پیروان اهل بیت علیهم السلام در چین

قبل از پرداختن به موضوع شیعیان در چین، اشاره به این نکته حایز اهمیت است که در چین و سایر کشورهای شرق آسیا، موضوع تشیع، شامل دو جریان اعتقادی و شیعیان فرهنگی در میان اهل سنت میشود: شیعیان اعتقادی، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) بر امامت حضرت علی(ع) و فرزندانش(اعم از 12 امامی و شش امامی و زیدی و سایر فرق تشیع) اعتقاد دارند، در حالی که شیعیان فرهنگی دایرهی وسیع تری را در بر میگیرد و به تمام افرادی که به اهل بیت نه به عنوان ائمهی جانشین بلافصل پیامبر، بلکه به عنوان عضو خاندان حضرت محمد(ص) که طبق دستور قرآن و سفارش پیامبر اسلام واجب الاحترام بوده و محبت به آنان مورد تأکید اسلام است اطلاق میشود که همهی آنان جزو شیعیان فرهنگی به شمار میآیند. لذا در اینجا به هر دو دسته از شیعیان(اعتقادی-فرهنگی) اشاره میشود.

مسلمانان چين عمدتا از اهل تسنن و حنفي مذهب و پیرو طریقتهای مختلف صوفیه بوده و از نظر فرهنگی عمدتا جزو شیعیان فرهنگی به شمار میروند در حالیکه تعداد قليلي هم شيعهی اعتقادی وجود دارد که به دو گروه اسماعيليه و اماميه تقسيم ميشوند.

طبق نقل قولهای تاریخی، در قرن هشتم میلادی، تعدادي از شيعیان و سادات آل علي، براي فرار از اذيت و آزارخلفاي جور، ابتدا به مرکز خراسان و سپس به خراسان شرقي مهاجرت و در نهايت وارد سرزمين چين که از مرکز خلافت اسلامي و دسترسي حکام و سلاطين جور به دور بود پناه آوردند. از اين طريق بود که تشيع و فرهنگ طرفداري از اهل بيت عليهم السلام در چين زمينهی نشو ونما يافت.

دليل دیگر تأثير گذاري فرهنگ شيعه در بين مسلمانان چين، کوچ اجباری و انتخابی تعداد زیادی از ایرانیان پیرو اهل بیت به چین در دوران حاکميت سلسلهی يوان بود که همراه خود اعتقادات و فرهنگ شیعی را نیز به چين منتقل و اندیشه شیعیرا بين مسلمانان اين ديار گسترش دادند.

عليرغم حضور پر رنگ فرهنگ شيعي در اکثر مناطق مسلمان نشين چين ونقش مؤثر شيعيان وايرانيان در گسترش اسلام در اين سرزمين، بنا به دلایلی، تعداد شيعيان اعتقادی ساکن اين منطقه خيلي کم و محدود به چند ده هزار نفر ساکن در منطقهی يارکند از استان سين کيانگ است.

پس از پايان دوران انقلاب فرهنگي، آزادي هايي نیز در زمينهی برگزاري مراسم ديني به مسلمانان داده شد. در چنين شرايطي بود که معدود شيعيان منطقه به تدريج مجددا با هم ارتباط برقرار ساخته و به بازیابی هویت خود پرداختند. بر اساس آخرين سرشماري غیر رسمی موجود، در حال حاضر مجموعا 18000 نفر شيعهی دوازده امامی و حدود 50 هزار شیعهی اسماعیلی در 12 شهر، شهرستان، مرکز بخش و حدود 20 روستاي تابعهی سين کيانگ با محوریت شهرهای یارکند و تاشقورغان زندگي ميکنند.

شیعیان فرهنگی در چین

آقاي ابراهيم فِنگ جينيوان، مؤلف کتاب«الاسلام في الصين» به پارهاي از دلایل حضور فرهنگ شیعی در میان مسلمانان چین اشاره نموده است که برخی از این دلایل در پی میآید:

«شيخ وانگ جينگچاي» چيني(1949-1879) که در اوايل قرن بيستم در مصر اقامت و به امر تدريس اشتغال داشته نقل ميکند که، در سفر حج خود تعدادي از شاگردان و طلابش وي را همراهي ميکردند. در بين آنها، يک نفر ايراني شيعي نيز بود که نسبت به شيخ ارادت و احترام خاصي قايل ميشد. شيخ از فرد ايراني دليل اين همه محبت را سئوال ميکند که در جواب ميشنود، مگر شما مسلمان چيني نيستي؟ شما مسلمانان چين پيرو تشيع هستيد و ما شما را از خود ميدانيم"[i]

مؤلف کتاب در ادامه به نقل از کتاب«تصحيح تراجم سلسلهی يوان»ميگويد:«به گمان قوي، مسلمانان شرق (يعني چين)از پيروان علي(ع)يعني شيعه هستند» ومجددا به نقل از کتاب«عروق الصينين»ميگويد که«مسلمانان امروز چين از پيروان مذهب شيعهی علوي هستند» و سپس به ده مورد از تأثيرپذيري فرهنگی اهل سنت چین از شیعیان، به شرح زير اشاره ميکند.

