رسانه و دیپلماسی فرهنگی در آفریقای جنوبی

رسانه در آفریقای جنوبی، از زمان گذار سیاسی در ۱۹۹۴ تاکنون، یکی از ستون‌های اصلی قدرت نرم و ابزار کلیدی دیپلماسی فرهنگی بوده است. ساختار چندزبانهٔ رسانه‌های ملی، توسعهٔ شبکه‌های خصوصی فراملی مانند MultiChoice / DStv، و نقش فعّال سازمان پخش آفریقای جنوبی (SABC) در نمایش تنوع فرهنگی و ترویج ارزش‌های دموکراتیک، چهره‌ای تازه از کشور در سطح آفریقا و جهان ساخته‌اند. سیاست رسانه‌ایِ پساآپارتاید نه فقط بر آزادی بیان، بلکه بر «نمایندگی عادلانهٔ همهٔ صداها» تکیه دارد و همین رویکرد، رسانه را به پلی میان جامعهٔ داخلی و جامعهٔ جهانی تبدیل کرده است.

رسانه‌های تصویری و دیجیتال با ارائهٔ روایت‌های متنوع از آفریقای جنوبیِ دموکراتیک، نقش مؤثری در شکل‌دهی تصویر برند ملی (Brand South Africa) و الگوسازی فرهنگی در آفریقا دارند. در عین حال، چالش‌هایی چون تمرکز مالکیت، نابرابری دیجیتال، و فشارهای تجاری بر محتوا، همچنان مانع از تحقق کامل «رسانهٔ عمومیِ چندفرهنگی» هستند.

تعریف و ایدهٔ اصلی

در معنای دانشنامه‌ای، دیپلماسی فرهنگی رسانه‌ای به استفاده از ظرفیت‌های ارتباط جمعی (تلویزیون، رادیو، سینما و رسانه‌های دیجیتال) برای بازنمایی ارزش‌ها، هویت و فرهنگ ملی در سطح بین‌المللی اطلاق می‌شود. در آفریقای جنوبی، رسانه نه صرفاً ابزار اطلاع‌رسانی، بلکه حاملِ روایت «ملت رنگین‌کمان» است—روایتی که از طریق برنامه‌های چندزبانه، سریال‌های اجتماعی، مستندهای تاریخی و پخش منطقه‌ای، به مخاطبان داخلی و آفریقایی منتقل می‌شود. در این کشور، رسانه در خدمتِ سه هدف اصلی قرار دارد:

1. نمایش تنوع فرهنگی و قومی در قالبی هم‌افزا؛
2. ترویج تصویر کشور به‌عنوان الگوی گذار مسالمت‌آمیز به دموکراسی؛
3. صدور محتوای فرهنگی و روایی برای تثبیت جایگاه آفریقای جنوبی در قارهٔ آفریقا و جهان جنوب.

سیر تاریخی رسانه در آفریقای جنوبی

۱. از آپارتاید تا دموکراسی

در دوران آپارتاید، رسانه‌های ملی تحت کنترل دولت و در خدمت ترویج ایدئولوژی نژادمحور بودند. رادیو و تلویزیون صرفاً به دو زبان انگلیسی و آفریکانس پخش می‌شدند و اقلیت سفیدپوست را مخاطب اصلی می‌دانستند. با گذار ۱۹۹۴، رسانه به عرصه‌ای برای بازتعریف هویت ملی تبدیل شد.

قانون اساسی جدید، «آزادی بیان و رسانه» را تضمین کرد و نهادهای نظارتی تازه‌ای مانند کمیسیون مستقل ارتباطات آفریقای جنوبی (ICASA) برای تنظیم‌گری مستقل شکل گرفتند.

