اقتصاد فرهنگ و بازار صنایع فرهنگی در عربستان

پادشاهی عربستان سعودی در حال اجرای یک تحول بنیادین اقتصادی و اجتماعی بر اساس نقشه راه جامع «چشم‌انداز۲۰۳۰»(Vision 2030) است. این برنامه کلان، با هدف اصلی تنوع‌بخشی به اقتصاد، کاهش وابستگی تاریخی به درآمدهای نفتی و ایجاد یک اقتصاد دیجیتال و دانش‌بنیان طراحی شده است. این گذار نه‌تنها شامل پروژه‌های کلان و آینده‌نگر شهری می‌شود، بلکه بازگشایی و سرمایه‌گذاری گسترده در بخش‌های فرهنگی و سرگرمی که قبلاً مغفول مانده بودند، از جمله سینما، موسیقی، مد و صنایع دستی را نیز در بر می‌گیرد.

فیلم و سینما

صنعت فیلم عربستان سعودی از زمان بازگشایی سینماها در سال ۲۰۱۸، رشد چشمگیری را تجربه کرده و به سرعت خود را به عنوان یکی از قدرت‌های اصلی سینمای خاورمیانه تثبیت کرده است. بر اساس گزارشی از مؤسسه «تحقیقات رنوب»(Renub Research)، بازار سینمای عربستان سعودی تا سال ۲۰۳۳ به رقم ۱.۲۹۶ میلیارد دلار خواهد رسید؛ این در حالی است که ارزش این بازار در سال ۲۰۲۴ حدود ۵۹۰.۳۲ میلیون دلار برآورد شده است.

رشد بازار فیلم عربستان عمدتاً ناشی از افزایش سرمایه‌گذاری‌ها، حمایت‌های دولتی و کاهش محدودیت‌های سرگرمی است. طرح چشم‌انداز ۲۰۳۰ نقش مهمی در گسترش سالن‌های سینما و توسعه تولیدات فیلم‌های محلی ایفا کرده است. همچنین، استودیوهای بین‌المللی فیلم نیز به بازار منطقه علاقه‌مند شده‌اند و با ورود خود، به تنوع چشم‌انداز سینمایی عربستان کمک می‌کنند.

برای سرمایه‌گذاران، فیلم‌سازان و علاقه‌مندان به سینما، عربستان سعودی اکنون به‌عنوان مرزی تازه برای مصرف فیلم، تجربه‌های ممتاز سینمایی و نمایش فیلم‌های پرفروش شناخته می‌شود. با هدایت طرح چشم‌انداز ۲۰۳۰ که هدف آن رشد اجتماعی و اقتصادی است، پادشاهی عربستان در حال ایجاد اکوسیستمی مدرن از سینما است که فرهنگ بومی را با استانداردهای بین‌المللی سرگرمی ترکیب می‌کند.

صنعت فیلم عربستان دیگر فقط به سرگرمی محدود نمی‌شود؛ بلکه به هویت فرهنگی و محرک اقتصادی تبدیل شده است. در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰، دولت قصد دارد اقتصاد را متنوع کرده و توسعه فرهنگی را گسترش دهد. تمرکز این استراتژی بر پرورش استعدادهای محلی و فیلم‌سازان، ترویج بین‌المللی فیلم‌های سعودی، ایجاد زیرساخت‌های سینمایی در شهرهای مختلف، و تشویق سرمایه‌گذاری و همکاری‌های خارجی است.