1- مسلمانان چين به رنگ سبز علاقهی زيادي دارند، و طلاب در مراسم فارغ التحصيلي خود از شال وپوشش سبز که متعلق به خاندان حضرت فاطمه(س) و پيروان علي(ع) است، استفاده مي کنند و مردم اينگونه افراد را«صاحبان لباسهاي سبز عربي» مينامند.

2- مسلمانان چين علماي بزرگ اسلام را امام ميگويند درحالي که طلاب را خليفه ميخوانند و به نظر آنان مقام ائمه و امامت بالاتر از مقام خليفه است.

3- در گذشته، اکثر کتب اسلامي متداول بين مسلمانان چين، به زبان فارسي بوده و واژه های ديني مورد استفادهی آنها، اغلب به زبان فارسي است و از کلماتی همچون روزه، نماز، و آب دست، به جاي کلمات عربي صوم، صلاه، و وضو، استفاده ميکنند.

4- مسلمانان چين به آنچه در تفاسير قرآن کريم آمده معتقد هستند.

5- زنان مسلمان چيني، اهتمام ويژهاي به برگزاري مراسم وفات حضرت زهرا سلام الله عليها دارند.

6- نامهایی همچون«علي»، «حسن»، «حسين»، و «فاطمه»، در بين مسلمانان چيني خيلي مورد استفاده قرار ميگيرد.

7- .در منابر و خطبهها، روحانيون، از شجاعت و فضایل علي(ع) خيلي صحبت ميکنند و مردم ذوالفقار را مقدس ميدانند.

8- در ذکرها، و دعاهاي پیروان تصوف، بر اعتقاد به ائمهی دوازده گانه، حضرت علي ويازده فرزندش هم تاکيد زيادي شده واين دعاها بين مسلمانان سراسر چين شایع است.

9- در مدارس ديني چين تمام علوم اسلامي تدريس ميشود به جز تاريخ اسلام، زيرا مسلمانان چين با تأسي به شيعيان، به مشروعيت خلفاي اموي و عباسي اعتقاد ندارند. لذا تاريخ اسلام را که بخش قابل توجه آن مربوط به اين دو سلسله است، تدريس نميکنند.

10- سخنرانان مذهبي در چين هنگام وعظ، به موضوع حضرت مهدي(ع) هم اشاره ميکنند که همان امام منتظر شيعيان است. آنان جايگاه ائمهی دوازده گانه را هم شأن خلفا میدانند[ii].

در شجره نامهی سيد اجل عمرشمس الدين هم پس از حمد و ستايش خدا و رسول و خلفاي چهارگانه، از تک تک ائمهی دوازده گانه، از حضرت علي(ع) گرفته تا حضرت مهدي(عج) نام برده میشود.

وجود آثار فرهنگ شيعي در سراسرچين به ويژه در اعمال و باورهای دینی مسلمانان اين ديار همچنان، قابل مشاهده است. از جملهی آنها وجود زیارتگاههایی تحت عنوان مزار امام باقر(ع)، امام سجاد(ع)، امام صادق(ع)، و امام کاظم(ع) در منطقهی سین کیانگ است که مورد احترام و توجه عموم مردم اعم از شیعه و سنی است. در برخي از آثار تاريخي از جمله مساجد منطقهی سين کيانگ وکاشغر نیز نام ائمه (ع) و یا شعرهاي فارسي که در مدح حضرت زهرا (س)و امام حسين(ع) بیان شده، هنوز هم دیده میشود[iii]:

شيعيان اسماعيليه در چين

اقليت تاجيک چين که در منطقهی تاشقورغان در استان سين کيانگ، و در دامنهی کوه هاي پامير ساکن هستند، همگي از پيروان شيعهی شش امامي و اسماعيلي ميباشند. تعداد جمعيت آنها حدود 50 هزار نفر است که به عنوان يک اقليت رسمي چين و جزو 56 اقليت قومي اين کشور به شمار میآیند.

بر اساس مدارک تاريخي، تاجيکهاي اين منطقه در قرن دهم ميلادي به اسلام گرويده و در قرنهاي 16و17پيرو مکتب اسماعيليه شدند[iv]. طبق اين اسناد، در اواخر دودمان مينگ، شخصي به نام سيد سرور از اهالي ايران، همراه با هفتاد نفر ازياران خود وارد اين منطقه شده و با سعي و تلاش آنان، مردم مسلمان منطقه به اعتقادات و مذهب اسماعيليه گرايش پيدا کردند[v]. در برخي ديگر از مدارک تاريخي، از افراد ديگري به نامهاي شاه طالب خان و يا عبدالولي خان که هر دو ايراني بودند، به عنوان مبلغ مذهب اسماعيليه در اين منطقه نام برده شده است که درهر سه حالت نقش مؤثر ايرانيان در گرايش آنان به مذهب اسماعيليه حتمي است[vi].

