آثار برجسته تصوف در آفریقای جنوبی: تفاوت میان نسخهها
صفحهای تازه حاوی « آثار برجسته تصوف در آفریقای جنوبی نویسنده : علی نصیری ویرایش : دانشنامه ملل تصوف در آفریقای جنوبی، در طول بیش از سه قرن حضور مستمر، نهتنها در قالب جماعتها و طریقتهای معنوی، بلکه در شکل آثار مادی، معماری، آیینی و فرهنگی جلوهگر شده است....» ایجاد کرد |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
تصوف در آفریقای جنوبی، در طول بیش از سه قرن حضور مستمر، نهتنها در قالب جماعتها و طریقتهای معنوی، بلکه در شکل آثار مادی، معماری، آیینی و فرهنگی جلوهگر شده است. این آثار، بازتابی از تاریخ مقاومت، سازگاری و بازتولید فرهنگی مسلمانان این سرزمیناند؛ آثاری که از زیارتگاههای قرن هفدهم تا موزهها و آیینهای صوفیانهٔ معاصر را در بر میگیرد. در واقع، مطالعهٔ میراث صوفیانهٔ آفریقای جنوبی نشان میدهد که تصوف در این کشور صرفاً یک سنت دینی نیست، بلکه یکی از ارکان هویت فرهنگی و حافظهٔ جمعی مسلمانان و حتی جامعهٔ چندفرهنگی این کشور است<ref>Bangstad, S. (2007). ''South African Muslims: History and identity''. Cape Town: HSRC Press</ref>. | |||
=== زیارتگاههای نخستین و میراث دریایی تصوف === | |||
نخستین و کهنترین اثر صوفیانه در جنوب آفریقا، مزار شیخ یوسف المکاساری (1665–1699) در منطقهٔ فاولز (Faure) در نزدیکی کیپتاون است. شیخ یوسف، عارف و عالم اهل اندونزی که بهدست استعمار هلند به آفریقای جنوبی تبعید شد، پس از ورود به کیپ، به ارشاد بردگان و آزادشدگان مسلمان پرداخت و نخستین جماعت صوفیانه را بنیان گذاشت. آرامگاه او، که در دل تپههای سبز و مشرف به خلیج فالس واقع است، در دوران معاصر توسط دولت [[آفریقای جنوبی]] بهعنوان میراث ملی ثبت شده است<ref>Amien, F. (2014). ''Cape Muslim heritage and Sufi traditions''. Cape Town</ref>. هر ساله هزاران زائر از اندونزی، مالزی و سنگاپور برای زیارت این مکان به کیپتاون میآیند و آیینهایی چون ذکر و دعا به زبان مالایی برگزار میکنند. این زیارتگاه در حقیقت نماد «تصوف دریایی» است؛ سنتی که از اقیانوس هند تا [[آفریقای جنوبی]] امتداد یافته و هویت مسلمانان این منطقه را شکل داده است<ref>Vahed, G., & Jeppie, S. (2005). ''Muslims in South Africa: Political and cultural history''. Durban: University of KwaZulu-Natal Press.</ref>. | |||
در کنار مزار شیخ یوسف، مسجد اولدبایپلیس (Auwal Mosque) در محلهٔ بوکاپ کیپتاون نیز یکی از نخستین نهادهای رسمی تصوف محسوب میشود. این مسجد که در سال ۱۷۹۴ میلادی ساخته شد، نهتنها محل نماز و عبادت، بلکه محل برگزاری حلقههای ذکر و تعلیمات صوفیانه در قرن نوزدهم بود<ref>Tayob, A. (1999). ''Islam in South Africa: Mosques, Imams and Sermons''. Gainesville</ref>. معماری آن با گنبد کوتاه، دیوارهای گلی و کاشیهای آبی نشاندهندهٔ تأثیر ترکیبی مالایی–هلندی است و امروزه بهعنوان بنایی میراثی تحت نظارت شورای مسلمانان کیپ حفظ میشود. در اطراف این مسجد، خانهها و کوچههایی وجود دارند که بهصورت غیررسمی «حلقههای خانقاهی» نام گرفتهاند و در آنها مجالس دعا، مولود و سماع برگزار میشود [5]. | |||
در کنار مزار شیخ یوسف، | |||
'''۲. دوران گسترش و نهادینهسازی (قرن نوزدهم تا میانهٔ قرن بیستم)''' | '''۲. دوران گسترش و نهادینهسازی (قرن نوزدهم تا میانهٔ قرن بیستم)''' | ||
