و تبادل علمی

دانشگاه‌های ایران و آفریقای جنوبی از دههٔ ۱۳۸۰ش همکاری علمی را آغاز کردند. دانشگاه‌های پرتوریا، ویتزواتررَند و کیپ‌تاون با دانشگاه تهران، دانشگاه ادیان و مذاهب و پژوهشگاه علوم انسانی ایران در حوزه‌های مطالعات تطبیقی ادیان، فلسفه، زبان و تمدن اسلامی تفاهم‌نامه امضا کرده‌اند.

در سال ۲۰۱۸ «کارگروه آموزش عالی ایران–آفریقای جنوبی» تشکیل شد که هدف آن تسهیل تبادل استاد و دانشجو، پروژه‌های تحقیقاتی مشترک، و برگزاری همایش‌های علمی است. بر اساس آمار وزارت علوم ایران، تاکنون بیش از ۸۰ پژوهشگر آفریقای جنوبی در چارچوب بورسیه‌های کوتاه‌مدت به ایران سفر کرده‌اند.

همچنین ایران هر ساله از طریق بورس شهید بهشتی و علامه طباطبایی پذیرای دانشجویان آفریقایی در رشته‌های مطالعات اسلامی، حقوق بین‌الملل، و معماری بوده است. در مقابل، دانشگاه‌های آفریقای جنوبی نیز برای استادان ایرانی دوره‌های تحقیقاتی کوتاه‌مدت در حوزهٔ سیاست، مطالعات آفریقا و جامعه‌شناسی برگزار می‌کنند.

2. زبان، ادبیات و ترجمه

در زمینهٔ زبان فارسی، دوره‌های آزاد آموزش فارسی از سال ۲۰۰۲ در پرتوریا و ژوهانسبورگ برگزار می‌شود و مورد استقبال دانشجویان و هنرمندان آفریقایی قرار گرفته است. از سوی دیگر، در تهران، کارگاه‌های آشنایی با زبان‌های آفریقایی (به‌ویژه زولو و خوسا) با همکاری گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران و دانشجویان خارجی برگزار می‌شود.

در حوزهٔ ترجمه، چند اثر شاخص ادبی آفریقای جنوبی از جمله راه طولانی آزادی (نلسون ماندلا)، اشعار آنتجی کروگ، و رمان‌های نادین گوردیمر به فارسی ترجمه و منتشر شده‌اند. همچنین مجموعه‌ای از اشعار حافظ و مولوی به زبان انگلیسی با مقدمهٔ محققان آفریقای جنوبی چاپ شده است.

3. هنر، موسیقی و سینما

هنرمندان ایرانی و آفریقایی در جشنواره‌های متقابل متعددی شرکت کرده‌اند.

در جشنوارهٔ بین‌المللی فیلم فجر (تهران) و جشنوارهٔ فیلم دوربان، بخش ویژهٔ «سینمای مقاومت و عدالت» به تبادل فرهنگی دو کشور اختصاص یافته است. در سال ۲۰۱۹ نمایشگاه مشترک «هنر در خدمت صلح» با آثار نقاشی و عکاسی از دو کشور در پرتوریا برگزار شد.

در زمینهٔ موسیقی نیز گروه‌های آفریقایی چون Soweto Gospel Choir و گروه‌های موسیقی سنتی ایرانی در رویدادهای فرهنگی متقابل شرکت کرده‌اند. موسیقی به عنوان زبانی جهانی، عامل مهمی در تقویت روابط مردمی دو کشور است.

4. دین، معنویت و گفت‌وگوی تمدنی

گفت‌وگوهای دینی میان اسلام و مسیحیت در آفریقای جنوبی جایگاه ویژه‌ای دارد. در چارچوب برنامه‌های سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ایران و شورای کلیساهای آفریقای جنوبی، چندین کنفرانس با موضوع «عدالت، صلح و اخلاق جهانی» در ژوهانسبورگ و قم برگزار شده است. اندیشمندان مسلمان آفریقای جنوبی، از جمله فارید اسحق و زکی احمد، با پژوهشگران ایرانی دربارهٔ فقه اجتماعی و الهیات رهایی‌بخش مکاتبات علمی داشته‌اند. همچنین مؤسسات شیعی در کیپ‌تاون و دوربان از دههٔ ۱۳۷۰ش با مراکز اسلامی ایران ارتباط دارند و در گسترش گفت‌وگوی میان‌مذهبی نقش مؤثر ایفا کرده‌اند.