شيعيان دوازده امامي در چين

عليرغم حضور پررنگ فرهنگ شيعي در اکثر مناطق مسلمان نشين چين، متأسفانه تعداد شيعيان ساکن اين کشور، خيلي کم و محدود به چند ده هزار نفر ساکن در منطقهی يارکند از استان سين کيانگ است[vii]. بر اساس شواهد تاريخي، مهاجرت نياکان اين شيعيان از منطقهي کشمير هندوستان به يارکند، در قرن شانزدهم و در دوران حکومت عبدالرشيد خان، صورت گرفته است. عبدالرشيد خان در دوران صدارت خود، از مسلمانان مناطق کشمير و بلتستان، درخواست کمک نمود که تعدادي از مسلمانان از جمله شيعيان، به اين منطقه کوچ نمودند. با سقوط حکومت عبدالرشيد و استيلاي نيروهاي طرفدار آفاق حواجه در منطقه، شيعيان شديدا تحت فشار قرار گرفته و اغلب به کشمير و بلتستان بازگشته و یا با تمسک به اصل تقیه در جامعهی اهل سنت جذب شدند. معدود شيعيان باقي مانده در منطقه نيز تحت فشار حاکمان محلي قرار گرفته و منزوي شدند.

در سال1920 و پس از سقوط امپراطوري چين، و حاکميت حزب کومين تانگ بر منطقه، مجددا آزادي اديان برقرار و افرادي که مجبور به ترک منطقه شده بودند، از جمله تعدادي از شيعيان منطقهی بلتستان و کشمير، بار دیگر به منطقه يارکند بازگشته و به فعاليتهاي ديني خود پرداختند. اين بار شیعیان مهاجر، در شهر يارکند و اطراف آن ساکن و با تأسيس مدارس ديني، به تبليغات اسلامي پرداختند.

در سال 1949، با حاکم شدن حزب کمونيست و شکست حزب کومين تانگ، مجددا عرصه بر پيروان تمام اديان از جمله مسلمانان و شيعيان، به ویژه در دوران انقلاب فرهنگی(1966-1976) تنگ و فعاليتها و تبليغات ديني آنان متوقف، و اموال و داراييهاي شخصي آنان، و موقوفات متعلق به اماکن و مدارس ديني اسلامي، مصادره و مردم به اجبار در مزارع دولتي به بيگاري گرفته شده و مساجد و مدارس نيز تعطيل شدند.

در سال 1977، پس از مرگ مائو و پايان دوران انقلاب فرهنگي، رهبران جديد، آزاديهايي را در زمينهي برگزاري مراسم ديني به مسلمانان داده و بيگاري کشيدن از مردم ممنوع و زمينهاي کشاورزي مصادره شده به صورت اجاره در اختيار آنان قرار گرفت. در سال 1982 زمينهاي مصادره شده اغلب به صاحبان اصلي آنها بازگردانده شد. در چنين شرايطي بود که معدود شيعيان منطقه نيز که به صورت پراکنده درشهرها و روستاها زندگي ميکردند، به تدريج با هم ارتباط برقرار کردند.

آقاي شيخ محمود علي اکبر، رهبر شیعیان منطقه که پزشک طب گیاهی نیز بود، در سال 2004 به علت کهولت سن، دارفاني را وداع گفت و جامعهی کوچک شيعيان منطقه، مرشد و پير خود را از دست دادند.

اینک برخی از فرزندان و بستگان وی که اغلب در ایران تحصیل کردهاند، مسئوليت سامان دهي امور دینی شيعيان وادامهی روند تبليغ معارف اهل بيت(ع) میان شیعیان را در منطقه دنبال میکنند.

تنها مرکز فعال شيعيان در منطقه، حسينيهي کهنه وفرسودهي شهريارکند است که کليهی مراسم مذهبي آنان، در اين محل برگزار ميشود. شيعيان منطقه، از قبرستان ويژهاي نيز برخوردار هستند.

[i] - همان، صفحه 86.

[ii] - همان، صص 82 تا 84.

[iii] - مشاهدات نویسنده از مسجد مذکور در سفر به این منطقه در سال 1382.

[iv] - بای، پینگ/ تحولات مذهبی در سین کیانگ/ روزنامۀ ملی چین/ 23 نوامبر 2005.

[v] - ما، پینگ/ خدمات برجسته و تأثیر عمیق تمدن اسلامی فارس در تمدن اسلامی چین/ مجموعه مقالات سمینار سید اجل/ 1382.

[vi] - همان.

[vii] - مشاهدۀ نویسنده در سفر به منطقۀ یارکند در سال 1383.