| خط ۷۰: | خط ۶۲: | ||
'''منابع''' | '''منابع''' | ||
# | # . | ||
# | # . | ||
# | # | ||
# | # . | ||
# Moosa, E. (2011). ''Muslim communities in South Africa''. Cape Town. | # Moosa, E. (2011). ''Muslim communities in South Africa''. Cape Town. | ||
# Joyce, R. (2010). ''Sufism in South Africa''. Cape Town. | # Joyce, R. (2010). ''Sufism in South Africa''. Cape Town. | ||
| خط ۹۳: | خط ۸۵: | ||
# Department of Arts and Culture. (2009). ''Islamic Heritage Route Project''. Pretoria. | # Department of Arts and Culture. (2009). ''Islamic Heritage Route Project''. Pretoria. | ||
# South African Muslim Network. (2023). ''Community Outreach Report''. Durban. | # South African Muslim Network. (2023). ''Community Outreach Report''. Durban. | ||
آثار برجسته تصوف در آفریقای جنوبی | |||
نویسنده : علی نصیری | |||
ویرایش : دانشنامه ملل | |||
نسخهٔ ۲۱ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۱:۰۱
تصوف در آفریقای جنوبی، در طول بیش از سه قرن حضور مستمر، نهتنها در قالب جماعتها و طریقتهای معنوی، بلکه در شکل آثار مادی، معماری، آیینی و فرهنگی جلوهگر شده است. این آثار، بازتابی از تاریخ مقاومت، سازگاری و بازتولید فرهنگی مسلمانان این سرزمیناند؛ آثاری که از زیارتگاههای قرن هفدهم تا موزهها و آیینهای صوفیانهٔ معاصر را در بر میگیرد. در واقع، مطالعهٔ میراث صوفیانهٔ آفریقای جنوبی نشان میدهد که تصوف در این کشور صرفاً یک سنت دینی نیست، بلکه یکی از ارکان هویت فرهنگی و حافظهٔ جمعی مسلمانان و حتی جامعهٔ چندفرهنگی این کشور است[۱].
زیارتگاههای نخستین و میراث دریایی تصوف
نخستین و کهنترین اثر صوفیانه در جنوب آفریقا، مزار شیخ یوسف المکاساری (1665–1699) در منطقهٔ فاولز (Faure) در نزدیکی کیپتاون است. شیخ یوسف، عارف و عالم اهل اندونزی که بهدست استعمار هلند به آفریقای جنوبی تبعید شد، پس از ورود به کیپ، به ارشاد بردگان و آزادشدگان مسلمان پرداخت و نخستین جماعت صوفیانه را بنیان گذاشت. آرامگاه او، که در دل تپههای سبز و مشرف به خلیج فالس واقع است، در دوران معاصر توسط دولت آفریقای جنوبی بهعنوان میراث ملی ثبت شده است[۲]. هر ساله هزاران زائر از اندونزی، مالزی و سنگاپور برای زیارت این مکان به کیپتاون میآیند و آیینهایی چون ذکر و دعا به زبان مالایی برگزار میکنند. این زیارتگاه در حقیقت نماد «تصوف دریایی» است؛ سنتی که از اقیانوس هند تا آفریقای جنوبی امتداد یافته و هویت مسلمانان این منطقه را شکل داده است[۳].
در کنار مزار شیخ یوسف، مسجد اولدبایپلیس (Auwal Mosque) در محلهٔ بوکاپ کیپتاون نیز یکی از نخستین نهادهای رسمی تصوف محسوب میشود. این مسجد که در سال ۱۷۹۴ میلادی ساخته شد، نهتنها محل نماز و عبادت، بلکه محل برگزاری حلقههای ذکر و تعلیمات صوفیانه در قرن نوزدهم بود[۴]. معماری آن با گنبد کوتاه، دیوارهای گلی و کاشیهای آبی نشاندهندهٔ تأثیر ترکیبی مالایی–هلندی است و امروزه بهعنوان بنایی میراثی تحت نظارت شورای مسلمانان کیپ حفظ میشود. در اطراف این مسجد، خانهها و کوچههایی وجود دارند که بهصورت غیررسمی «حلقههای خانقاهی» نام گرفتهاند و در آنها مجالس دعا، مولود و سماع برگزار میشود [5].