5. رسانه و دیپلماسی عمومی

همکاری رسانه‌ای دو کشور به شکل تولید مستند، برنامه‌های رادیویی و تبادل خبرنگار پیگیری می‌شود. شبکهٔ پرس تی.وی( Press TV) ایران و شبکهٔ SABC International آفریقای جنوبی تفاهم‌نامه‌ای در سال ۲۰۱۵ برای تبادل محتوای فرهنگی و پوشش متقابل رویدادها امضا کردند. همچنین در فضای مجازی، پویش مشترک «IranSouthAfricaFriendship» در سال ۲۰۲۳ با هدف معرفی روابط فرهنگی دو کشور در میان جوانان راه‌اندازی شد که بازتاب قابل توجهی در رسانه‌های اجتماعی داشت.

6. گردشگری فرهنگی و میراث مشترک

آفریقای جنوبی مقصدی نو برای گردشگران فرهنگی ایرانی است. طبیعت متنوع، موزه‌های تاریخی و یادمان‌های مبارزه با تبعیض، در کنار جاذبه‌های معنوی، باعث شده گردشگران ایرانی در سال‌های اخیر بیشترین رشد ورودی را در میان کشورهای خاورمیانه به آفریقای جنوبی داشته باشند.

در مقابل، ایران نیز به‌دلیل میراث باستانی و معماری اسلامی، مورد علاقهٔ گردشگران آفریقایی است. در سال ۲۰۲۴ بیش از ۱۲۰۰ گردشگر آفریقای جنوبی به ایران سفر کردند که عمدتاً در قالب تورهای فرهنگی سازمان‌یافته توسط شرکت‌های مشترک دو کشور انجام شد (18).

نقش روابط فرهنگی در سیاست خارجی دو کشور

روابط فرهنگی ایران و آفریقای جنوبی به ابزاری مؤثر برای تقویت قدرت نرم متقابل تبدیل شده است. ایران، از طریق برنامه‌های هنری، ادبی و آموزشی، تصویر مثبتی از تمدن اسلامی ایرانی در قارهٔ آفریقا ارائه می‌دهد؛ در حالی که آفریقای جنوبی نیز با تأکید بر فلسفهٔ اوبونتو و تجربهٔ آشتی ملی، الگویی از همزیستی فرهنگی عرضه می‌کند.

هر دو کشور با نگاه غیرایدئولوژیک و احترام متقابل، فرهنگ را زمینه‌ساز توسعهٔ همکاری‌های سیاسی و اقتصادی می‌دانند (19).

در سطح چندجانبه، همکاری فرهنگی دو کشور در چارچوب جنبش عدم‌تعهد (NAM)، یونسکو و اتحادیهٔ آفریقا ادامه دارد. در بیانیهٔ مشترک ۲۰۲۴ تهران آمده است:

«فرهنگ، زبان و میراث معنوی، ابزارهایی‌اند برای درک متقابل ملت‌ها و تحقق عدالت و صلح جهانی» (20).

چالش‌ها و راهکارهای توسعهٔ آتی

چالش‌های روابط فرهنگی عمدتاً از جنس لجستیکی و نهادی‌اند:

۱. فاصلهٔ جغرافیایی و هزینه‌های بالای تبادل فرهنگی؛

۲. محدودیت بودجه برای پروژه‌های مشترک؛

۳. تفاوت ساختارهای فرهنگی دو کشور و نیاز به هماهنگی بین‌نهادی؛

۴. کمبود برنامه‌های رسانه‌ای مستمر در معرفی متقابل.