مستند

بازار فیلم مستند در عربستان در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و به‌سوی صنعتی شدن پیش می‌رود. با حمایت صندوق‌های ملی، جشنواره‌ها و نهادهای فرهنگی، مستندسازی از یک فعالیت فرهنگی به بخشی از اقتصاد خلاق کشور تبدیل شده است. ظهور پلتفرم‌های دیجیتال نیز انتشار و دیده‌شدن آثار را آسان‌تر کرده و مسیر این ژانر را به‌سوی حضور بین‌المللی هموار ساخته است.[6]

شبکه های نمایش خانگی

بازار شبکه‌های نمایش خانگی در عربستان سعودی طی سال‌های اخیر دگرگونی چشمگیری را تجربه کرده است. بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۴، بیش از ۷۰ درصد از مصرف‌کنندگان آنلاین در این کشور در سه‌ماهه‌ی نخست سال، محتوای تولید داخل را تماشا کرده‌اند. این گرایش به محتوای بومی باعث رشد پلتفرم‌های داخلی مانند شاهد[3] و STC TV شده و جایگاه آن‌ها را نسبت به پلتفرم‌های جهانی مانند نتفلیکس[4] تقویت کرده است. در حالی‌که حدود ۹۶ درصد از محتوای نتفلیکس در عربستان شامل آثار خارجی است، تقریباً نیمی از محتوای «شاهد» تولید عربستان یا منطقه‌ی منا است. این تفاوت نشان می‌دهد که بازار نمایش خانگی عربستان به‌سرعت به سمت تقاضای بیشتر برای آثار بومی و روایت‌های فرهنگی قابل‌درک برای مخاطب محلی حرکت می‌کند. در پاسخ به این روند، نتفلیکس نیز در حال گسترش تولید محتوای عربی است تا سهم خود را در بازار رقابتی حفظ کند.[7]

اقتصاد و بازار موسیقی

در پی انتشار گزارش موسیقی عربستان ۲۰۲۵ به قلم اقتصاددان برجسته ویل پیج و به سفارش کمیسیون موسیقی عربستان، چشم‌اندازی تازه برای رشد اقتصاد موسیقی در این کشور ترسیم شده است.

بر اساس یافته‌های این مطالعه، درآمد موسیقی ضبط‌شده در عربستان می‌تواند طی دهه آینده به نیم میلیارد دلار برسد و پادشاهی را تا سال ۲۰۳۴ در میان ۲۰ بازار برتر موسیقی جهان جای دهد. جمعیت جوان، نفوذ بالای تلفن‌های هوشمند، اکوسیستم پویای ویدئوی اجتماعی و سیاست‌های کلان تحول دیجیتال از جمله عواملی هستند که این رشد را ممکن می‌سازند.

انتشار این گزارش، هم‌زمان با رشد چشمگیر بازار موسیقی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، نشان می‌دهد که عربستان در مسیر تبدیل‌شدن به یکی از قطب‌های نوظهور موسیقی جهانی قرار دارد، مسیرى که فرهنگ، اقتصاد خلاق و نوآوری دیجیتال را به شکلی هماهنگ در هم می‌آمیزد.[8]

اقتصاد و بازار بازی های رایانه ای

عربستان سعودی، به عنوان بخشی از چشم‌انداز ۲۰۳۰، یک استراتژی ملی جامع برای بازی و ورزش‌های الکترونیک راه‌اندازی کرده است. این طرح با هدف تبدیل پادشاهی به یک مرکز جهانی، ایجاد ۳۹,۰۰۰ شغل و کمک ۱۳.۳ میلیارد دلاری به تولید ناخالص داخلی تا سال ۲۰۳۰ اجرا می‌شود.[9]

استراتژی خرید این کشور که توسط صندوق سرمایه‌گذاری عمومی هدایت می‌شود، شامل سرمایه‌گذاری‌های هنگفت در ناشران جهانی است. [10] استراتژی ساخت بر ایجاد یک اکوسیستم داخلی متمرکز است. محور این بخش، ابرپروژه شهر «قدیه»[5]  است که به عنوان یک منطقه اختصاصی بازی و ورزش‌های الکترونیک، میزبان بیش از ۳۰ شرکت بازی‌سازی جهانی خواهد بود. [11]

اقتصاد و بازار اسباب بازی و نوشت افزار

عربستان سعودی یکی از بزرگ‌ترین بازارهای اسباب‌بازی در خاورمیانه است و در سال‌های اخیر رشد چشمگیری را تجربه کرده است. این رشد ناشی از افزایش تقاضا برای اسباب‌بازی‌های باکیفیت و نوآورانه، قدرت خرید بالای والدین، و جمعیت رو‌به‌افزایش کودکان است. بازار اسباب‌بازی عربستان عمدتاً متکی بر واردات است و بخش عمده محصولات از کشورهایی مانند چین، ژاپن و ایالات متحده وارد می‌شود. برندهای بین‌المللی معروف از جمله دیزنی[6]، باربی[7] و لگو[8] نیز تأثیر قابل‌توجهی بر این بازار دارند.

