مراكز مطالعات ایران شناسی روسیه
مراکز مطالعات ایران شناسی روسیه عبارت است از :
انستیتوی کشورهای آسیا و آفریقا
انستیتوی زبان های شرقی در سال 1956 در دانشگاه مسکو تأسیس یافت که بعداً به انستیتوی آسیا و آفریقا تبدیل شد. گروه فارسی و از دانشکده زبان و ادبیات به این انستیتو انتقال داده شدند. در سال 1972 ساختار انستیتو تجدید سازمان گردید و برای خود هدفی قرار داد که بر اساس آن، فارغ التحصیلان نه فقط در زمینه ی زبان های کمیاب و مشکل کارشناس شوند بلکه در رشته های تاریخ، زبان، ادبیات، سیاست معاصر، اقتصادی کشورهای آسیا و آفریقا متخصص باشند. این کار بر پایه ی این سه شعبه انجام می شود: 1) شعبه ی تاریخ 2) شعبه ی زبان و ادبیات و 3) شعبه ی اقتصادی ـ اجتماعی. برنامه های تحصیلی آموزشی که در سال 1994 به تصویب رسیده است آموزش چهارساله و دریافت درجه لیسانس در موضوع «منطقه شناسی» با تخصص در یکی از رشته های خاورشناس، تاریخدان، خاورشناس فیلولوگ( زبان و ادبیات شناس )، خاور شناس اقتصاددان را در نظر دارد. دانشجویان لیسانس علاقمند، می توانند دو سال دیگر تحصیل کرده و درجه فوق لیسانس بگیرند. صرف نظر از تخصص، به دانشجویان یک یا دو زبان شرقی و یکی از زبانهای غربی( انگلیسی، آلمانی، فرانسوی ) آموخته می شود.
کرسی ایران شناسی در موسسه زبان های شرقی
در زمان تأسیس انستیتوی زبان های شرقی در سال 1956 ( که بعداً به نام انستیتوی آسیا و آفریقا خوانده شد.) پروفسور «ویرا راستارگویوا» به عنوان رئیس کرسی زبان فارسی فعالیت می کرد. از سال 1960 اجرای وظایف رئیس کرسی را پروفسور «پیسیکوف» عهده دار بود. بعداً این کار به پروفسور «لیبدف» واگذار گردید و امروز پروفسور «ولادیمیر ایوانف» این سمت را داراست.
در کرسی ایرانشناسی در سال های مختلف، دانشمندان سرشناس از قبیل: آووچینیکف(زبان‌شناس)، نیکیتا ولیفکووسکایا(ادبیات‌شناس)، شارووا( زبان‌شناس) و پروفسور لیبدوف(افغان‌شناس) به تدریس و پژوهش مشغول بودند. در این کرسی زبان های فارسی، دری افغانستان، پشتو(از سال 1969 )، کردی و تاجیکی( از سال 1960 )تدریس می شود[۱].
دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه
دانشگاه دولتی علوم انسانی روسیه در سال 1991 بر اساس انستیتوی تاریخ آرشیو، به منظور بازسازی امور تعلیم و تربیتی متخصصین بلند پایه در روسیه و پیشرفت مطابق با تحولات پیش آمده و مقتضیات زمان، تأسیس شد. این دانشگاه شامل 7 دانشکده است. به فارغ التحصیلان دوره 4 ساله مدرک لیسانس و 6 ساله مدرک فوق لیسانس اعطا می شود[۱].
کرسی زبان های شرقی دانشکده زبان شناسی
در شعبه ی زبان های شرقی متخصصین در 6 زبان(عربی، هندی، فارسی، دری، ژاپنی، ترکی و کره ای) تربیت می شوند و به دانشجویان گروه فارسی، علاوه بر زبان فارسی، زبان های عربی، فرانسه و یونانی باستانی و زبان ایران باستان(اوستا و پهلوی) نیز آموزش داده می شود. تحصیل در دانشکده تمام وقت بوده و روزانه 6 درس که هر کدام به مدت 45 دقیقه به طول می انجامد، به دانشجویان ارائه داده می شود. بخش ایرانشناسی کرسی زبان های شرقی، استادان رسمی ندارد. استادان این بخش از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه های دیگر به کار دعوت می شوند.