برای رفع این چالش‌ها، در «برنامهٔ اقدام فرهنگی ۲۰۲۵–۲۰۲۹» راهکارهایی مانند استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال، برگزاری جشنواره‌های مجازی، و ایجاد شبکهٔ دانشگاه‌های ایران–آفریقای جنوبی پیش‌بینی شده است (21).

جمع‌بندی

روابط فرهنگی ایران و آفریقای جنوبی طی سه دههٔ اخیر، از سطح همکاری‌های نمادین به سطحی عمیق و پایدار در زمینه‌های آموزش، هنر، رسانه و گفت‌وگوی دینی ارتقا یافته است.

این روابط نه‌تنها به تقویت تصویر متقابل دو کشور کمک کرده، بلکه در پیشبرد سیاست جنوب–جنوب و ترویج عدالت فرهنگی جهانی نیز نقش‌آفرین بوده است.

در چشم‌انداز آینده، توسعهٔ دیپلماسی فرهنگی دیجیتال، گسترش همکاری‌های هنری و دانشگاهی، و پیوند فرهنگ با توسعهٔ پایدار، می‌تواند روابط دو کشور را به الگویی در تعامل میان تمدن‌های اسلامی و آفریقایی تبدیل کند—الگویی که بر گفت‌وگو، همبستگی و کرامت انسانی استوار است.

1.     وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۲). بیانیه سیاست آفریقا جمهوری اسلامی ایران. تهران: اداره کل آفریقا.

2.     Department of International Relations and Cooperation (DIRCO). (2023). Cultural Diplomacy Strategy. Pretoria: Government of South Africa.

3.     موافقت‌نامه همکاری فرهنگی میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آفریقای جنوبی. (۱۳۷۳). تهران–پرتوریا: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

4.     خانه فرهنگ جمهوری اسلامی ایران در پرتوریا. (۱۴۰۲). گزارش سالانه فعالیت‌های فرهنگی. پرتوریا.

5.     Department of Sport, Arts and Culture (DSAC). (2024). International Cooperation Report. Pretoria.

6.     وزارت علوم، تحقیقات و فناوری جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۲). گزارش تفاهم‌نامه‌های علمی با دانشگاه‌های آفریقایی. تهران.

7.     Council on Higher Education (CHE). (2024). Internationalisation of South African Universities. Pretoria.

8.     Iran–South Africa Joint Commission. (2024). Minutes of the 7th Session. Tehran.

9.     دانشگاه تهران. (۱۴۰۲). گزارش آموزش زبان فارسی در خارج از کشور. تهران.

10.  South African Book Development Council. (2023). Translated Literature Catalogue. Johannesburg.

11.  UNESCO. (2023). Creative Africa Programme Evaluation. Paris: UNESCO.

12.  Brand South Africa. (2024). Ubuntu in Action: Cultural Exchanges. Johannesburg.

13.  مجمع جهانی ادیان برای صلح. (۱۴۰۱). گزارش گفت‌وگوی بین‌ادیانی ژوهانسبورگ. ژوهانسبورگ.

14.  مؤسسه مطالعات اسلامی آفریقای جنوبی. (۱۴۰۲). گزارش سالانه فعالیت‌های علمی و فرهنگی. کیپ‌تاون.

15.  Press TV & SABC. (2015). Media Cooperation Agreement. Tehran–Pretoria.

16.  Brand South Africa. (2023). #IranSouthAfricaFriendship Campaign Report. Johannesburg.

17.  South African Tourism. (2024). Annual Tourism Statistics. Pretoria.

18.  وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۳). گزارش آمار گردشگری ورودی جمهوری اسلامی ایران. تهران.

19.  Modern Diplomacy. (2025, May 5). “Iran–South Africa Cultural Partnership and Global South Identity.” https://moderndiplomacy.eu

20.  بیانیه مشترک فرهنگی تهران–پرتوریا. (۱۴۰۳). متن رسمی منتشرشده توسط وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران.

21.  Ministry of Culture and Islamic Guidance (Iran) & Department of Sport, Arts and Culture (South Africa). (2025). Cultural Action Plan 2025–2029. Tehran–Pretoria.