ادیان در قطر
7.دین ومذهب
جایگاه و نقش دین در جامعه و سیاست
1-7-تاریخچه ادیان و مذاهب و چگونگی گسترش دین غالب
شریعت یا حقوق اسلامی منبع اصلی قانون‌گذاری است. همچنین بین علمای وهابی مذهب قطر و عربستان، به دلیل مذهب مشترک، روابط تنگاتنگی وجود دارد و در حقیقت قطر و عربستان، تنها حکومت‌های وهابی در سطح منطقه و جهان می‌باشند که البته در شرایط کنونی نوع وهابیت قطر با حضور آقای دکتر قرضاوی، به نوع معتدل و میانه رو تحول یافته است.
2-7- موقعیت دین رسمی و سایر ادیان و مذاهب
حدود7 درصد این جمعیت را شیعیان تشکیل می‌دهند و آنان نیز از شیعیان ایران، بحرین و عربستان سعودی می‌باشند. گرچه شیعیان مقیم قطر در برگزاری آیین‌های مذهبی خود آزاد هستند و در طول سال آیین‌های ویژه‌ي مذهب شیعه را در 8 حسینیه و 6 مسجد برگزار می‌کنند؛ اما وزارت اوقاف این کشور بر اين مراسم نظارت مي‌كند و خطبا نیز باید حتماً قبلاً از مسئولان مربوطه اجازه گرفته باشند. وزارت اوقاف، ائمه‌ي جمعه و جماعت 719 مسجد اهل سنت این کشور را تعیین مي‌كند و مسئولان مربوطه نیز مراقب اظهارات و موضع گیری‌های آنان هستند.
می‌توان گفت علمای دینی در قطر در حد عربستان سعودی، خود مختار و دارای دارالفتواي مستقل از حاکمیت نیستند- به دیگر سخن، مذهب وهابیت آن گونه که تصور می‌رود در قطر پررنگ نیست؛ اما به رویه‌های وهابی گریزی نیز روی خوش نشان نمی‌دهند.
اینان بر تمام اماکن دینی مسلط هستند و تلاش می‌کنند آموزه‌های دینی خود را که همان آموزه‌های مذهب وهابیت است پاس دارند و در این روند با عمل‌کرد بیشتر دولت‌مردان چندان موافق نیستند و روی خوشی به آنها نشان نمی‌دهند.
قبیله‌هایي كه وارد شده از عربستان سعودی به قطر مهاجرت كرده‌اند، به عنوان ساكنان اصلی قطر، منحصر به آل ثانی نیست و طوایف دیگری مانند المسند، المری، المناعی، المهندی، الدوسری و الکواری و دیگر طوایف نیز در کنار آل ثانی مدعی تأسیس دولت این کشور هستند. در این میان، قبیله‌ي المسند و المری بیشتر از سایر قبایل دارای تعصبات دینی كه در حقیقت همان تعصبات وهابی‌گري است، هستند. این دو گروه همچنان به این مذهب پای‌بند هستند و هرچند علنی نيست؛ اما با كنايه، با نوگرایی‌های مذهبی که توسط آل ثانی و مشخصاً توسط خانواده‌ي حاکم، به ویژه خانم شیخه موزه آل مسند مخالفت می‌ورزند.
نبودن یک خانم بی‌حجاب در خانواده‌های قطری و حتی قطری‌های خارجی تبار ، نشانگر تأثیر فرهنگ دینی وهابیت در جوامع قطری است. گرچه تفکر دینی اصیل حاکم بر جوامع قطری از مذهب وهابیت و تعصب قبیله‌های یاد شده نشأت گرفته است؛ اما همچنان در مقایسه این مذهب در عربستان سعودی، کمرنگ‌‌تر و درگیری آن نیز کمتر به نظر می‌آید.
این رنگ باختگی در حقیقت مدیون تلاش‌های نوگرایانه‌ي شیخه موزه آل مسند است وی توانسته است در حداقل یک دهه‌ي اخیر، با طراحی پروژه‌های متنوع علمی و فرهنگی، رویکرد فلسفه‌ي حضور دین در سیاست را به سمت نوگرایی دینی سوق دهد. تلاش برای اعتلای فکری و فرهنگی و توسعه اقتصادی این کشور سبب شده است که دینداری در این کشور در حقیقت در حوزه حقوق خصوصی افراد بماند و حاکمیت به اعمال نظارت غیرمستقیم و تا حدودی نامحسوس بسنده نماید. برای نمونه، در حالی که در دوایر دولتی و فروشگاه‌های بزرگ و کوچک سراسر قطر، گوشه‌ای از فضای کاری خود را به اقامه نماز جماعت پنجگانه اختصاص داده‌اند؛ اما هیچ نشانه‌ای از اجبار و الزام افراد و کارکنان به حضور در این اماکن وجود ندارد.
