روند مهاجرت ایرانیان به یمن
موج های مهاجرت ایرانیان به کشور یمن شامل مهاجرت نظامی ساسانی و شکلگیری گروه «ابناء»، پارسیان زرتشتی در عدن در عصر امپریالیسم بریتانیا، مناسبات سیاسی-اقتصادی در دوره قاجار و پهلوی، پس از انقلاب اسلامی: مراکز فرهنگی و آموزشی، بحران داخلی یمن و مهاجرت اجباری (۲۰۱۴–تا کنون) بوده است که در ذیل شرح داده شده است.
مهاجرت نظامی ساسانی و شکلگیری گروه «ابناء»
در اواخر قرن ششم میلادی (حدود ۵۷۰–۵۷۵ م)، خسرو پرویز فرماندهی سپاهی مرکب از چندصد سوار و پیاده را به دستور سیف بن ذییزن برای مقابله با اشغالگران حبشی به یمن گسیل کرد. زیر فرماندهی وهرز دیلمی، این نیرو پس از فتح صنعا در مناطقی همچون سنحان و حضرموت مستقر شد و شماری از سربازان و کارگزاران ساسانی در این نواحی اقامت گزیدند. فرزندان حاصل از ازدواج آنها با زنان عرب بومی، در متون اسلامی با عنوان «ابناء» (فرزندان ایرانی) شناخته شدند. ابناء که ابتدا پیرو زرتشتی بودند، به تدریج و در پی فتوحات اسلامی، به اسلام گرویدند و در ساختار حکومتی زیدی یمن نقش ایفا کردند؛ از جمله تصدی مناصب دیوانی و قضاوت در مناطق جنوبی (مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۴).
پارسیان زرتشتی در عدن در عصر امپریالیسم بریتانیا
با گشایش مجدد کانال سوئز (۱۸۶۹ م) و تقویت خطوط کشتیرانی بریتانیا، بندر عدن به محور تجاری بین اروپا، هندوستان و شرق آفریقا بدل شد. در این دوره، گروههایی از پارسیان زرتشتی هندوستان (اصلشان از فارس ایران) بهویژه خاندانهای کوواسی دینشَو و رامیشت، به عدن مهاجرت کردند. این مهاجران:
- مؤسسههای خیریه زرتشتی و آتشکده برپا کردند؛
- انبارداری و ترانزیت کالا در هندوستان و آفریقا را مدیریت نمودند؛
- شبکههای تأمین سوخت دریایی را توسعه دادند.
فعالیتهای اقتصادی و خیریهٔ آنها تا اواسط قرن بیستم ادامه یافت و داروخانه «استار فارماسی» (Star Pharmacy) که نوشیر تانجری از بازماندگان همین جامعه اداره میکرد، تا سالهای پایانی حضور پارسیان در عدن پابرجا بود (Wenner & Burrowes, 2025b; Marfatia, 2020).
محل اقامت مهاجران پارسیان در عدن https://parsikhabar.net/history/the-benevolent-businessmen-from-aden/23201/
مناسبات سیاسی-اقتصادی در دوره قاجار و پهلوی
از اواخر قرن سیزدهم هجری شمسی، سلسله قاجار با انگیزه تقویت روابط بازرگانی و سیاسی، مناسبات محدودی با امیرنشینهای یمن آغاز کرد. در دوره پهلوی اول نیز، تهران برای ممانعت از نفوذ شوروی و تقویت پیوندهای نفتی، تسهیلاتی به بازرگانان ایرانی و متخصصان پزشکی و آموزشی اعطا نمود. تعداد ایرانیان مقیم یمن در این دوره هرچند از مرز هزار نفر فراتر نمیرفت، اما حضور استادان زبان و دین و چند پزشک ایرانی در صنعا و عدن ثبت شده است (حسینیبیان، ۱۴۰۳).