۲. عصر چندزبانی و بازنمایی فرهنگی

در دههٔ ۱۹۹۰، سازمان پخش ملی (SABC) مأمور شد که ساختار خود را بر مبنای «نمایندگی زبانی و فرهنگی» بازسازی کند. از ۱۹۹۶ به بعد، شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی متعددی به زبان‌های زولو، زوسا، تسوانا، نده‌بله، و دیگر زبان‌های رسمی تأسیس شدند.

رادیوهای محلی و دانشگاهی نیز با شعار «صدا برای همه» فعالیت کردند. برنامه‌هایی مانندبرنامه زنده صبحگاهی یا صبح بخیر آفریقای جنوبی( Morning Live یا Good Morning South Africa) با ترکیب زبان‌های مختلف، حسِ اشتراک فرهنگی را تقویت کردند.

۳. ظهور بخش خصوصی و پخش فرامرزی

در کنار SABC، شرکت M-Net و شبکهٔ ماهواره‌ای DStv (وابسته به گروه MultiChoice) از اواخر دههٔ ۱۹۸۰ پایه‌گذاری شد و پس از ۱۹۹۴ توسعه یافت. DStv امروزه در بیش از پنجاه کشور آفریقایی فعال است و با بیش از ۲۳ میلیون مشترک، یکی از گسترده‌ترین پلتفرم‌های پخش در قاره محسوب می‌شود. این شبکه‌ها، به‌ویژه از طریق پخش مسابقات ورزشی و سریال‌های بومی، به ابزار مهمی برای دیپلماسی فرهنگی منطقه‌ای تبدیل شده‌اند.

نهادهای رسانه‌ای اصلی

1. سازمان پخش آفریقای جنوبی (SABC): بزرگ‌ترین نهاد رسانه‌ای عمومی با مأموریت «بازتاب تنوع و ترویج هویت ملی». برنامه‌های آن در سه کانال تلویزیونی و هجده شبکهٔ رادیویی به زبان‌های مختلف پخش می‌شود؛
2. MultiChoice / DStv: غول رسانه‌ای خصوصی با نفوذ قاره‌ای که محتوای محلی و بین‌المللی را ترکیب می‌کند و همزمان میزبان تولیدات مشترک فرهنگی با دیگر کشورهای آفریقایی است؛
3. کمیسیون مستقل ارتباطات (ICASA): تنظیم‌گر بخش رسانه و مخابرات، ناظر بر توازن میان رقابت تجاری و منافع عمومی؛
4. Brand South Africa و GCIS: دو نهاد مسئول برندسازی ملی و اطلاع‌رسانی دولتی که در همکاری با SABC و DStv، کمپین‌های تصویری برای نمایش چهرهٔ مدرن کشور اجرا می‌کنند.

رسانه به‌عنوان ابزار دیپلماسی فرهنگی

1.بازنمایی هویت ملی

رسانه‌های پساآپارتاید با تولید مستندها، فیلم‌های تلویزیونی و برنامه‌های گفت‌وگومحور، تاریخ تبعیض و روند آشتی ملی را بازگو کرده‌اند. برنامه‌هایی چون Truth: The South African Story و سریال‌هایی مانند Isidingo و Generations، زندگی طبقات مختلف را در کنار هم به تصویر کشیده‌اند و با مخاطب آفریقایی هم‌ذات‌پنداری فرهنگی ایجاد کرده‌اند.

۲. ساخت تصویر برند ملی

نهاد برند آفریقای جنوبی( Brand South Africa) از داده‌های پیمایش‌های رسانه‌ای برای سنجش ادراک خارجی از کشور استفاده می‌کند. در گزارش‌های اخیر، «رسانه‌های چندزبانه» و «روایت‌های آشتی و تنوع» به‌عنوان شاخص‌های کلیدی تصویر مثبت کشور در ذهن مخاطبان خارجی شناسایی شده‌اند.