۲. دوران گسترش و نهادینهسازی (قرن نوزدهم تا میانهٔ قرن بیستم)
با ورود مسلمانان هندی به آفریقای جنوبی در قرن نوزدهم، موج دوم نهادسازی صوفیانه آغاز شد. در این دوره، زیارتگاهها، مدارس دینی و جماعتخانههایی در مناطق دربن، ورولام و نیوکاسل پدید آمدند. مهمترین این مراکز، بیتردید مزار حضرت صوفی صاحب در منطقهٔ ریورساید (Riverside) در شهر دربن است. صوفی صاحب، که در سال ۱۸۹۵ از هند وارد آفریقای جنوبی شد، در مدت شانزده سال بیش از دوازده مرکز دینی و خیریه تأسیس کرد [6]. آرامگاه او در کنار اقیانوس هند قرار دارد و در مجاورت آن، مسجدی باشکوه، موزهای برای نگهداری وسایل شخصیاش و جماعتخانهای برای مراسم اورسی شریف بنا شده است. موزهٔ ریورساید که در سال ۱۹۸۰ تأسیس شد، امروزه یکی از مقاصد گردشگری مذهبی در استان کوازولو ناتال است و بهطور رسمی زیر نظر شورای مسلمانان اداره میشود [7].
در همین دوره، زیارتگاههای دیگری نیز بر اساس کرامات صوفیان پدید آمد. از جمله مزار حضرت بادشا پیر در همان منطقهٔ کوازولو ناتال که بنا بر روایات، به دستور صوفی صاحب آباد شد. بادشا پیر، از مریدان برجستهٔ صوفی صاحب بود که پس از درگذشتش در محل فعلی دفن شد و مزار او به زیارتگاهی مهم برای مسلمانان محلی بدل گردید [8]. آیین سالانهٔ زیارت بادشا پیر با حضور گستردهٔ مردم، تلاوت قرآن، نعتخوانی و توزیع غذای رایگان برگزار میشود و از مهمترین آیینهای زندهٔ صوفیه در جنوب آفریقا بهشمار میرود [9].
۳. آثار معماری و میراث شهری تصوف
کیپتاون و دربن، دو مرکز اصلی حفظ میراث معماری صوفیهاند. در محلهٔ بوکاپ، مساجدی چون «نورالمساجد»، «مسجد تواتیر»، و «مسجد سنگی» هر یک یادگار طریقتهای قادریه و شاذلیهاند که در قرن نوزدهم و بیستم به دست مریدان مالایی ساخته شدند [10]. این مساجد در کنار خانقاههای کوچک و مدارس قرآنی، شبکهای از «زیست صوفیانه شهری» ایجاد کردهاند که هنوز هم در قالب مراسم ذکر، مولود و سماع ادامه دارد.
در دربن، مجموعهٔ ریورساید صوفی کمپلکس یکی از شاخصترین آثار معاصر تصوف است. این مجموعه شامل مسجد اصلی، آرامگاه صوفی صاحب، موزهٔ اشیای شخصی و کتابخانهای تخصصی در زمینهٔ تصوف است. بر اساس آمار رسمی، سالانه بیش از ۱۰۰ هزار نفر از این مکان بازدید میکنند [11]. موزهٔ ریورساید علاوه بر اسناد تاریخی، دارای نسخههای خطی قدیمی، مهرها، تسبیحها، دفها و پرچمهای آیینی صوفیه است که تاریخ سه قرن تصوف در جنوب آفریقا را بازگو میکنند.
۴. آیینها و آثار ناملموس صوفیانه
میراث صوفیانه در آفریقای جنوبی تنها در بناها خلاصه نمیشود، بلکه در قالب آیینها و سنتهای زنده ادامه دارد. برجستهترین این آیینها، مراسم اورسی شریف است که یادبود سالانهٔ مشایخ و بزرگان طریقتهاست. این مراسم که در ریورساید، دربن و کیپتاون برگزار میشود، با قرائت قرآن، ذکر دستهجمعی، نعتخوانی، سخنرانیهای دینی و اطعام عمومی همراه است [12]. اورسی شریف علاوه بر جنبهٔ مذهبی، کارکردی اجتماعی دارد و وسیلهای برای همبستگی میان مسلمانان از قومیتهای مختلف محسوب میشود.