در سال‌های اخیر، فروش آنلاین اسباب‌بازی‌ها در عربستان افزایش چشمگیری یافته است. عواملی چون گسترش اینترنت پرسرعت، استفاده از تلفن‌های همراه، و راحتی خرید اینترنتی، از دلایل این رشد هستند. فروشگاه‌های اینترنتی با بهبود پلتفرم‌های تجارت الکترونیک خود، تجربه کاربر را بهینه کرده‌اند و بسیاری از والدین اکنون ترجیح می‌دهند خرید اسباب‌بازی را به‌صورت آنلاین انجام دهند. همچنین همه‌گیری کووید-۱۹ این روند را شتاب بخشید؛ زیرا والدین برای حفظ سلامت خانواده، خرید حضوری را کاهش دادند. هم‌زمان با تلاش عربستان برای تنوع‌بخشی به اقتصاد و توسعه حوزه‌های فناوری، تقاضا برای اسباب‌بازی‌های آموزشی در زمینه علوم، فناوری، مهندسی و ریاضی افزایش یافته است. والدین و نظام آموزشی بر اهمیت پرورش مهارت‌های تفکر خلاق، حل مسئله و یادگیری عملی تأکید دارن. تولیدکنندگان نیز با عرضه گسترده‌تر این نوع محصولات، سهم خود را از بازار در حال رشد افزایش داده‌اند. [12]

بازار نوشت‌افزار عربستان سعودی نیز در سال‌های اخیر رشد چشمگیری را تجربه کرده و به یکی از بخش‌های پویا در اقتصاد مصرفی این کشور تبدیل شده است. تمرکز عربستان بر اصلاح نظام آموزشی و تحول محیط‌های کاری به‌عنوان بخشی از برنامه‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰، موجب افزایش تقاضا برای محصولات نوشت‌افزاری نوین و فناورانه شده است.[13]با توجه به سرمایه‌گذاری عربستان در حوزه آموزش، توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و تمایل به واردات محصولات باکیفیت، انتظار می‌رود بازار نوشت‌افزار این کشور طی سال‌های آینده به یکی از مراکز تأمین منطقه‌ای در خاورمیانه تبدیل شود.

اقتصاد و بازار صنایع دستی

صنایع‌دستی در پادشاهی عربستان سعودی به آن دسته از صنایع اطلاق می‌شود که بر پایه‌ی فعالیت‌های دستی سنتی یا استفاده از ابزارهای ساده و غیربرقی انجام می‌شوند. این آثار معمولاً توسط یک هنرمند یا گروهی از صنعتگران، با استفاده از مواد طبیعی بومی و روش‌های سنتی تولید می‌گردند و به محصولاتی تبدیل می‌شوند که کاربردهای گوناگونی دارند و به تأمین نیازهای جامعه و گردشگران در عربستان کمک می‌کنند. دو هنر سنتی عربستان یعنی بافت «السُدو»[9] در سال ۲۰۲۰ و هنر «القط العسيری»[10] در سال ۲۰۱۷ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس سازمان یونسکو به ثبت رسیده‌اند. هر دو هنر یادشده توسط زنان سعودی انجام می‌شوند و ریشه در فرهنگ کهن شبه‌جزیره عربی دارند.[14]

