هویت ملی در ژاپن
بندیکت اندرسون از یک موضع برساخت‌گرایانه در کتاب معروف خود «اجتماعات متصور» استدلال می‌کند که چگونه افرادی که حتی یکبار همدیگر را ندیده‌اند و اصلاً از موجودیت یکدیگر خبر ندارند خودشان را متعلق به یک سرزمین، یک تاریخ، یک نیا، یک سرنوشت و یک آینده می‌دانند (اندرسون،2016: 46). به زعم وی، پروسه ملت‌سازی درصدد خلق کلیشه‌ها، نمادها و اسطوره‌هایی است که احساس تعلق ملی افراد را در چهارچوب شهروند ارضا کند. یکی از حوزه‌های پرکاربرد در زمینه مطالعه هویت را باید در نقش حافظه جمعی در تحلیل رفتار اجتماعی و فرهنگی اعضای یک ملت دانست که در این مورد حافظه جمعی به عنوان قلب هویت‌یابی ملی آنها عمل می‌کند. اصولاً در نظریه‌های ناسیونالیستی متأخر، هویت ملی دیگر در قالب وابستگی‌های انتسابی مانند قبیله، نژاد و ... قرار نمی‌گیرد، بلکه اساساً یک رویکرد فرهنگی است و بیشتر از آنکه تقسیم‌بندی‌های سرزمینی را ملاک جداسازی در نظر گیرد، وظیفه خلق و حراست از ملت را بر عهده عناصر فرهنگی و مؤلفه‌های هویت‌بخش گذاشته است. هالبواکس معتقد است حافظه جمعی در جهت حفظ انسجام گروه‌های اجتماعی و استمرار هویت جمعی آنها در حال و آینده به کار می‌رود (هالبواکس، 1992: 293). منظور وی از گروه‌های اجتماعی حلقه‌ای است از افراد که قادر به تولید و بازتولید حافظه جمعی باشند. بنابراین حافظه جمعی مانند دیگر مؤلفه‌های هویت (زبان، دین، سنت‌ها، اسطوره‌ها و...) عمل می‌کند که مرزهای یک گروه را از گروه دیگر مشخص می‌سازد، یک منظومه اخلاقی و ارزشی ایجاد می‌کند که اعضای گروه خود را در آن تعریف می‌کنند، درباره یکدیگر و نیز دیگران قضاوت می‌کنند و همین چارچوب ارزشی اقدامات آنها را هدایت کرده و جهت می‌بخشد. در این معنا حافظه جمعی یک مکانیزم دوطرفه را به وجود می‌آورد که همان‌طور که هویت ملت خودی را تشکیل می‌دهد هویت ملی دیگران را نیز به وجود می‌آورد.
با توجه به مقدمات نظری فوق، این پرسش که ماهیت "هویت ژاپنی" چیست؟ و اینکه از یک فرد ژاپنی پرسیده شود چه احساسی نسبت به هویت جمعی یا ملی خود دارد و از "ژاپنی بودن" چه حسی به او دست می‌دهد، درخور پاسخ‌های متفاوتی است. از جمله زبان ژاپنی، روح ژاپنی، غذای ژاپنی، طریقت سامورایی یا بوشیدو[1] ، مراسم چای[2]، اونسِن[3] یا چشمه‌های آب گرم، لباس سنتی ژاپن یا کیمونو[4]، کوه فوجی، شکوفه‌های گیلاس، اَنیمه و مانگا، پاچینکو[5]، هایکو، تلاش و پشتکار، توکیو، خوار و بار فروشی‌های زنجیره‌ای موسوم به کُنبینی[6]، تعظیم، کارائوکه[7] و ... همه دارای عناصر و جوهری از "ژاپنیت" هستند که انسان ژاپنی با وجود آنها خود را به یک هویت جمعی گره می‌زند و هر بار که از این فضا دور می‌شود این نمادها در قالب نوستالژی‌هایی او را به سمت فرایندی از یادآوری هدایت می‌کنند که ریشه آن همان خودِ وابسته به ژاپن یا "ژاپنی بودن" است. (فونابیکی، 2010) در ادامه برخی از این مؤلفه‌های هویتی مدرن که ریشه در زبان، آیین، سنت‌ها و اسطوره‌های این سرزمین دارند، موردبحث قرار می‌گیرند.