آکادمی دیپلماتیک وابسته به وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه
این موسسه عالی آموزشی قریب 70 سال قبل به منظور پرورش و ارتقای کارمندان عرصه ی سیاست خارجی تأسیس شده است. تنها افرادی دارای مدرک تحصیلات عالی (فارغ التحصیلان دانشگاه‌ها، انستیتوها و دیگر مدارس عالی) به آکادمی دیپلماتیک پذیرفته و بعد از اتمام آکادمی به عنوان متخصصین امور سیاسی استخدام می شوند. فارغ التحصیلان ممتازی که موفق شدند در دوره‌ی تحصیلات خود، تز دکترای خود را تدوین نمایند، اجازه ی دفاع می یابند.
شعبه ایرانشناسی
در گروه ایرانشناسی سالانه 2 یا 3 نفر پذیرفته می شوند. قبل از فروپاشی اتحاد شوروی تعداد بیشتری از محصلین به این گروه پذیرفته می شدند. در چند سال اخیر به علت کمبود تقاضای این گونه متخصصین، گروه ایرانشناسی یک سال در میان( به تعداد یک یا دو نفر )تشکیل می شود.
انستیتوی دولتی روابط بین المللی مسکو
این انستیتو 50 سال پیش گشایش یافته و به وزارت امور خارجه وابسته است. در انستیتو، متخصصین در رشته های دیپلماسی، حقوق بین المللی و اقتصاد بین المللی آموزش می بینند. در کرسی های مختلف این انستیتو 47 زبان خارجی تدریس می شود. در همه ی رشته های فوق الذکر متخصصین ایران‌شناس نیز تربیت می شوند .
انستیتو(دانشگاه) نظامی زبانهای خارجی
انستیتوی نظامی زبانهای خارجی به ترتیب مترجمین زبانهای خارجی برای نیروهای نظامی روسیه ( اتحاد شوروی سابق ) اختصاص داده شده است. به فارغ التحصیلان این انستیتو ، درجه ی افسری اعطا می شود. در این انستیتو، کرسی زبانهای شرقی وجود دارد. در این بخش مترجمین زبانهای شرقی، از جمله زبان فارسی آموزش می بینند. در زمان شوروی، سالانه 10 تا 20 دانشجو به گروه فارسی پذیرفته می شدند ولی با فروپاشی اتحاد شوروی و کاهش نیروهای نظامی، تعداد دانشجویان بخش فارسی نیز به مراتب کاهش یافته است. در حال حاضر در بخش زبان های شرقی این انستیتو، 3 استاد زبان فارسی کار می کنند. کهنسال ترین استاد زبان فارسی انستیتو، دکتر واسکانیان است که از سال 1988 تا کنون به عنوان استاد در بخش زبان های شرقی فعالیت داشته و به تألیف فرهنگ ها و خودآموزی های محاوره ای دو زبانی، فارسی به روسی و روسی به فارسی مشغول بوده است.
آکادمی سازمان فدرال ضدجاسوسی
در این موسسه ی عالی آموزشی کرسی زبانهای کشورهای خاورمیانه وجود داد که در آنجا زبان های عربی ، فارسی و ترکی تدریس می شوند. سالانه 5 الی 6 نفر دانشجو به گروه زبان فارسی راه می یابند. دوره ی تحصیلی ، 5 ساله است. هفته ای 12 ساعت به تدریس زبان فارسی اختصاص دارد.
دفتر ایرانشناسی شعبه‌ی خاورمیانه و نزدیک
بیشتر ایران‌شناسان انستیتوی خاورشناسی در دفتر ایرانشناسی و برخی دیگر از دفاتر شعبه‌ی خاورشناسی دور و نزدیک کار می کنند. دفتر ایرانشناسی در طی سال‌های گوناگون تحت ریاست ایران‌شناسان معروف زاخودیرن تسیبولسکی ، کوزنیتسوف ، آراباجان ، تسوکانوف رهبری می شود. در سال های 1950 تا 1960 در شعبه‌ی خاورمیانه ، ایران‌شناسان معروف و نامدار از قبیل پروفسور سترویف ، دیاکونف ، پیگولیوسکایا ، داندامایوف ، پتروشکی ، به عنوان محقق در عرصه‌ی تاریخ ایران کار می کردند. برنامه های علمی شعبه ی خاورمیانه و نزدیک خیلی گسترده و دامنه دار بوده ، مسائل مبرم تاریخی را در بر می گیرد.