۳. صدور محتوای فرهنگی

شبکه‌های خصوصی مانند DStv و Mzansi Magic تولیدات داخلی را در قالب فیلم، موسیقی و ورزش به دیگر کشورهای آفریقایی صادر می‌کنند. این جریان نه‌تنها اقتصاد خلاق را تقویت کرده بلکه زبان و لهجهٔ بومی آفریقای جنوبی را در فرهنگ عامهٔ قاره جا انداخته است .

رسانه، اقتصاد خلاق و فضای دیجیتال

گزارش «سفیدنامهٔ سیاست جامع ICT» (2016) دولت آفریقای جنوبی، بخش رسانه را به‌عنوان «موتور محرک صنایع خلاق» معرفی می‌کند. در این سند تأکید شده است که رشد اقتصادی آیندهٔ کشور، در گرو توسعهٔ زیرساخت دیجیتال و محتوای چندرسانه‌ای بومی است.

در سال ۲۰۱۹، کمیسیون ریاست‌جمهوری در باب انقلاب صنعتی چهارم (PC4IR) تشکیل شد تا هم‌پیوندی رسانه و فناوری را تقویت کند. این کمیسیون سیاست‌هایی برای گسترش دسترسی دیجیتال، تولید محتوای آموزشی آنلاین، و تقویت مهارت‌های رسانه‌ای تصویب کرد.

امروزه، پلتفرم‌های دیجیتال چون Showmax (وابسته به MultiChoice) و SABC+ (وابسته به MultiChoice) و SABC+، مرز میان رسانه و فضای مجازی را از میان برداشته‌اند. این خدمات نه‌فقط بازار داخلی، بلکه کاربران آفریقایی و مهاجران را هدف می‌گیرند و بدین‌ترتیب، دیپلماسی فرهنگی کشور را از سطح ملی به سطح قاره‌ای گسترش می‌دهند.

چالش‌ها و ریسک‌ها

1. تمرکز مالکیت: بخش عمدهٔ بازار پخش در اختیار دو نهاد بزرگ (SABC و MultiChoice) است؛ این تمرکز، تنوع مالکیتی را محدود می‌کند و احتمال هم‌گرایی بیش‌ازحد محتوا را در پی دارد؛
2. دوگانگی رسانه عمومی/خصوصی: توازن میان مأموریت اجتماعی SABC و منافع تجاری DStv همیشه چالش‌برانگیز بوده است؛ در حالی‌که اولی به فراگیری و عدالت رسانه‌ای متعهد است، دومی منطق بازار را دنبال می‌کند؛
3. شکاف دیجیتال: با وجود پیشرفت در زیرساخت، هنوز بخشی از مناطق روستایی و فقیر به اینترنت پرسرعت و خدمات دیجیتال دسترسی ندارند؛ این نابرابری، مشارکت برابر در تجربهٔ فرهنگی دیجیتال را محدود می‌کند؛
4. جهانی‌سازی محتوا و هویت: ورود پلتفرم‌های جهانی (نتفلیکس، یوتیوب) رقابت شدیدی ایجاد کرده است. اگرچه این حضور فرصت توزیع جهانی را می‌آورد، اما خطر محو شدن صداهای بومی نیز وجود دارد؛
5. حساسیت‌های سیاسی: در دوره‌هایی، اتهاماتی دربارهٔ سانسور غیرمستقیم یا جهت‌گیری سیاسی SABC مطرح شده است؛ حفظ استقلال نهادی رسانه برای تداوم اعتماد عمومی ضروری است.

نسبت رسانه و برند ملی

رسانه در آفریقای جنوبی، آینهٔ پروژهٔ ملی «تنوع در وحدت» است. همکاری بین Brand SA، GCIS و تولیدکنندگان رسانه‌ای، سبب شده تا تصویر کشور در سطح منطقه و جهان به‌صورت روایتی از نوآوری، تسامح و همکاری آفریقایی بازنمایی شود. بر اساس پژوهش Brand SA در سال ۲۰۲۴، رسانه‌های ملی و خصوصی با تولید محتوای چندزبانه، سهم مهمی در ارتقای رتبهٔ کشور در شاخص جهانی قدرت نرم داشته‌اند.

