مدارس دینی در بنگلادش
بعد از تسلط استعمار انگليس در مقدرات شبه قاره هند در سال 1757 م ، يك انقلاب سراسري توسط سپاهيان هندي ارتش انگليس صورت گرفت كه در آن كنار سربازان مسلمان، هندوها نيز شركت داشتند. انگليسي ها اين اقدام انقلابي را شورش تلقي كرده با خشونت تمام آن را سركوب كردند و در شهرهاي مهم هندوستان، مسلمانان سرشناس را به دار آويختند.
در پي آن، انقلاب و يا شورش، تاريكي سهمگيني بر مقدرات مسلمانان حكمفرما گرديد، كسي جرأت نداشت كه از خود اعلام موجوديت كند. اقتصاد، آموزش، فرهنگ و اقتدار مسلمانان يعني همه چيز آنها از بين رفت.
در اين وحشت و مأيوسي تمام عيار بود كه گروهي از مسلمانان شهر كلكته براي احياء آموزش ديني متوسل به نمايندگان انگليسي درهند شده و از لورد هستينگ خواستند تا ملامجدالدين، روحاني مسلمان را اجازه دهد كه به بچه هاي مسلمان آموزش ديني دهد و نيز متذكر شدند كه براي كارهاي قضايي نيز اين چنين فارغ التحصيلان را لازم دارند. قابل ذكر است كه تا آن زمان، فارسي زبان رسمي هند بود. در پي آن فرماندار انگليس، مدرسة عاليه كلكته را تأسيس نمود و براي مواظبت از هر گونه اثرات منفي، مديريت مدرسه را بر عهده يك انگليسي الاصل و امور آموزشي را به دست روحانيون مسلمان سپرد. مدرسة عاليه در سال 1780 م در كلكته هند تأسيس شد و در سال 1947 م به دنبال آزادي پاكستان از انگليس و تجزية شبه قاره به هند وپاكستان، اين مدرسه از كلكته به داكا پايتخت بنگلادش ( پاكستان شرقي ) منتقل شد.
مدارس ديني در بنگلادش به دو شیوه جداگانه عمل مي كند: 1. مدارس عاليه، 2. مدارس قومي.
1.مدارس علمیه (عالي)
مدارس علمیه (عالي) در حال حاضر توسط دولت اداره مي شود. بودجة این مدارس عمدتاً توسط دولت و بخشي نيز توسط مردم تأمين مي شود.
برنامه هاي درسي اين مدرسه هم آميخته اي از كتب درسي حوزوي و كتب جديد يعني علوم روز مي باشد. دوران تحصيلي مدارس علميه 16 سال و مدارك آن توسط دولت به رسميت شناخته مي شود.
با پيروي از سيستم آموزش مدرسة علميه در سرتاسر بنگلادش هزاران مدرسه (حوزه ) ديني تأسيس شده است كه در حال حاضر تعداد آن ها به حدود 8000 مي رسد و تعداد طلاب حدود 5/1 ميليون نفر است. دولت براي مديريت و اعطای مدارك و برگزاري امتحانات، سازماني به نام «مجلس التعليم المدارس العربيه» تأسيس كرده است.
مقاطع آموزش در مدارس علمیه (عالي)
1. مرحله ابتدايي
2. مرحله داخل
3. مرحله عالم
4. مرحله فاضل
5. مرحلة كامل
مرحلة ابتدايي
این مرحله مدت پنج سال به طول مي انجامد و كودكان از سن پنج سالگي مي توانند در كلاس اول اين مرحله ثبت نام كنند ( مانند مقطع دبستان در ايران است ).
مرحله داخل
اين مرحله نيز پنج سال است. سال ششم شروع و بعد از 5 سال با شركت در امتحان مركزي و سراسري، معادل ديپلم عمومي ارزیابی مي شود.
در اين مرحله، هنگامي كه دانش آموزان مشغول تحصيل در سال نهم مي باشند، بايد آمادگي خود را براي شركت در امتحانات سراسري اعلام و رسماً ثبت نام كنند. ثبت نـــام توسط ستاد مركزي برگزاري امتحانات كل كشور به نام « ايجوكيشن بورد » انجام مي گيرد. در اين سال ها ( نهم ) رشته درسي تفكيك مي شود.