شعبه ی ادبیات ملل آسیا
در این شعبه، یک گروه ایران‌شناس تحت ریاست پروفسور کمیساروف ـ رئیس آن شعبه، به آموزش و تحقیق ادبیات کلاسیک و ادبیات معاصر ایران مشغول فعالیت هستند. این گروه در سال‌های اخیر پژوهش بنیادی «تاریخ ادبیات فارسی» را برای چاپ آماده نمودند. ایران‌شناس پریگارینا ـ محقق ادبیات فارسی زبان آسیای جنوبی، جهانگیر دری ـ نظم شناس، نیکولایوسکایا ـ محقق در رشته ی ادبیات معاصر ایران، عضو این گروه هستند.
شعبه ی ایران شناسی انستیتوی زبان‌شناسی آکادمی علوم فدراسیون روسیه
انستیتوی زبان‌شناسی، عمده ترین مرکز زبان‌شناسی فدراسیون روسیه است که تحقیقات علمی در رابطه با کاثر زبانهای دنیا در آنجا صورت می گیرد. تعداد کل کارمندان علمی این مرکز به 180 تا 200 نفر می رسد. انستیتو دارای شعبه‌ی زبان های آلمانی ، رومانی ، فنلاندی ، قفقازی ، ایرانی، هندی ، آفریقایی ، زبان های خاور دور و شعبه‌ی زبان‌شناسی اجتماعی و غیره است. شعبه ی ایرانشناسی ( زبانهای ایرانی ) در سال 1952 تأسیس شد و پروفسور راستورگویوا عهده دار ریاست آن بود. شعبه ایرانشناسی در تربیت دانشمندان ایران شناس خدمات ارزنده ای انجام داده است. برخی ایران شناسان معروف جمهوری‌های آسیای میانه و قفقاز و قبل از همه ایران‌شناسان تاجیکستان ، مدارج فوق لیسانس و دکترای انستیتوی زبان‌شناسی مسکو را به پایان رسانده اند. تاکنون تمام زبانهای ایرانی مورد تحقیق و بررسی محققان و پژوهشگران این بخش قرار گرفته است و راجع به زبان های فارسی معاصر ، فارسی باستانی و میانه ( پهلوی ) ، فارسی تاجیکی ، دری ، کردی ، تاتی ، تالشی ، گیلکی ، مازندرانی ، لری ، بختیاری ، سمنانی ، گویش‌های استان فارس ، زبان های ایرانی الاصل بدخشان ( یا زبان های پامیری ) ، زبان افغانی ، آسی ، آموری ، پراچی و تاریخ و سرچشمه‌ی زبان های نامبرده تحقیقات زیادی به چاپ رسیده است.
انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم فداسیون روسیه
تاریخ علوم خاورشناسی در روسیه از تأسیس «موزه ی دستنویس های کشورهای آسیا» در سنت پترزبورگ ( سال 1918 ) آغاز می شود. تا سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم ، این شهر عمده‌ترین مرکز خاورشناسی کشور بود. ولی در اوایل سال های 1950 طبق دستور رهبری شوروی ، برخی از مراکز علمی ، من جمله مراکز خاورشناسی ، از سنت پترزبورگ به مسکو انتقال داده شدند. از سال 1960 الی 1961 ، این انستیتو تحت عنوان «انستیتوی کشورهای آسیا» فعالیت می نمود و از سال 1968 تغییر عنوان داده و «انستیتوی خاور شناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی» نام گرفت. درحال حاضر این انستیتو وابسته به آکادمی علوم فدراسیون روسیه است. ایران‌شناسان متخصصین در رشته های علم و محققان در این عرصه‌ها در برخی از شعبه‌های این انستیتو فعالیت می کنند [۲].
هم چنین مؤسسات ایرانشناسی مهمی در سن پترز بورگ وجود دارد که عبارتند از:
کرسی زبان شناسی و ادبیات ایران دانشکده خاورشناسی دانشگاه سن پترزبورگ.