حال یکی از ارکان چشم‌انداز ۲۰۳۰، تنوع اقتصادی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی است. صنایع‌دستی می‌تواند سهم چشمگیری در این مسیر ایفا کند، زیرا توسعه‌ی بخش‌های تولیدی کوچک مبتنی بر صنایع سنتی، فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد کرده و اقتصاد محلی را رونق می‌دهد. از سوی دیگر، با صادرات محصولات دست‌ساز اصیل سعودی به بازارهای جهانی، کشور می‌تواند حضور اقتصادی خود را در سطح بین‌المللی گسترش دهد. افزایش تقاضا برای کالاهای دست‌ساز و اصیل در جهان، فرصتی ارزشمند برای صنعتگران عربستان فراهم کرده است تا محصولات خود را در بازارهای جهانی عرضه کنند. همچنین با گشوده‌شدن درهای عربستان به روی گردشگران بین‌المللی، معرفی و عرضه‌ی صنایع‌دستی می‌تواند تجربه‌ی گردشگران را غنی‌تر کند. بازارها و کارگاه‌های صنایع‌دستی خود به جاذبه‌های گردشگری تبدیل می‌شوند و بازدیدکنندگان می‌توانند ضمن آشنایی با هنر بومی، محصولات اصیل سعودی خریداری کنند.[15]

صنعت صنایع دستی نساجی مزایای اقتصادی قابل توجهی را برای جوامع محلی، به‌ویژه در مناطق روستایی که ممکن است فرصت‌های شغلی جایگزین محدود باشند، فراهم می‌کند. صنعتگران با درگیر شدن در تولید صنایع دستی، می‌توانند درآمد کسب کرده و خانواده‌های خود را تأمین کنند و به توسعه اقتصادی جوامع خود کمک کنند. این صنعت همچنین به توانمندسازی زنان، که بخش قابل توجهی از نیروی کار در صنایع دستی سنتی را تشکیل می‌دهند، با ارائه فرصت‌هایی برای استقلال مالی و شناخت اجتماعی، کمک می‌کند.[16]

بر اساس تحلیل‌های مؤسسه «بینش عمیق بازار»[11] ، ارزش بازار هنر و صنایع‌دستی عربستان سعودی در سال ۲۰۲۴ برابر با ۳۲۲٫۷۵ میلیون دلار آمریکا بوده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۳ به ۵۵۷٫۳۸ میلیون دلار برسد. انتظار می‌رود این بازار طی دوره‌ی ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۳ با نرخ رشد مرکب سالانه معادل ۶.۳ درصد گسترش یابد.[17]

محصولات خارجی در بازار صنایع فرهنگی

حدود ۹۰ درصد از محتوای ویدئویی جدید به زبان عربی، با وجود اندازه و ظرفیت بالای بازار عربستان سعودی، در خارج از این کشور و عمدتاً در مراکز تولیدی لبنان، مصر و امارات متحده عربی تولید و فیلم‌برداری می‌شود؛ شکافی که عملاً زمینه را برای تسلط محصولات فرهنگی خارجی بر بازار داخلی فراهم کرده است. تبلیغات دیجیتال نیز عمدتاً در پلتفرم‌های جهانی نمایش داده می‌شوند. به عنوان مثال، گوگل و فیس‌بوک بیش از ۵۰ درصد از سهم بازار تبلیغات اینترنتی عربستان سعودی را بدون رقیب محلی قابل توجهی در اختیار دارند. علاوه بر این، شش آژانس تبلیغاتی بزرگ در بازار پادشاهی در واقع از امارات متحده عربی فعالیت می‌کنند.[18]

صادرات محصولات و خدمات فرهنگی

سازمان توسعه صادرات عربستان سعودی «صادرات سعودی» به تلاش‌های خود برای حمایت از صادرکنندگان جهت افزایش رقابت‌پذیری و ارتقای محصولات و خدماتشان به منظور گسترش به بازارهای بین‌المللی و غلبه بر موانعی که ممکن است این امر را محدود کنند، ادامه می‌دهد. این امر منعکس‌کننده چشم‌انداز پادشاهی ۲۰۳۰ و اهداف آن برای افزایش سهم صادرات غیرنفتی از ۱۶٪ به ۵۰٪ از کل ارزش پیشرفت ناخالص داخلی است و به دنبال برآورده کردن انتظارات رهبری خردمند برای تنوع‌بخشی به منابع درآمد اقتصاد ملی است که منجر به آینده‌ای روشن و اقتصادی پایدار می‌شود.[19]