تعظیم: یکی از شایع‌ترین رفتارهای اجتماعی در بین مردم ژاپن تعظیم کردن است که در حیات مدرن امروز نیز پیوسته این سنت پابرجاست و چه از نظر توپولوژی و چه از لحاظ تیپولوژی از صورت‌ها و ویژگی‌های متنوعی برخوردار است. شایع‌ترین وسیله برای تبادل احترام و ادب در ژاپن تعظیم است. به بیانی می‌توان گفت برخلاف نگاه غربی که در آن مؤدب بودن می‌تواند به‌نوعی ایجاد فاصله تعبیر شود، در ژاپن تعاملات اجتماعی نیز دارای یک هویت ضابطه‌مند هستند. شخص ژاپنی خود را در ارتباط با این ضوابط بیشتر ژاپنی می‌داند، به بیانی دیگر ادب در ژاپن همان مذهب است (بارت،1383: 101-95). این رفتار فراگیر در جامعه ژاپنی در تاریخ و آیین‌های این مرزوبوم ریشه دارد و تعالیم دینی بودیسم نیز یکی از سرچشمه‌های آن است. خروج انسانِ ژاپنی از این روابط ضابطه‌مند به‌منزله دور شدن او از هویت جمعی خویش است.
اُونسن و سنت چشمه‌های آب گرم: یکی از شاخصه‌های مهم فرهنگی که امروزه در ژاپن به بخشی از سبک زندگی ژاپنی و نمودی از هویت ملی و فرهنگی مردم این کشور تبدیل شده، رواج بیش از پیش چشمه‌های آب گرم طبیعی و مصنوعی است که در سراسر ژاپن گسترش‌یافته‌اند. ژاپن به دلیل قرارگرفتن روی گسل‌های طبیعی فراوان با آتش‌فشان‌های فعال و غیرفعال، حدود سه هزار منطقه دارای چشمه آب گرم طبیعی دارد. ضوابط و فرهنگ متفاوت ورود و استفاده از این اونسن‌ها در ژاپن، نام آن را بیشتر بر سر زبان‌ها انداخته است. در ژاپن امروز نه‌تنها مردم گاهی مسافرت‌های طولانی تنها باهدف استفاده از اونسن‌های طبیعی انجام می‌دهند، بلکه در داخل شهرها نیز چشمه‌های آب گرم مصنوعی با امکانات مدرن به وفور یافت می‌شود و فرهنگ اونسن وارد تمام منازل شده است به‌گونه‌ای که پیداکردن حمامی در منازل که وان نداشته باشد بسیار دشوار است ( کاماکورا، 2019: 172-170).
در استفاده و درک فرهنگ حمام‌های عمومی ژاپنی (اُونسن) مجموعه پیچیده‌ای از معانی به عنوان نمادی از سنت و نوستالژی برانگیخته می‌شود. ژاپن با بهره‌مندی از حمام عمومی و چشمه‌های آب گرم، توانسته با ترکیب تصویری ایده‌آل از گذشته و الگوی توسعه مدرنیته مؤلفه‌ی جدیدی از هویت ملی خلق کند (همان: 172).
مانگا و انیمه: یکی دیگر از مؤلفه‌های هویتی مدرن در ژاپن، مانگا و انیمه (انیمیشن) است، امروزه مانگای ژاپنی (کتاب‌های کمیک) و انیمه (انیمیشن) به عنوان یک فرم بصری محبوب به طور گسترده پذیرفته شده، از طریق رسانه‌های جمعی شهرتی جهانی پیدا کرده و در سراسر جهان در دسترس قرار گرفته است. تا جایی که در سایر کشورهای جهان نیز هنرمندان، خوانندگان و طرف‌داران مانگا شروع به ساختن کمیک‌های الهام گرفته از ژاپن کرده، جوانان در حال ایجاد باشگاه‌ها و وب‌سایت‌های مخصوص خود هستند و خلاقیت‌های طنز خود را در فضای عمومی به نمایش می‌گذارند. طرف‌داران مانگا باشگاه‌ها و انجمن‌های مانگا - انیمه ژاپنی را در محوطه دانشگاه‌های زیادی در سراسر دنیا تشکیل داده‌اند (ایتو،2014: 44). امروزه محبوبیت مانگا به‌گونه‌ای است که نه‌تنها در کتاب‌فروشی‌های سطح شهرها و روستاهای ژاپن عرضه می‌شود بلکه باجه‌های فروش آن به تمام خواربارفروشی‌ها زنجیره‌ای (کُنبینی) در کل ژاپن گسترش یافته است. محبوبیت و تأثیر فوق‌العاده اجتماعی و تجاری این هنر به‌گونه‌ای است که در ایجاد هویت جوانان از طریق فرهنگ عامه نقش و جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است.