آیین دیگر، خلیفه نام دارد که در میان قادریه رواج یافته است. این مراسم شامل ذکر جمعی، دفنوازی و حرکات آیینی همراه با اعمال خارقالعاده (مانند فروکردن سیخ در بدن بدون خونریزی) است. این آیین که برادران امیدوار، جهانگردان ایرانی، در دههٔ ۱۳۳۰ش آن را مستند کردند، گرچه از سوی برخی علمای محافظهکار مورد نقد قرار گرفته، هنوز در برخی مناطق مانند تنگات و نیوکاسل برگزار میشود [13].
در کنار اینها، سنت زیارت قبور مشایخ از مهمترین وجوه زندهٔ تصوف در کشور است. مزارهای شیخ یوسف، صوفی صاحب و بادشا پیر، هر سه کارکردی فراتر از زیارتگاه مذهبی یافتهاند و به مراکز هویتیابی فرهنگی و گردشگری تبدیل شدهاند. در دههٔ ۱۹۹۰ دولت پساآپارتاید با همکاری وزارت فرهنگ اندونزی، برنامهای با عنوان Heritage Link: From Makassar to Cape Town راهاندازی کرد که هدف آن بازشناسی پیوندهای تاریخی تصوف مالایی در جنوب آفریقا بود [14].
۵. مراکز آموزشی و فرهنگی وابسته به طریقتها
در قرن بیستم و بیستویکم، تصوف در آفریقای جنوبی شکل نهادیتری یافت و در قالب دارالعلومها، مدارس اسلامی و مؤسسات فرهنگی ادامه پیدا کرد. مهمترین این مراکز عبارتاند از:
- دارالعلوم نیوکاسل که توسط بریلویها در اوایل قرن بیستم تأسیس شد و بهعنوان یکی از مراکز تربیت امام و مبلغ در منطقه شناخته میشود [15].
- دارالعلوم ذکریا در خاوتنگ، که گرچه وابسته به دئوبندیهاست، اما دروس اخلاق و تصوف در آن تدریس میشود [16].
- جامعه رضویه و صابریه که شبکهای از مدارس، مساجد و مراکز فرهنگی را در استان کوازولو ناتال مدیریت میکند [17].
- مؤسسهٔ صوفی ریورساید که علاوه بر فعالیت مذهبی، برنامههای پژوهشی دربارهٔ تصوف و تاریخ اسلام در آفریقای جنوبی برگزار میکند و با دانشگاههای محلی مانند University of KwaZulu-Natal همکاری دارد [18].
۶. میراث هنری و ادبی صوفیان
آثار صوفیانهٔ آفریقای جنوبی در قالب هنر و ادبیات نیز نمود یافته است. شعر و موسیقی مذهبی، بهویژه در قالب «نعتخوانی» و «قوالی»، بخش مهمی از فرهنگ مسلمانان دربن و کیپتاون را شکل میدهد. اشعار اردو، مالایی و انگلیسی که در مراسم اورسی شریف خوانده میشوند، مضامینی چون عشق الهی، تواضع و خدمت به خلق دارند [19]. در دههٔ اخیر، گروههای هنری مسلمان، همچون «Cape Qawwali Ensemble»، تلاش کردهاند این سنت را با موسیقی مدرن درآمیزند و آن را در جشنوارههای فرهنگی ملی عرضه کنند [20].
در کنار موسیقی، هنرهای تجسمی نیز در بازنمایی میراث صوفیه نقش یافتهاند. خطاطیهای عربی با مضامین عرفانی در مساجد و موزهها رواج دارد و هنرمندان مسلمان آفریقای جنوبی، با الهام از نقوش خانقاهی، آثار نقاشی و سفالینه خلق میکنند [21]. این جلوههای هنری، تصوف را از فضای مذهبی محدود به عرصهٔ فرهنگی گستردهتری کشانده است.
۷. استمرار میراث صوفیه در جامعهٔ معاصر
در دوران پساآپارتاید، دولت آفریقای جنوبی سیاستی چندفرهنگی در پیش گرفت و میراث اسلامی–صوفیانه را بخشی از هویت ملی اعلام کرد. وزارت فرهنگ در سال ۲۰۰۹ پروژهای با عنوان Islamic Heritage Route را تصویب کرد که دربرگیرندهٔ بازسازی زیارتگاهها و مساجد تاریخی مسلمانان بود [22]. بهدنبال آن، مزار شیخ یوسف و مسجد اولدبایپلیس بهعنوان «میراث جهانی اسلامی» ثبت شدند.