سن پترزبورگ بزرگ ترین مرکز تاریخی خاورشناسی روسیه به شمار می رود. تدریس زبانهای شرقی در روسیه از سال 1804 آغاز شد. شعبه ی مربوط به تدریس زبان عربی و فارسی در دانشگاه سن پترزبورگ اولین بار در سال 1818 افتتاح شد. با تأسیس دانشکده خاورشناسی در سال 1855 کلاس های جدید تحت عنوان پشتو ، ادبیات فارسی ، زبان اوستا و فارسی باستان گشایش یافتند. بخش ادبیات ایران در سال 1916 تأسیس گردید. طی 40 سال ( از سال 1876 تا سال 1916 ) ، آکادمیسین زالیمان ، ایران‌شناس معروف زبان پهلوی ، اوستا و «مبانی زبان های ایرانی» را در این دانشکده تدریس می کرد. از سال 1886 پروفسور ژوکوفسکی ـ بزرگ ترین متخصص رشته‌ی اسلام در ایران ، دانشمند زبان فارسی معاصر ، ادبیات و فولکور گویش‌های فارسی به عنوان استاد فعالیت داشت. پروفسور فریمان ـ عضو وابسته آکادمی و پیش آهنگ سرشناس ، ایران‌شناس روسیه ، سازمان دهنده و اولین رئیس کرسی از سال های 1917 الی 1941 و بعداً از سال های 1944 الی 1950 و از سال 1950 الی سال 1981 ایران‌شناس معروف پروفسور بولدریف و از سال 1981 تا 1991 آکادمیسین بوگولیوبدوف به عنوان رئیس کرسی ایفای وظیفه نموده اند.
شعبه‌ی انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم روسیه در شهر سن پترزبورگ:
در سال 1818 موزه ی آثار خطی شرقی در این شهر تأسیس گردید که بر اساس آن در سال 1930 ، انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی بنا گذاشته شد. در سال 1950 انستیتوی مذکور از لنینگراد (سن پترزبورگ فعلی) به مسکو انتقال داده شد و در لنینگراد فقط یک شعبه از آن انستیتو به نام شعبه‌ی دست نویس‌های شرقی باقی ماند. بعد از گذشت دو سال ، بر پایه‌ی شعبه‌ی دستنویس های شرقی ، مجدداً انستیتوی خاورشناسی، با عنوان انستیتوی خاورشناسی شعبه‌ی لنینگراد تأسیس گردید که تابع انستیتوی خاورشناسی مسکو است. از سال 1960 تا 1968 این انستیتو به عنوان «انستیتوی ملل آسیا» نامیده می شد. انستیتو به آموزش میراث ادبی و فرهنگی ایران توجه زیادی نشان می دهد.
شعبه ی انستیتوی زبان‌شناسی در شهر سن پترزبورگ وابسته به آکادمی علوم روسیه
چند سال قبل در شعبه‌ی «آموزش قیاسی زبانهای هند و اروپایی» گروه ویژه‌ی «زبان های هند و ایرانی» ایجاد شد که به تألیف آثار علمی در زمینه‌ی تاریخ و حالت کنونی زبانهای مختلف ایران و هندی می پرداخت. در سال‌های گوناگون ، ایران‌شناسان معروف از جمله پروفسور زاروبین (بنیان گذار آموزش علمی زبانهای کوچک و بی خط ) و دکتر سوکولوف ( بنیان گذار آموزش علمی صداها در زبان های ایرانی ) به عنوان رهبر و کارمند علمی در آن گروه کار می کردند. در زمان شوروی ، انستیتوی زبان‌شناسی سنت پترزبورگ در تربیت ایران‌شناسان سهم ارزنده ای داشت.
همچنین، مؤسسات ایرانشناسی گوناگونی در جمهوری های خود مختار روسیه وجود دارد که عبارتند از: شعبه‌ی شرق‌شناسی دانشگاه دولتی داغستان؛ بخش زبان‌شناسی و روزنامه‌نگاری دانشگاه دولتی باشقیرستان؛ دانشگاه دولتی آستیای شمالی ( به نام ک.ل.خیتلاگودوا ) بخش زبانهای شرقی ، دانشکده روابط بین المللی؛ انستیتوی دولتی علوم انسانی تاتارستان(حسین متقی در سایت: http://www.ical.ir/index).