ادبیات مورداستفاده در صنعت مانگا و انیمه کارکردهای گوناگونی دارد: آموزش، سرگرمی، خلاقیت و حتی بازتاب و شکل‌دادن به هویت. صنعت مانگا و انیمه از نظر اقتصادی نیز به تجارت عظیمی تبدیل شده و حضور آن در وجوه متنوع حیات فرهنگی جامعه ژاپن به چشم می‌خورد تا جایی که امروزه در ژاپن حتی اخبار روزانه نیز به صورت مانگا در دسترس است.
مانگا در ژاپن علاوه بر سرگرمی و نگاه حرفه‌ای کارکردهای دیگری نیز دارد. اغلب از آن به عنوان یک ابزار آموزشی مؤثر استفاده می‌شود. کودکان و بزرگسالان کتاب‌های غیرداستانی و آموزشی می‌خوانند که "مانگای آموزشی" یا "مانگای درسی" نامیده می‌شوند و از طریق آنها از زبان‌های خارجی گرفته تا اقتصاد ژاپن، ریاضیات، زیست‌شناسی، غذا، فن‌آوری و امور عادی دیگر را یاد می‌گیرند. ادارات دولتی، بیمارستان‌ها، شرکت‌های بیمه، احزاب سیاسی و حتی آژانس‌های صدور گذرنامه نیز مانگا منتشر می‌کنند و از پیام‌های بصری مؤثر آن برای پوسترها، کتاب‌های راهنما، کتابچه‌ها و بروشورهای خود استفاده می‌کنند. مانگا مانند مذهب یا علایق غذایی می‌تواند همدلی و رفاقت را تسهیل کند (همان: 47-45) بسیاری از پسران و دخترانی که مانگاهای مشترکی می‌خوانند، تجربیات خود از آشنایی با قهرمانان و شخصیت‌های داستانی مانگاها را با هم به اشتراک می‌گذارند: تجربیاتی که می‌تواند شامل ارزش‌ها، مبارزات، عاشقانه‌ها، ماجراها، پیروزی‌ها و مواردی ازاین‌دست شود. مانگا به عنوان یکپارچه کننده هواداران خود عمل می‌کند و عملاً قبیله‌هایی ایجاد می‌کند که حول یک هویت جمعی مشترک متحد شده‌اند.
مانگا و انیمه به عنوان عناصر مهمی در جامعه ژاپن، نماینده تاریخی طولانی است که فلسفه شرقی ایجاد کرده است و در عین حال آمیزه‌ای از آرمان‌های فرهنگ مدرن غربی را با خود دارد. به‌طورکلی این پدیده توانایی ژاپن در هم قطار شدن با تأثیرات خارجی را نشان می‌دهد با این نتیجه که در نهایت محصولی منحصر به فرد و ژاپنی عرضه می‌کند. این پیوند و ترکیب در مانگا نشان‌دهنده نزاعی هویتی است که ژاپنی‌ها تحت تأثیر سنت‌های دنیای قدیم همزمان با چانه‌زنی با یک جهان فوق مدرن با آن مواجه شده‌اند.
پاچینکو: فرهنگ مدرن و توسعه‌ی حیات دیجیتال در ژاپن با گسترش پدیده‌ی دیگری به نام پاچینکو همراه بوده است. پاچینکو ماشینی برای بازی و سرگرمی است که توپ‌های کوچک نقره‌ای از مشخصه‌های بارز این ماشین‌هاست. بازیکنان سطل یا جعبه‌ای از این توپ‌های کوچک می‌خرند و در دستگاه می‌ریزند و سپس اهرمی را می‌چرخانند که توپ‌ها را در مداری با مانع‌های متنوع به حرکت درآورد به امید اینکه توپ‌ها به داخل دریچه‌ای راه یابند و بازیکن برنده شود. برنده شدن در این بازی چندان تابع قانون و تکنیک نیست و اندکی بخت هم می‌خواهد که با بازیکنان یار باشد. به‌طورکلی شرطبندی با پول نقد و قمار در ژاپن غیرقانونی است ( بروکس و دیگران، 2008) به همین دلیل در شرایط عادی و بدون پیمودن راه‌های پشت پرده بازیکنان از خرج کردن پولشان با این دستگاه‌های پاچینکو پول نقدی به دست نمی‌آورند، در مقابل در سالن‌های پاچینکو اجناس مختلفی با قیمت‌های متنوع موجود است که بازیکنان برنده به ازای قیمت توپ‌هایی که به دست می‌آورند کالایی می‌گیرند.