در حال حاضر سه رشته عمده براي طلاب وجوددارد: رشته عمومي، رشته علوم و رشته تجويد قرائت قرآن. طلابي كه در رشته علوم ديپلم مي گيرند، مي توانند درمراحل بعدي نظام آموزش مدارس عاليه ودانشكده هاي علوم (ساينس ) در همين رشته ثبت نام كنند.
طلاب رشته عمومـــي و رشته تجويـــد و قرائت قرآن نيز در رشته هاي مربوط به علوم انساني مي توانند ثبت نام كنند.
مرحلة عالم
طول تحصیل در اين مرحله دو سال است. در اين مرحله دو رشته: رشته عمومي و رشته علوم وجود دارد و تنها كساني كه در امتحان مرحله داخل قبول شده اند، مي توانند در اين مرحله ثبت نام كنند. بعد از دو سال تحصيل دراين مرحله بايد در يك امتحان سراسري شركت كنند كه معادل با مرحله پيش دانشگاهي در ايران است.
پذيرفته شدگان در اين مرحله اجازه دارند به تحصيلات خود ادامه داده و مستقيماً به مرحله فاضل در مدرسه عاليه و پايه دانشگاه در مقطع كارشناسي در رشته مورد علاقه خود وارد شوند.
مرحله فاضل
مدت اين مرحله دو سال است. فارغ التحصيلان مرحله عالم مي توانند در اين مرحله ثبت نام كنند. اين مرحله جنبه تخصصي دارد و معادل ليسانس دانشگاهي است. در این مرحله موضوعات و دروس علمي و نيز زبان بنگلا و انگليسي تدريس مي شود.
مرحله كامل
اين مرحله مانند دوره های عالی دو سال طول می کشد و فارغ التحصيل در پایان این مرحله مدرک "فاضل" اخذ می کند. اين مرحله كاملاً تخصصي است و به چهار بخش تقسیم شده است : (1) كامل في الحديث، (2) كامل في التفسير، (3) كامل في التاريخ، و (4) كامل في الادب. بعد از دو سال دانشجويان در يك امتحان سراسري شركت كرده و فارغ التحصيل مي شوند كه معادل فوق ليسانس دانشگاه های عمومي است. در سال 2002 م مقرر گردید که دارندگان مدارك درجه « فاضل» و «كامل» مدارس عاليه بنگلادش ( حوزه هاي علميه دولتي ) مي توانند مدارك ليسانس و فوق ليسانس دانشگاههاي بنگلادش را از مدارس عاليه دريافت مي كند.
مرحلة پژوهش
این دوره قبلاً در نظام آموزشی بنگلادش وجود داشت و شامل يك مرحله دو ساله پژوهشي براي دانشجويان ممتاز فارغ التحصيل در مرحله كامل بود، اما از چند سال پيش اين برنامه تعطيل شده است .
برنامه هاي درسي
اهم برنامه هاي درسي تمام مراحل آموزشي و مدارس عاليه، آموزش زبان عربي، قرآن، احاديث، فقه حنفي و تاريخ اسلام است.
در مرحله ابتدايي همراه با آشنايي با قرائت قرآن، زبان عربي و دروس مختلف عمومي دبستان ها نيز تدريس مي شود.
در مرحله داخل، كه سال پاياني آن معادل با ديپلم است، دروس مختلف عمومي در كنار علوم اسلامي تدريس مي شود. مثلاً در كنار قرآن مجید، حديث، فقه، اصول فقه، ادبيات عرب و تاريخ اسلام، زبان بنگلا و زبان انگليسي، رياضي، هندسه، جغرافيا و تاريخ عمومي نيز تدريس مي شود.