سیاست ها، قوانین، مقررات و برنامه های کلان

در سال ۲۰۲۲، دولت عربستان سعودی اصلاحات بلندپروازانه اجتماعی-اقتصادی خود را که در مجموع با عنوان چشم‌انداز ۲۰۳۰ شناخته می‌شود، ادامه داد. چشم‌انداز ۲۰۳۰، به رهبری ولیعهد محمد بن سلمان، نقشه راهی برای توسعه بخش‌های اقتصادی جدید و گذار به یک اقتصاد دیجیتال و دانش‌محور ارائه می‌دهد. هدف این اصلاحات، تنوع‌بخشی به اقتصاد عربستان سعودی و دوری از نفت و ایجاد مشاغل بیشتر در بخش خصوصی برای جمعیت جوان و رو به رشد است.[20]

سیاست‌های فرهنگی کلان پادشاهی عربستان سعودی، که در راستای ستون محوری جامعه‌ای سرزنده و پرشور  از سند راهبردی چشم‌انداز ۲۰۳۰ تدوین شده‌اند، نشان‌دهنده یک تحول عمیق اجتماعی و اقتصادی هستند. هدایت این سیاست‌ها بر عهده وزارت فرهنگ است که فرهنگ را از یک بخش صرفاً اجتماعی به یک دارایی استراتژیک با قابلیت‌های بالا برای تقویت هویت ملی، ایجاد شغل و تنوع‌بخشی اقتصادی ارتقا داده است.

اهداف و بخش‌های محوری چشم‌انداز فرهنگی

برنامه اصلی وزارت فرهنگ، تحت عنوان چشم‌انداز فرهنگی، هدف‌گذاری کرده است تا این بخش را به یک موتور فعال توسعه تبدیل کند. هدف این برنامه، ترویج و حمایت جامع از ۱۶ بخش فرهنگی کلیدی است. این بخش‌ها نه تنها شامل رشته‌های سنتی مانند هنرهای تجسمی، ادبیات، و میراث می‌شوند، بلکه به طور جدی حوزه‌های مدرن و پررونق جهانی مانند فیلم و سینما، موسیقی، مد، و بازی‌های ویدئویی را نیز در بر می‌گیرند. این رویکرد دوگانه، هم بر حفظ ریشه‌ها و میراث غنی اسلامی-عربی تأکید دارد و هم بر خلق محتوای خلاقانه جدید برای رقابت در عرصه بین‌المللی متمرکز است.

ارتقاء کیفیت زندگی و بازار سرگرمی

بخش مهمی از سیاست‌های فرهنگی در قالب «برنامه کیفیت زندگی» [12]اجرا می‌شود. هدف این برنامه، افزایش کیفیت و کمیت فعالیت‌های فرهنگی و سرگرمی در دسترس عموم جامعه است. این تلاش‌ها شامل توسعه زیرساخت‌ها، از جمله احداث سالن‌های سینمایی، مراکز هنری و موزه‌ها در شهرهای کلیدی است. تلاش می‌شود با تسهیل مقررات و حمایت از رویدادهای بزرگ بین‌المللی، سهم هزینه‌های خانواده برای فعالیت‌های فرهنگی و تفریحی رشد چشمگیری داشته باشد تا علاوه بر افزایش نشاط اجتماعی، تقاضای داخلی برای صنایع خلاق تحریک شود. برای حمایت مالی از این بازار، صندوق توسعه فرهنگی تأسیس شده که تسهیلات و مشوق‌های مالی را به شرکت‌های خصوصی و کارآفرینان در این بخش‌ها ارائه می‌دهد تا به اهداف اقتصادی چشم‌انداز ۲۰۳۰ دست یابد.