آگاهی از اندازه بازاری که پاچینکو به خود اختصاص داده است نشان می‌دهد توزیع و گسترش آن چقدر می‌تواند به عنوان مؤلفه‌ای هویت‌بخش در ژاپنِ امروز مورد توجه قرار بگیرد. اندازه بازار پاچینکو بر اساس آمار «کتاب سفید اوقات فراغت 2018» منتشره از سوی مرکز بهره‌وری ژاپن[8] به عنوان شاخصی از اوقات فراغت، در سال 2018 م، 20.7 تریلیون ین محاسبه شده است (نیهون سِیسان‌سی هونبو، 2018: 3). سرمایه گذرای عظیمی که در صنعت بازی و سرگرمی‌هایی از این دست در ژاپن می‌شود باعث شده است از اقشار و گروه‌های سنی متنوع جذب این بازی بشوند و اوقات خود را در سالن‌هایی مملو از این دستگاه‌ها بگذرانند. دستگاه‌هایی که در ردیف‌های منظمی چیده شده‌اند و همزمان از هر دستگاه صداهای موزیکال متنوعی در حین بازی پخش می‌شود. این به معنی ترکیب صدها نوع صدا است که حاصلش سر و صدا و هیاهویی ناهنجار است، اما در نهایت برای هوادارانش محیط را هیجان‌انگیزتر می‌کند و گاه ممکن است ناخواسته ساعات زیادی را بدون آنکه با بغل دستی‌شان حرفی بزنند خیره به این دستگاه‌ها در حال بازی به سر ببرند (هیرانو،2003: 7).
هنگامی که شخص روی صندلی راحتی جلوی دستگاه پاچینکو می‌نشینید به بازیکنی تبدیل می‌شود که تمام قضایای پیش از ورود به سالن را فراموش کرده و با تمرکز تمام به موانعی خیره شده است که توپ‌های کوچک نقره‌ای از روی آنها عبور می‌کنند. تعامل اجتماعی زیادی بین بازیکنان مشاهده نمی‌شود. همه بر روی "اینجا و اکنون" هر توپ تمرکز می‌کنند و کاملاً جذب بازی می‌شوند (تامپسون و دیگران، 2005). به عبارت دیگر انگار در پاچینکو همچون آنچه در فلسفه ذن و حذف دوگانگی است رخ می‌دهد. توپی نقره ای که در میان موانع از میان دستگاه عبور می‌کند قادر است تا به بخشی از زندگی بازیکن ژاپنی تبدیل شود و ممکن است در مورد تسکین استرس به او پاسخ مثبت دهد تا آنجا که بگوید: پاچینکو زندگی است (بارت،1383: 52-54). به طور کلی انسان مدرن ژاپنی انگار دیگر برای فراموش کردن هر آنچه از فشار و استرس را در پس زمینه زندگی پرمشغله جهان سرمایه داری و تلاش همگان برای دستیابی به سود حداکثری تجربه می‌کند، می‌خواهد با ابزارها و روش‌های امروزی از خود دور کند.
تکرار و تجربه درازمدت جمعی از رفتارها و الگوهای اجتماعی به تدریج تبدیل به فرهنگی جمعی می‌شود و این فرهنگ جمعی خوراکی برای پردازش هویتی جمعی خواهد بود. هویت ملی مدرن در میان ژاپنی‌ها دیگر یک هویت سیاسی شده یا سیاست زده نیست، بلکه آمیزه ای ازالگوها، رفتارها و مولفه های هویت بخش است که پیوسته در حال تغییر و پویایی هستند.
مسئله "هویت ژاپنی کنونی" هر چند در لایه‌های عمیق و امروزی خود می‌تواند بسیار پیچیده‌تر باشد و تلاش برای حل مسئله مستلزم نوشتاری طولانی‌تر است، اما می‌توان گفت در دوران جهانی شدن و برای نسل جوان و جهان گرایِ امروزِ ژاپن، تلقی از "هویت ژاپنی" که القا کننده مفهومی به نام "وطن" باشد، همان محیطی است که در آن بتواند به تصورات نوستالژیک خود رجوع کند و فضایی است که در آن بتواند به عادت‌های جمعی شده و روزمره خود جامه عمل بپوشاند، "وطن" ندا و مفهومی است که گاه گاهی به ذهن خطور می‌کند و یا در دل طنین انداز می‌شود و معنی آن بیشتر قالبی همسان تفکر درباره "زادگاه" پیدا کرده است.
[1] 武士道/Bushi dō.
[2] 茶道/Sadō/Chadō.
[3] 温泉/Onsen.
[4] 着物/Kimono.
[5] パチンコ/Pachinko.
[6] コンビニ/Konbini.
[7] カラオケ/Karaoke.
[8] 日本生産性本部/Nihon Seisansei Honbu/Japan Productivity Center.