اقامه‌ي نماز جماعت پنجگانه در این کشور همچنان بخشی از سنت‌های دینی یا دین سنتی مردم این کشور است كه باقی مانده و اطعام فقرا در برخی از منازل مسکونی و در بیشتر مساجد این کشور در طول ماه مبارک رمضان توسط افراد حقیقی و نهادهای دینی مانند اوقاف و مراکز جمع آوری زکات، یکی از نمونه‌های بارز دینداری سنتی در این کشور است.
حاکمیت قطر برای تحکیم پایه‌های دینی منهای تعصب وهابیت، برنامه‌های دراز مدتی طراحی کرده و در قالب‌های مختلف فکری- فرهنگی- دینی، به اجرا گذاشته و موفق نیز بوده است. در این زمینه می‌توان به حضور شیخ یوسف قرضاوی، روحانی مشهور مصری، در قطر اشاره کرد که در مدت حضور خود سعی کرده است، در برابر اعتقادات اهل سنت وهابیت سرعت گیری‌هایی ایجاد نماید.
3-7-ترکیب جمعیتی پیروان ادیان ومذاهب
اسلام دین رسمی قطر بوده و بیش از 95 درصد جمعیت این کشور مسلمان هستند، اقلیت مسیحی نیز 5 درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند. بیش از 50 درصد جمعیت بومی و سنی مذهب قطر، از جمله خاندان آل ثانی، حاکم قطر، وهابی هستند.
4-7-شخصیت های دینی معاصر
شیخ یوسف قرضاوی :شیخ یوسف القرضاوی،( متولد ۱۹۲۶/۹/۹ میلادی ) روحانی مصری و سنی سلفی از پیروان حسن البنا، محمد الغزالی و ابن تیمیه است. وی از سال 1963 میلادی و پس از یک دوره‌ي 20 ماهه زندان در مصر، به اتهام مدیریت جنبش اخوان المسلمین به قطر سفر کرد و ضمن به عهده گرفتن مدیریت یک مدرسه‌ي دینی، تابعیت این کشور را نیز به دست آورد و در سال 1977 ریاست دانشکده‌ي شریعت و مطالعات اسلامی در دانشگاه قطر را هم به عهده گرفت.او 120 تألیف در زمینه‌های مختلف فقهی- دینی دارد و دارای مسئولیت‌هايی مانند رئیس اتحادیه‌ي جهانی علمای مسلمین، رئیس شورای اروپایی فتوا و پژوهش، عضو انجمن پژوهش اسلامی در مصر، و مسئولیت‌های دیگری در قاره‌های اروپا، آفریقا و خاورمیانه است.
برخی علمای دینی عرب، نظریه‌های وی را متأثر از فشارهای عصر جدید و مخالف دلیل شرعی می‌دانند؛ در حالی که موافقان او معتقدند، نظریه‌های وی مبتنی بر قواعد روشن در اصول فقه است و وی توانسته است از جمع بین اقوال مخالف، از طریق پژوهش و درک مناسبت احادیث مورد بحث و بررسی مذاهب فقهی مقارن، به یک نظریه‌ي راجح برسد.
گرچه سابقه‌ي اقامت شیخ یوسف قرضاوی در قطر، به حدود 5 دهه قبل باز می‌گردد؛ اما نقشی که در یک دهه‌ي اخیر در صحنه‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی به وی داده شده، قابل تأمل است و اظهارات و موضع‌گیری‌های دولت قطر در زمینه‌های کلان دینی- سیاسی، معمولاً از زبان او اظهار می‌شود. وی امام جمعه و جماعت مسجد اصلی دوحه است و اظهارات وی و چند تن دیگر از ائمه‌ي جمعه، هر هفته در مطبوعات قطر بازتاب قابل توجهی دارد.
دخالت وی در شئونات دینی داخلی؛ حتی تا مرحله‌ي صدور فتوی نیز پیش می‌رفت که در دو سه سال گذشته با مقاومت برخی متعصبان قطری در حوزه‌ي دینی رو به رو شد و صراحتاً به وی گوشزد کردند که برای جوامع دینی سنتی قطر فتوا و دستورالعمل دینی صادر نکند و پا را از گلیم خود درازتر ننماید. به دنبال این اعتراض‌ها بود که وی نیز برای دوری جستن از هرگونه تنش اجتماعی، دخالت‌های داخلی خود راکاهش داد.[3]
موضع‌گیری شیخ قرضاوی در مورد مذهب شیعه، برپایه‌ي دو محور تقریباً متناقض است که یکی بر بنیاد بینش اوست و دیگری بر خواسته از خصلت عربی و سنی بودن وی ارزیابی می‌شود. موضع گیری وی تا آنجا که مبتنی بر بینش اوست، تقریباً مثبت است و اصل را بر مدارا و دوری از تنش قرار می‌دهد و مسأله‌ي وحدت اسلامی و گفت و گوی بین ادیان و مذاهب را برای دوری از هرگونه شکاف در امت اسلامی می‌پذیرد؛ اما شیوه‌ي برخورد ديگر وی، به خصلت و خصیصه‌ي به اصطلاح قومی عربی و مذهب سنی وی بر می‌گردد. از این منظر، او نمی‌تواند شاهد رشد قدرت شیعیان در عراق باشد و محبوبیت فرا مذهبی سید حسن نصرالله دبیرکل حزب الله لبنان را در برابر افول هیبت رهبران عرب سنی مذهب در رویارویی تاریخی با رژیم صهیونیستی بربتابد. همین رویکرد باعث شد که وی در بعضی اظهارات خود اعلام کند، برخی موارد اعتقادی شیعیان را بدعت می‌داند؛ اما مذهب شیعه را تکفير نمی‌کند. قرضاوی با این سخن می‌خواهد ادعا کند که برخلاف وهابیون عربستان سعودی، شیعيان را کافر نمی‌داند.