حفاظت از میراث و هویت ملی

حفاظت و احیای میراث یکی از اولویت‌های هویتی و تمدنی در این برنامه‌هاست. این سیاست‌ها متعهد به حفظ و احیای میراث اسلامی، عربی و ملی عربستان، از جمله اماکن تاریخی و باستانی، هستند. هدف‌گذاری مشخصی برای افزایش تعداد اماکن ثبت شده این کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو وجود دارد. این اقدامات نه تنها برای تقویت حس غرور و هویت ملی ضروری هستند، بلکه بخش جدایی‌ناپذیری از برنامه توسعه گردشگری فرهنگی هستند که خود یک موتور کلیدی در سیاست‌های تنوع‌بخشی اقتصادی عربستان محسوب می‌شود.[21]

طرح های کلان و نوآوری ها

عربستان در تلاش است با گسترش زیرساخت های گردشگری، از جمله توسعه فرودگاه ها و افزایش خدمات گردشگری، این کشور را به یکی از مقاصد مهم گردشگری در جهان تبدیل کند. بخش گردشگری مذهبی نیز از اولویت های ویژه این برنامه به شمار می رود که هدف آن افزایش پذیرش زائران از سراسر جهان است. عربستان همچنین شعار "داده ها، نفت جدید هستند" را عملی کرده و به دنبال توسعه اقتصاد دیجیتال است.[22]

تجربه و نوآوری کلان عربستان سعودی در بازار مد، با تأسیس کمیسیون مد، همسو با اهداف جاه‌طلبانه وزارت فرهنگ، متبلور شده است. استراتژی این کمیسیون به عنوان یک نوآوری، بر حمایت و توانمندسازی جامعه مد در سرتاسر زنجیره ارزش متمرکز است؛ این زنجیره از فرآیند طراحی آغاز شده و تا تولید، توسعه و مدیریت چرخه عمر محصول ادامه می‌یابد. تجربه عربستان در این بخش، بازتعریف صنعت مد به عنوان ستونی از فرهنگ محلی و یک دارایی ارزشمند است که میراث غنی پادشاهی را منعکس می‌کند. بر این اساس، کمیسیون تلاش می‌کند تا میراث و هویت سعودی را در این صنعت تقویت کرده و همزمان با پاسخگویی به نیازهای جهانی، به تأثیر مثبت بر اقتصاد ملی کمک کند.[23]

در بخش بازی نیز «استراتژی ملی بازی و ورزش‌های الکترونیک»[13] مطرح می باشد  که در سپتامبر ۲۰۲۲ توسط شاهزاده محمد بن سلمان راه‌اندازی شد. هدف این استراتژی، تبدیل عربستان سعودی به مرکز جهانی بازی و ورزش‌های الکترونیک تا سال ۲۰۳۰ است. این استراتژی شامل ۸۶ ابتکار است که توسط بیش از ۲۰ نهاد دولتی و خصوصی اجرا می‌شود.[24]

استراتژی صنعت فیلم و رسانه‌های سمعی و بصری، بر دو محور اصلی استوار است: جذب تولیدات بین‌المللی از طریق مشوق‌های مالی سنگین، و توانمندسازی استعدادهای داخلی برای ایجاد سینمای ملی. ابزار اصلی برای جذب تولیدات بین‌المللی، یک برنامه «بازپرداخت نقدی»[14] بسیار رقابتی است که تا سقف ۴۰٪ از هزینه‌های واجد شرایط را بازمی‌گرداند. این برنامه هم برای شرکت‌های سعودی و هم برای شرکت‌های تولیدی بین‌المللی (که در عربستان ثبت شده‌اند یا با یک شرکت سعودی همکاری می‌کنند) در دسترس است.[25]

در حالی که برنامه قبلی بر جذب خارجی‌ها تمرکز دارد، برنامه «ضوء»[15] بر حمایت از فیلم‌سازان داخلی متمرکز است. ضوء یک برنامه کمک‌هزینه بلاعوض است که به شرکت‌های تولیدی ثبت‌شده در عربستان برای تولید محتوای محلی (فیلم‌های بلند و کوتاه داستانی، مستند و انیمیشن) اعطا می‌شود.[26]