برنامه هاي درسي مرحله داخل در مدرسه عاليه با دروسي كه در دبيرستان تدريس مي شود، كاملاً مجزا است. كتاب هاي درسي آنان مختلف و سؤالات امتحانات مركزي نيز جدا است. ولي با وجود تفاوت در موضوعات، استاندارد و يا سطح آموزش هر دو جريان از نظام آموزش كشور با هم در يك سطح مي باشند. در مرحله داخل، طلاب و يا دانشجويان در كنار علوم اسلامي و عربي، دروس عمومي را نيز مي گذرانند. دراين مرحله كتب درسي كه در مدارس عاليه تدريس مي شود، عيناً همانند كتب دانشكده ها و يا موسسات پيش دانشگاهي است وكتب عربي آن هم از طرف ستاد مركز برگزاري امتحانات مدارس ديني تعيين مي شود.
در مرحله فاضل تاحدودي درس ها تخصصي است و طلاب آماده مرحله بعدي يعني مرحله كامل مي شوند. در اين مرحله تخصص ها و رشته ها به گرايش هاي مختلف تقسيم مي شود.
چگونگي حد نصاب امتيازات امتحانات پاياني مرحله كامل
در بخش كامل في الحديث، نصاب كامل و ممتاز آن 1000 مي باشد. در اين بخش براي كتب حديث صحاح سته 600 نمره در نظر گرفته مي شود. براي تفسير كشاف 100 نمره، براي تفسير بيـــضاوي 100 نمره و بـــراي تاريخ اسلامي 200 نمره، که جمعاً 1000 نمره پيش بيني مي شود. در بخش كامل في الفقه نيز نمرات كل 1000 مي باشد: 100 نمره براي كتاب صحيح البخاري، 100 نمره براي صحيح مسلم، 200 نمره براي تاريخ اسلام، 200 نمره ديگر براي كتاب هاي طحاوي، حجه الله البالغه، شرح مواقف وكتب ديگر فقهي.
نمرات دو بخش ديگر كامل نيز، بر همين منوال تقسيم مي شود.
درجه بندي فارغ التحصيلان مرحله كامل بر اساس نمرات
بـــراساس نمرات مأخوذه در امتحان، 20نفر اول به عنوان دانشجويان و طلاب ممتاز معرفي مي شوند و اسامي آنان در روزنامه ها چاپ مي شود.
امتيازات رتبه يكم
به كساني كه بالاتر از 60 درصد نمره در امتحان كسب كنند يعني از هزار امتياز 600 به بالا امتياز بگیرند، پذيرفته شدگان درجه اول تلقي مي شوند.
امتيازات رتبه دوم
به كساني كه در امتحان بين 45 درصد تا 59 درصد امتياز بگيرند، يعني از هزار امتياز، 450 به بالا امتياز گرفته باشند، پذيرفته شدگان درجه دوم تلقي مي شوند.
امتيازات رتبه سوم
به كساني كه در امتحان مركزي بين 33 درصد تا 44 درصد امتياز آورده باشند، پذيرفته شدگان درجه سوم تلقي مي شوند. اين آخرين درجه پذيرفته شدن در امتحان است. معمولاً از مجموع شركت كنندگان در امتحان 50 درصد پذيرفته شده و مابقي مردود مي شوند.
تعداد شركت كنندگان در امتحان
در سال 2001 در سراسر كشور جمعاً 50 هزار نفر در امتحان پاياني داخل شركت كردند، كه 5 هزار نفر از آنان خانم ها بودند. به طور معمول نصفي از مجموع شركت كنندگان در امتحان پاياني پذيرفته شده و به مرحله عالم راه مي يابند. در امتحان مرحله عالم نيز نصفي از مجموع شركت كنندگان معمولاً در امتحان پذيرفته مي شوند. البته تعداد كثيري از فارغ التحصيلان مرحله داخل و عالم راهي دانشگاه هاي عمومي مي شوند، به همين علت در مراحل فاضل و كامل ، تعداد دانشجويان به شدت كاهش مي يابد.
آگاهان اظهار عقيده كرده اند كه اگر مراحل فاضل و كامل به طور رسمي ارزشيابي نشود و فارغ التحصيلان آن نتوانند به دانشگاه ها و يا مراكز دولتي و ادارات راه يابند و استخدام شوند، به زودي به علت كاهش تعداد طلاب در مراحل فاضل و كامل، مدارس ديني کشور دچار كمبود دانشجو و طلاب شده و سرانجام به تعطيلي مي انجامند.
