كتب و اسناد دست‌نويس اسلامی مالی
يكي از مهمترين شاخصه‌هاي ادبی كشور مالي كه بخوبي از پيشينه عميق تمدن اسلامي اين كشور از گذشته‌هاي دور حكايت دارد كتب و نسخه‌هاي خطي بي شماري است كه عمدتاً در شهر تمبوكتو وجود دارند. اين اسناد كه تماماً دست نويس و خطي مي‌باشند در برگيرنده اطلاعات مهمي در ارتباط با علوم و معارف اسلامي بوده و جايگاه اسلام و مسلمانان را در اين سرزمين به بهترين صورت ممكن به تصوير مي‌كشند. اسناد مزبور كه برخي از آنها چاپ و انتشار يافته‌اند به همراه كتابخانه‌هايي كه اين ذخاير را در خود جاي داده‌اند به كشور مالي شهرت زيادي بخشيده و به منزله افتخاري براي اين كشور در سطح قاره آفريقا بشمار مي‌روند. (www.newworldencyclopedia.org).
در واقع مي‌توان گفت حجم عظيم كتب خطي و دست نويس متعلق به قرن نهم تا پانزدهم ميلادي كه بخشي از آنها با وجود شرايط نامساعد محيطي و گرماي فوق العاده هوا هنوز سالم مانده‌اند از ويژگي‌هاي منحصر بفرد كشور مالي و شهر تمبوكتو است.پيشينه اين كتاب‌ها به قرون ميانه ميلادي باز مي‌گردد و اوج نگارش اين كتب مربوط به قرن‌هاي سيزده تا پانزده ميلادي است كه در آن عهد صنعت چاپ و نشر كتب، نسخه‌برداري كتاب‌هاي قديمي و خريد و فروش نسخه‌هاي خطي منحصر بفرد در تمبوكتو رواج داشت و اين در زماني بود كه اروپا همزمان با عهد رنسانس بتدريج خود را براي ورود به صنعت چاپ و نشر اماده مي‌نمود. اين كتب در آن دوره توسط عده‌اي خاص كه شغل آنها نسخه‌برداري از كتب وارداتي از كشورهاي اسلامي خاورميانه و شمال آفريقا بود كتابت مي‌شد. علاوه بر آن دانشمندان دانشگاه سانكوره نیز جداي از تدريس در اين دانشگاه به تأليف كتب مختلف در مضامين گوناگون علوم اسلامي اشتغال داشته و آثار خطي و دست‌نويس گرانبهايي از خود بر جاي نهادند.كتب و نسخه‌هاي خطي موجود درتمبوكتو كه تاكنون مورد شناسايي قرار گرفته اند بالغ بر هفتاد هزار نسخه مي‌باشند با اين حال متخصصان و دست‌اندركاران معتقدند هنوز نسخه‌هاي خطي بسياري وجود دارند كه توسط ساكنان تمبوكتو نگهداري مي‌شوند و آنها تاكنون از معرفي اين نسخ و كتب به مقامات دولتي خودداري كرده اند..(www.unesco world heritage centre.org)
اين درحالي است كه به گفته برخي از محققان اين تعداد تنها بخش اندكي از انبوه كتب و نسخه‌هاي خطي علوم اسلامي است كه در دوران شكوفايي تمبوكتو و زماني كه اين شهر مهد علم و دانش در سرتاسر آفريقا بشمار مي‌رفت برشته تحرير در آمده‌اند.محققان معتقدند بيش از دو سوم اين نوشتجات در طول قرن‌ها در اثر حملات اقوام بيگانه به تمبوكتو و هواي غبار آلود از بين رفته اند. آنان از آن بيم دارند كتب و نسخه‌هايي كه در خانواده‌ها در شرايطي بد و در جعبه‌هاي پوسيده و مملو از گرد و غبار نگهداري مي‌شوند نيز بتدريج از بين رفته و اطلاعات گرانبهاي موجود در اين نسخ نابود گردند. (گفت‌وگو با شيخ باموي چيته، 1387). مضامين و موضوعات كتب و نسخه‌هاي خطّي كه تاكنون جمع‌آوري شده است عبارتند از:
- نجوم و مطالعات نجومي (قرن‌ها پيش از مطالعات نجومي گاليله و كوپرنيك)
- طب اسلامي
- نحوۀ انجام جراحي‌هاي كوچك و بزرگ
- دامپزشكي
- پيشه‌وري
- جغرافيا
- سفرنامه
- تاريخ
- تاريخ اسلام
- قرآن
- فلسفه
- فقه
- قراردادهاي حقوقي
- شرح جنگ‌هاي قومي
- شجره‌نامه‌هاي خانوادگي
اكثر اين نوشته‌ها به زبان عربي[2] و برخي به زبان عبري و در زبان‌هاي قبايل بومي اين منطقه به رشتۀ تحرير در آمده اند (www.historical library in timbukto.com).