پروژه «نقوش» [16]یک ابتکار ملی کلیدی برای مستندسازی، مطالعه و نمایش کتیبه‌های صخره‌ای باستانی در سراسر شبه‌جزیره عربستان می باشد. هدف این پروژه فراتر از حفاظت است؛ هدف آن بازتعریف روایت تاریخی و برجسته‌سازی نقش عربستان به عنوان اولین دروازه اقتصادی جهان و تبدیل آن به مرکزی جهانی برای مطالعه تمدن‌های باستانی است.[27]

در پایان، عربستان سعودی در حال اجرای یک تحول بنیادین، همه‌جانبه و سریع اقتصادی و اجتماعی بر اساس نقشه راه جامع چشم‌انداز ۲۰۳۰ است. این برنامه، فراتر از یک گذار اقتصادی صِرف، نشان‌دهنده تلاشی استراتژیک برای بازتعریف کامل ساختار کشور، کاهش وابستگی تاریخی به درآمدهای نفتی و حرکت به سوی یک اقتصاد دیجیتال و دانش‌بنیان است.

در این رویکرد جدید، هیچ بخشی از پتانسیل اقتصادی نادیده گرفته نشده است؛ به طوری که حتی صنایع دستی سنتی و بخش‌هایی مانند مد و اسباب‌بازی نیز به عنوان بخش‌هایی مهم از اقتصاد خلاق و ابزاری برای توسعه گردشگری و توانمندسازی جوامع محلی (به‌ویژه زنان) در حال بازآفرینی هستند.

اگرچه چالش‌هایی مانند وابستگی به محتوای فرهنگی و پلتفرم‌های خارجی همچنان قابل توجه است، اما جهت‌گیری کلی عربستان سعودی نشان‌دهنده عزمی جدی برای دستیابی به تنوع اقتصادی پایدار و افزایش چشمگیر سهم صادرات غیرنفتی تا سال ۲۰۳۰ است.

منابع

---

[1] Vision 2030

[2] Renub Research

[3] Shahid

[4] Netflix

[5] Qiddiya Project

[6] Disney

[7] Barbie

[8] Lego

[9] Al-Sadu

[10] Al-Qatt Al-Asiri

[11] Deep Market Insights

[12] Quality of Life Program

[13] National Gaming and Esports Strategy

[14] Cash Rebate

[15] Daw

[16]  Nuqoosh   

---

[1] Consultancy-me.com (2025). Saudi Arabia’s film industry rises to lead regional box offices. Available for https://www.consultancy-me.com/news/11825/saudi-arabias-film-industry-rises-to-lead-regional-box-offices

[2] Digital Cinema Report (2025). Saudi Arabian cinema market to top $1 billion by 2030. Available for https://www.digitalcinemareport.com/saudi-arabian-cinema-market-to-top-1-billion-by-2030/

[3] Research and Markets (2025). Saudi Arabia Movie Market Report 2025: Government and Private Sector Fuel Cinema Infrastructure Boom, Locally Produced Films Gain Momentum amid Rising Investments – Forecast to 2030. Available for https://www.globenewswire.com/news-release/2025/05/16/3083163/28124/en/Saudi-Arabia-Movie-Market-Report-2025-Government-and-Private-Sector-Fuel-Cinema-Infrastructure-Boom-Locally-Produced-Films-Gain-Momentum-amid-Rising-Investments-Forecast-to-2030.html

[4] Digital Cinema Report (2025), op. cit.

[5]. Digital Cinema Report (2025), op. cit.