پس از انقلاب اسلامی: مراکز فرهنگی و آموزشی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، دولت جمهوری اسلامی با هدف گسترش نفوذ فرهنگی و دینی و با هدف اتحاد و همگرایی اسلامی، دانشجویان زیدی یمنی را برای تحصیل به حوزههای علمیه قم و مشهد فرستاد و در عدن و صنعا چند مرکز آموزش زبان فارسی و مطالعات اسلامی تأسیس کرد. هرچند این مراکز به دلایل مالی و سیاسی پس از دهه ۱۳۸۰ به تدریج محدود شدند، اما تا پیش از بحران ۲۰۱۴، جمعیتی حدود ۲۰۰–۳۰۰ نفر را شامل میشدند که عمدتاً معلمان و مترجمان زبان و ادبیات فارسی بودند (حسینیبیان، ۱۴۰۳).
بحران داخلی یمن و مهاجرت اجباری (۲۰۱۴–تا کنون)
با شروع جنگ داخلی یمن در سال ۲۰۱۴ و تشدید درگیریها، ناامنی و فروپاشی زیرساختها، ایرانیان دیپلمات، استادان و بازرگانان عمدتاً این کشور را ترک کردند. برآوردها حاکی از آن است که جمعیت ایرانیان مقیم یمن از حدود ۱٬۵۰۰ نفر در سال ۲۰۱۳ به کمتر از ۵۰ تن در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است. تا سال ۲۰۲۵، تنها عدهای معدود از دانشجویان پیشین و یک داروخانهٔ خانوادگی در عدن (ظرفیت ۱۰۰ ساله) بهعنوان نشانهای محدود اما ماندگار باقی ماندهاند (همشهری آنلاین، ۱۳۹۲).
جدول مقایسه موجهای مهاجرت
| دوره تاریخی | انگیزه مهاجرت | ویژگیهای جمعیتی | منبع اصلی |
| ساسانی (قرن ۶ م) | ضرورت نظامی و کسب وفاداری محلی | سربازان و فرزندان ایرانیتبار | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (۱۳۹۴) |
| امپریالیسم بریتانیا | فرصتهای تجاری و عبور از کانال سوئز | پارسیان زرتشتی هندیالاصل | Wenner & Burrowes (2025b); Marfatia (2020) |
| قاجار و پهلوی (۱۳۰۰–۱۳۵۷) | تقویت مناسبات سیاسی-اقتصادی | بازرگانان، پزشکان، استادان | حسینیبیان (۱۴۰۳) |
| پس از انقلاب اسلامی | نفوذ فرهنگی و دینی ایران | معلمان و مترجمان فارسی | حسینیبیان (۱۴۰۳) |
| بحران داخلی (۲۰۱۴–اکنون) | ناامنی و فروپاشی ساختارهای دولتی | مهاجرت اجباری؛ باقیماندگان اندک | همشهری آنلاین (۱۳۹۲) |
منابع
- مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. (۱۳۹۴). ایرانیان آزاده در یمن / بخش اول. https://www.cgie.org.ir/fa/news/39180
- همشهری آنلاین. (۱۳۹۲، اردیبهشت ۲۴). آشنایی با تنها ایرانی ساکن عدن. https://www.hamshahrionline.ir/news/214211
- حسینیبیان، م. (۱۴۰۳). تأثیر تمدن ایرانیان بر نفوذ و گسترش اسلام در یمن. قم: انتشارات صدفیاب. https://www.ibna.ir/news/511902
- Marfatia, M. (2020, June 8). The Benevolent Businessmen From Aden. Parsi Khabar. https://parsikhabar.net/history/the-benevolent-businessmen-from-aden/23201
- Wenner, M. W., & Burrowes, R. (2025, June 21). Yemen – Civil War, Ancient Kingdoms, Trade. Encyclopaedia Britannica. https://www.britannica.com/place/Yemen/History
- Wenner, M. W., & Burrowes, R. (2025, July 13). The Age of Imperialism in Yemen. Encyclopaedia Britannica. https://www.britannica.com/place/Yemen/The-age-of-imperialism
نویسنده : غلامرضا لایقی
بازنویسی و ویرایش : نرگس شکوری