در سالهای اخیر، مراکز صوفیه در کنار فعالیتهای دینی، به عرصههای اجتماعی و آموزشی نیز وارد شدهاند. برنامههایی چون توزیع غذا در ماه رمضان، کارگاههای میاندینی و خدمات امدادی پس از بلایای طبیعی، بخشی از کارکرد مدرن تصوف در جامعهٔ آفریقای جنوبی است [23]. این اقدامات، تصوف را از یک سنت آیینی به نهاد اجتماعی فعال در عدالت و همبستگی تبدیل کرده است.
جمعبندی
میراث تصوف در آفریقای جنوبی در سه سطح قابل شناسایی است:
۱. میراث مادی و معماری: زیارتگاهها، مساجد و موزهها که پیوندی میان تاریخ و ایمان برقرار کردهاند.
۲. میراث آیینی و فرهنگی: سنتهای زندهای چون اورسی شریف، خلیفه، مولود و نعتخوانی که استمرار معنویت صوفیانه را تضمین میکنند.
۳. میراث آموزشی و اجتماعی: مدارس، مؤسسات و فعالیتهای خیریهای که تصوف را به نیرویی اجتماعی و فرهنگی بدل کردهاند.
این میراث چندوجهی، تصوف را در آفریقای جنوبی به الگویی از دین زیسته، مقاومت فرهنگی و همزیستی چندقومیتی بدل ساخته است — الگویی که همزمان ریشه در سنتهای اندونزیایی، هندی و آفریقایی دارد و در بستر مدرن، به بخشی از وجدان فرهنگی این کشور تبدیل شده است.
منابع
- .
- .
- .
- Moosa, E. (2011). Muslim communities in South Africa. Cape Town.
- Joyce, R. (2010). Sufism in South Africa. Cape Town.
- Sufi.co.za. (n.d.). Official Sufi Heritage in South Africa.
- Omidvar Brothers. (1950s). Travel notes on South Africa.
- Ahmed, S. (2020). Women and Sufism in South Africa. Johannesburg.
- امینیپیوندی، محمدرضا. (۱۳۹۲). اسلام و مسلمانان در آفریقای جنوبی. تهران.
- Vahed, G. (2013). Religion and Cultural Hybridity among South African Muslims. Durban.
- صوفی، عارف. (۱۳۹۸). «جریانهای صوفیانه در جنوب آفریقا». فصلنامه مطالعات آفریقایی، ۲(۳): ۴۱–۶۸.
- Ahmed, S. (2022). Transoceanic Sufi Networks: The Indian Ocean Connection. Cape Town.
- Department of Arts and Culture, South Africa. (2010). Heritage Link Project: Makassar to Cape Town. Pretoria.
- Tayob, A. (2015). Islamic Education and Society in South Africa. Cape Town.
- Vahed, G., & Khan, S. (2021). Contemporary Islam in South Africa. Durban.
- Naidoo, Y. (2020). Faith and Community in KwaZulu-Natal. University of Pretoria Press.
- South African National Archives. (2018). Records on Muslim Heritage Sites. Pretoria.
- Amien, F. (2019). Oral Traditions and Sufi Poetry in Cape Town. Cape Town University Press.
- Department of Cultural Affairs. (2021). Cape Qawwali Ensemble Report. Cape Town.
- Muslim Artists Association of South Africa. (2022). Catalogue of Islamic Art. Durban.
- Department of Arts and Culture. (2009). Islamic Heritage Route Project. Pretoria.
- South African Muslim Network. (2023). Community Outreach Report. Durban.
آثار برجسته تصوف در آفریقای جنوبی
نویسنده : علی نصیری
ویرایش : دانشنامه ملل
- ↑ Bangstad, S. (2007). South African Muslims: History and identity. Cape Town: HSRC Press
- ↑ Amien, F. (2014). Cape Muslim heritage and Sufi traditions. Cape Town
- ↑ Vahed, G., & Jeppie, S. (2005). Muslims in South Africa: Political and cultural history. Durban: University of KwaZulu-Natal Press.
- ↑ Tayob, A. (1999). Islam in South Africa: Mosques, Imams and Sermons. Gainesville