[6] أرابيسك لندن | السعودية (2024)، الفيلم الوثائقي في السعودية نحو آفاق جديدة، موجود در https://sa.arabisklondon.com/الفيلم-الوثائقي-في-السعودية-نحو-آفاق/

[7] Fabric Data (2024). Saudi Arabia Streaming Trends: Local Titles Dominate the Market. Available for https://www.fabricdata.com/saudi-arabia-streaming-trends-local-titles-dominate-the-market

[8] Media Connect (2025). Saudi Music Commission publishes landmark study by Will Page mapping the Kingdom's path to a world-class recorded music economy. Available for https://mediaconnect.com/saudi-music-commission-publishes-landmark-study-by-will-page-mapping-the-kingdoms-path-to-a-world-class-recorded-music-economy

[9] Saudi Market Research Consulting. Saudi Gaming Economy to Add SAR 50 Billion GDP 2030. Available for https://saudimarketresearchconsulting.com/insights/articles/saudi-gaming-economy-to-add-sar-50-billion-gdp-2030

[10] Hood, Vic (2025). Who bought EA? Available for https://www.gamesindustry.biz/who-bought-ea

[11] SPA (2023). Qiddiya Announces the Launch of the Gaming & Esports District, the First of its Kind in the World. Available for https://www.spa.gov.sa/en/N2014388

[12] Markets and Data(2025), Saudi Arabia Toy Market. Available for https://www.marketsandata.com/industry-reports/saudi-arabia-toy-market

[13] Zawya (2024). Saudi Arabia's first Stationery and Paper, Gifts and Homeware, and Kids and Toys expos spark global connections and redefine retail opportunities. Available for https://www.zawya.com/en/press-release/events-and-conferences/saudi-arabias-first-stationery-and-paper-gifts-and-homeware-and-kids-and-toys-expos-spark-global-connections-and-redefine-retail-opportunities-di5n9xyg

[14] Saudipedia (2024). Handicrafts in Saudi Arabia. Available for https://saudipedia.com/en/article/3974/society/crafts-and-professions/handicrafts-in-saudi-arabia

[15] Discover Saudi Royal. The Role of Saudi Handicrafts in Achieving Vision 2030. Available for https://discoversaudiroyal.com/blog/the-role-of-saudi-handicrafts-in-achieving-vision-2030

[16] Tariq M (2024). The Role of Vision 2030 in Reshaping Saudi Arabia’s Cultural Identity. Available for https://www.scirp.org/journal/paperinformation?paperid=135279

[17] Deep Market Insights (2024). Saudi Arabia Art and Crafts Market Size, Share, Trends, Opportunities & Forecast. Available for https://deepmarketinsights.com/vista/insights/art-and-crafts-market/saudi-arabia

[18] Kearney (2016),  Shaping the future of the media sector in Saudi Arabia. Available for https://www.kearney.com/industry/media/article/-/insights/shaping-the-future-of-the-media-sector-in-saudi-arabia

[19] Saudi Exports (2020). Five major initiatives for "SAUDI EXPORTS" to support exporters. Available for https://www.saudiexports.gov.sa/en/media/news/Pages/Five-major-initiatives-for-SAUDI-EXPORTS-to-support-exporters.aspx

[20] U.S. Department of State (2023). Investment Climate Statements: Saudi Arabia. Available for https://www.state.gov/reports/2023-investment-climate-statements/saudi-arabia

[21] Kingdom of Saudi Arabia (2021). Vision 2030. https://www.vision2030.gov.sa/en

[22] عسکریان، فاطمه (1403). تحلیل محتوای کیفی سند چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی. موجود در     https://civilica.com/note/9546/

[23] Fashion Commission (2024). About The Commissio. Available for https://fashion.moc.gov.sa/en/AboutUs

[24] Saudi Vision 2030 (2022). National Gaming and Esports Strategy. Available for https://www.vision2030.gov.sa/en/explore/strategies/national-gaming-and-esports-strategy

[25] Ibid,

[26] Saudi Film Commission (n.d.). Daw. Available for https://film.sa/daw/

[27] The Saudi Times (2025). Saudi Heritage Commission Launches 'Nuqoosh' Project to Highlight Arabian Peninsula's Role as First Economic Gateway. Available for https://thesauditimes.net/en/saudi-heritage-commission-launches-nuqoosh-project-to-highlight-arabian-peninsulas-role-as-first-economic-gateway/

علی اکبر اسدی و زینب سبزی