قرائت و تجويد قرآن
ناگفته نماند كه در مراحل داخل، عالم و فاضل رشته جداگانه اي به نام علم قرائت و تجويد براي طلاب علاقه مند وجود دارد. در اين رشته امتحان مركزي و سراسري نيز هم زمان با رشته هاي ديگر برگزار مي شود.
شرايط ثبت نام
ثبت نام براي ورود به مرحله داخل، فقط داشتن مدرك قبولي پنجم ابتدايي ملاك مي باشد، ليكن در مراحل عالم، فاضل و كامل فقط فارغ التحصيلان و قبول شدگان مرحله قبل اجازه ثبت نام دارند.
قابل ذكر است كه گرچه فارغ التحصيلان درجه داخل و عالم فرصت شركت در كنكور دانشگاه ها را پيدا كرده و در رشته هاي مورد نظر خود مي توانند تحصيل كنند، ولي متقابلاً فارغ التحصيلان نظام آموزشي عمومي كشور نمي توانند در مرحله اي از مراحل مختلف مدارس دينيه وارد شوند. زيرا به علت فقدان دروس اسلامي وادبيات عرب در مدارس عمومي، محصلين و دانشجويان معمولاً در خود آمادگي تلمذ در مدارس ديني را نمي بينند. از طرف ديگر دورة فوق العاده اي نيز وجود ندارد كه در آن فارغ التحصيلان و يا دانشجويان نظام آموزشي عمومي بتوانند در آن شركت نموده و زبان عربي و يا علوم اسلامي لازم را فرا گرفته و براي پذيرش در درس هاي مدارس ديني آماده شوند.
شهريه
مدارس ديني عالي بنگلادش بدون شهریه و رایگان است. در عوض، طلاب و يا دانشجويان به مسئولين مدرسه حق التدريس پرداخت مي كنند.
در مدرسه عالي داكا يك خوابگاه مجهز وجود دارد و در مدارس ديگر كشور ( شهرستان ها) نيز خوابگاه وجود دارد. در اين خوابگاه ها هزينه غذا و ... بر عهده طلاب مي باشد و فقط محل اسكان براي آنان مجاني است.
مدارس رسمي
در حال حاضر در بنگلادش سه مدرسه بزرگ ديني كاملاً رسمي وجود دارد. مدرسه عالي داكا، مدرسه عالي سيلهت و مدرسه عالي بوگرا. تمام هزينه هاي اين مدارس از طرف دولت تامين مي شود. در مابقي مدارس ، 80 درصد از حقوق معلمين را دولت پرداخت مي كند و بقيه 20 درصد حقو ق و هزينه هاي ديگر اداري، ساختماني و ... از منابع مردمي تامين مي شود.
ميدان فعاليت روحانيون
فارغ التحصيلان اين مدارس علاوه بر شغل روحاني، در مدارس ديني نيز به نام معلم ديني مدارس، ائمه جمعه و جماعات، مسئولين شئون اسلامي و ملي ونيز ادارات دولتي استخدام مي شوند. كساني كه به همراه معلم علوم ديني این مدارس از دانشگاه ها نیز فارغ التحصيلان می شوند، مي توانند در همه مشاغل دولتي و ملي استخدام شوند.
هدف دولت
دولت بنگلادش كه پشتيبان مدارس ديني است، هدفش اين است كه در كشور بايد قشري روحاني براي اداره امور مذهبي مردم و پاسخ به نيازهاي ديني و مذهبي جامعه ونيز اداره مساجد داشته و تربيت شوند. ولي همه دولت ها معمولاً نمي خواهند كه فارغ التحصيلان اين مدارس اداره حكومـــت را به دست بگيرند. علاوه بر اين افكار عمومي واحساسات مذهبي مردم تقاضا مي كند كه ازطرف دولت اين چنين مدارس ديني تحت پوشش قرار بگيرد تا نيازهاي مردم آن جامعه را پاسخ دهد، كه البته در بنگلادش نيز چنين است (مصاحبه با مولانا صلاح الدين، رئيس اسبق مدرسه عاليه داكا، 1380، رايزني فرهنگي ج .ا.ايران).