مسیرهای تقویت

1. توسعهٔ دیپلماسی رسانه‌ای منطقه‌ای: گسترش همکاری میان شبکه‌های تلویزیونی آفریقایی و تولیدات مشترک (Co-productions) برای نمایش تصویر آفریقا توسط خود آفریقایی‌ها؛
2. تنوع‌بخشی به مالکیت رسانه‌ای: حمایت از رسانه‌های محلی و مجازی مستقل برای جلوگیری از تمرکز و تقویت مشارکت جامعهٔ مدنی؛
3. دیجیتال‌سازی فراگیر: اجرای سیاست‌های 4IR برای رساندن زیرساخت و سواد دیجیتال به مناطق کم‌برخوردار؛
4. حکمرانی داده‌محور تصویر: استفاده از داده‌های Brand SA و رصد شبکه‌های اجتماعی برای ارزیابی تأثیر کمپین‌های رسانه‌ای و اصلاح سیاست‌های ارتباطی؛
5. دیپلماسی آموزشی–رسانه‌ای: برگزاری کارگاه‌های رسانه‌ای مشترک با کشورهای هم‌منطقه برای آموزش خبرنگاری صلح، تنوع و توسعهٔ پایدار فرهنگی.

جمع‌بندی

رسانه در آفریقای جنوبی از ابزاری اطلاع‌رسان به نهادی هویت‌ساز تبدیل شده است. از تلویزیون ملی چندزبانه تا پلتفرم‌های دیجیتال و ماهواره‌ای، همه در خدمت یک روایت‌اند:

نمایش کشوری که از دل جدایی، همزیستی آفرید.

نظام رسانه‌ای آفریقای جنوبی، با وجود چالش‌ها، نمونه‌ای از پیوند میان آزادی بیان، تنوع فرهنگی و برندسازی ملی است—پیوندی که در چارچوب دیپلماسی فرهنگی، به قدرت نرم قابل سنجش بدل شده است.

منابع (به‌ترتیب ارجاع در متن)

(1) Government of South Africa – Department of International Relations and Cooperation. (2011). White Paper on South African Foreign Policy: Building a Better World—The Diplomacy of Ubuntu.

(2) Human Sciences Research Council (HSRC). (2023). Media, Culture and Social Cohesion Survey.

(3) Government of South Africa. (1996). Constitution of the Republic of South Africa.

(4) Independent Communications Authority of South Africa (ICASA). (2024). Annual Report.

(5) South African Broadcasting Corporation (SABC). (2024). Programming and Language Diversity Policy.

(6) MultiChoice Group / DStv. (2025). Corporate Profile and Africa Footprint.

(7) Brand South Africa. (2024). Mandate and Communication Strategy.

(8) Government Communication and Information System (GCIS). (2023). Annual Performance Report.

(9) National Film and Video Foundation (NFVF). (2021). Impact of Television Series on National Identity.

(10) SABC Archives. (2023). Heritage Broadcast Collections.

(11) UNESCO. (2022). Culture|2030 Indicators: South Africa Country Report.

(12) Government of South Africa. (2016). National Integrated ICT Policy White Paper.

(13) The Presidency (RSA). (2019–2020). Presidential Commission on the 4IR (PC4IR) – Overview & Report.

(14) Showmax. (2024). Streaming Services Expansion Overview.

(15) Media Monitoring Africa. (2024). State of Media Ownership in South Africa.

(16) Freedom House. (2023). Freedom of the Press – South Africa Country Profile.

(17) Brand Finance. (2025). Global Soft Power Index.

آماده‌ای تا بریم سراغ مدخل بعدی؟ نوبت «سینما و دیپلماسی فرهنگی در آفریقای جنوبی» است — می‌خواهی با همین سبک و حجم بنویسم؟