دولت مالي طيّ دهۀ گذشته، با همكاري برخي مؤسسات غربي نظير بنياد ملون، اقدام به تأسيس كتابخانه‌ها و مراكزي براي حفظ، نگهداری و ترميم اين ميراث ارزشمند فرهنگي كشور نموده است. پژوهشگران اين مراكز با اظهار تأسف از نابودي اكثر كتابخانه‌هاي قديمي صد و بیست گانۀ تمبوكتو، كه در قرون شانزده تا هجده ميلادي در اين شهر فعاليت داشته‌اند، تلاش مي‌كنند با حفظ كتب و نسخه‌هاي دست‌نويس موجود، ميراث بر جاي مانده از دوران شكوه و عظمت اسلام و مسلمانان را به مردم اين كشور و جهانيان معرفي كنند. در اين بين انستيتو تحقيقات اسلامي احمدبابا و كتابخانۀ ماما حيدرا كه مورد حمايت مركز مطالعات آفريقا و آمريكا دانشگاه هاروارد و بنياد آندره ملون فرانسه است، نقش مهمي در حفظ اين ميراث ارزشمند دارند. اين مراكز تاكنون تعداد بسياری از این گنجينۀ فرهنگي اسلامي را جمع‌آوري نموده‌اند و تنها انستيتو تحقيقات اسلامي احمد بابا، موفق به گردآوري 25 هزار نسخۀ دست‌نويس متعلق به قرن سيزده ميلادي شده است (گفت‌وگو با اسماعيل جاجه، 1387).
محققان معتقدند مسلمانان تمبوكتو هنوز تعداد زيادي از كتب و نسخ خطي اسلامي متعلق به قرن سيزده تا پانزده ميلادي را نزد خود نگاه داشته و از واگذاري اين اسناد به محققان خوداري مي‌كنند.در واقع خانواده‌هاي مسلمان تمبوكتو كه كتب و نسخ دست نويس اسلامي را قرن‌ها از نسلي به نسل ديگر انتقال داده‌اند وجود اين ميراث فرهنگي را موجب بركت و وسعت روزي خود دانسته و بر اين باورند كه با دور كردن اين كتب و اسناد از خود بركت خداوند را نيز از خود دور مي‌سازند. از اين روي ترجيح مي‌دهند آنها را در منازل محقر خود و در پارچه‌هايي مستعمل و ضخيم در هم پيچيده و در صندوق‌هاي پوسيده چوبي مخفي نمايند و در هنگام مرگ اين اسناد را به فرزندان ارشد خود منتقل سازند. جالب اينجاست كه با وجود فقر و مسكنت اكثر خانواده‌هاي مسلمان شهر تمبوكتو و اطلاع آنان از ارزش والاي اين كتب و نسخه‌هاي خطي و پيشنهادات جذاب و فريبنده دلالان مراكشي و فرانسوي براي خريد اين اسناد؛ مسلمانان كماكان از فروش اين اسناد بشدت خودداري نموده و حاضر نيستند اين گنجينه ارزشمند را با پول معاوضه كنند.[3]