5-7-نهادها و مراکز دینی مسلمانان
مساجد و مراكز اسلامي:
مسجد ابونخله -مسجد بخاري-مركز اسلامي فنار-مسجد حمد بن خالد-مركز اصلاح هندي-مركز عبدالله بن محمود-مركز الدعوه و التبليغ-مسجد و مركز اسلامي ابوحريره-مسجد محمد بن عبدالوهاب-مسجد عمر بن خطاب-مركز ميهماني الخور-مسجد سلمان الفارسي-مسجد ابوبكر الصديق-مسجد ابن كثير-مسجد زيد بن ثابت-مسجد سعود العلي-مسجد عقبه بن نافع-مسجد عبدالجليل عبدالغني
سازمان‌ها و خدمات اسلامي:
مركز قرآن بنگلاديش (دوحه)-مركز هندي دوستان قطر-انجمن اسلامي هند در قطر-شوراي اسلامي قطر-اسلام وب-مركز (م.آ.پ) قطر-مركز اسلامي اندونزي قطر-وزارت اوقاف و امور اسلامي (مساجد – مراكز حفظ قرآن – اداره تبليغ – حج و عمره – اداره تحقيقات اسلامي)-مركز قطر الخيريه-مركز ميهماني قطر-مركز اسلامي فنار-مركز اسلامي اصلاح قطر-مدرسه اسلامي الفرقان-مركز خيريه راف-مركز عيد الخيريه-الشبه الاسلاميه-صندوق الزكات-وقف الشيخ علي بن عبدالله ال ثاني اطلاعات و مطالعات اسلامي-مسابقه مرحوم شيخ جاسم بن محمد ال ثاني
6-7-نهادها و مراکزدینی غیرمسلمانان
تأسیس کلیسا
دولت قطر در چارچوب ایجاد تفکر باز دینی و فرصت همزیستی مسالمت آمیز ادیان و مذاهب، به مسیحیان اجازه داد در این کشور یک کلیسا تأسیس کنند و شعائر دینی خود را آزادانه برگزار نمایند. در قطر اتباع کشورهای مختلفی با ادیان و مذاهب متفاوت از مغربی و سومالیايي و یمنی گرفته تا کشورهای شرق دور و اروپای غربی و شرقی، آمریکای شمالی و جنوبی تا استرالیا زندگی می‌کنند.نخستین بار در عید «پسه» سال 1997 میلادی، «پاتریک تیروس»، سفیر وقت آمریکا در قطر، «تیوویلوس»، از اسقف‌های بیت المقدس را به دوحه دعوت کرد و ضمن کسب موافقت مقام‌های دولت قطر، آیین ویژه‌ي آن روزها را در منزل خویش برپا داشت. در سال 1999 ميلادي نیز «دیودروس اول»، اسقف بزرگ قدس، در رأس یک هیئت رسمی از کشیش‌ها، از قطر دیدن کرد و این گونه رفت و آمدها ادامه یافت تا سرانجام در سال 2003 و همزمان با آغاز برگزاری همایش سالانه‌ي ادیان، دولت قطر رسماً با برپایی شعائر دینی ادیان غیر اسلامی در این کشور موافقت کرد و از سال بعد شعائر دینی مسیحیت «ارتودوکس»، شامل مسیحیان عرب، قبارصه، یونان، روم و روس، به طور منظم برگزار شد. سرانجام کلنگ تأسیس نخستین کلیسا در سال 2008 میلادی در جنوب شرق شهر دوحه، به زمین زده شد و سال بعد گشایش یافت.
7-7-تصوف
در قطر افرادي که تمايل به تفکرات صوفيه داشته باشند وجود دارند ولي به علت مخالفت شديد تفکر وهابي حاکم بر کشور از اظهار آن به شدت پرهيز مي کنند لذا تشکل يا گروه و يا فرقه اي که بتواند تفکر صوفيگرايانه را اظهار کند و آن را ترويج کند وجود ندارد.
[1] - مذاکره وگفتگوی نگارنده که از سال 1385 تا 1389 رایزن فرهنگی ایران در قطر بود
[2] http://www.gcc-sg.org/eng/
[3] - با توجه به مذاکرات وارتباطات نگارنده با این روحانی در خلال اقامت در قطر