موج سوم مسیحیت در چین
مبلغان یسوعی و موج سوم مسیحیت در چین
در قرن چهاردهم، بسیاری از حوادث و پیشامدهای پیش بینی نشده به فروکش کردن تبلیغات مسیحیت در چین کمک کرد. از جمله میتوان به فراگیر شدن مرگ سیاه(طاعون) در اروپا و روی کار آمدن سلسلهی مینگ(1368 میلادی) در چین اشاره کرد که ادیان و آیینهای سنتی و بومی چین را به ادیان خارجی ترجیح می دادند. گفتنی است که پیش از آمدن مبلغان یسوعی، مسیحیت در چین اثر کمرنگی در فرهنگ و جامعهی چین گذاشته بود. ضمن اینکه هر موج جدید از مبلغان کاتولیک که به چین میآمدند از حضور و فعالیت گروههای هم کیش پیشین خود بی خبر بودند.
سومین مرحلهی مسیحیت در چین با آمدن مبلغان یسوعی کلیسای کاتولیک در سال 1797 میلادی شروع شد. این مبلغان سوار بر کشتیهای تجاری اروپاییها وارد سرزمین چین شدند. آنها در دوران اوج رنسانس در اروپا به چین آمدند، یعنی زمانی که فعالیت ضد اصلاحات موجب قوت گرفتن کلیسای کاتولیک شده بود. لذا مبلغان مسیحی مشتاقانه به دنبال بسط و گسترش دین خود در آسیا و هند و چین بودند. سیاحان و بازرگانان پرتغالی مستقر در ژاپن نیز در این زمینه به کمک آنها شتافتند. این مبلغان در اواخر دوران سلسلهی مینگ و اوایل دوران چینگ در 13 استان چین اقدام به راه اندازی کلیسا کردند. در سال 1610 تعداد پیروان کلیسا در چین حدود 2500 نفر بود ولی در 1617 شمار آنان به 13000، و در 1636 بالغ بر 38200 نفر، و در سال 1650 به 150 هزار نفر رسید. (Bai Shouyi, 2005) شخصیتهای سیاسی مهمی همچون شوگوانگچی و لیجیزائو و خواجگان درباری مثل پانگتیانشو و روو سه و حتی خود امپراتور یونگ لی از مینگ جنوبی، ملکه اش، و دواگر ملکهی مادر، و ولیعهدش، همگی به کیش مسیحیت گرویدند. این امر نشان می_دهد که در اواخر دوران مینگ و اوایل سلسلهی چینگ، مسیحیت به صورت وسیع گسترش یافته بود.
اصولا، چینیها با هرگونه تلاش به منظور تحمیل ایدئولوژیهای بیگانه مخالف بودند. به همین جهت بود که وقتی یسوعیان به عنوان سومین مرحله از هجوم مسیحیان به چین آمدند، با توجه به سابقهی بدی که از گذشته نسبت به آنان وجود داشت، نه در کسوت مبلغان مذهبی بلکه ابتدا تحت عنوان تکنیسینهای سودمند و افراد دانشمند در این کشور ظاهر شدند. ریاضیات، نجوم، جغرافی، هیدرولیک، تقویم و گاهنامه، توپ سازی و حتی نقاشی از جمله علومی بودند که یسوعیان از طریق معرفی آنها به چینیان وارد این کشور شدند. (ایزرائیلی رافائل، 1368)
ماتیو ریچی[1]، معروفترین مبلغ مسیحی بود که پیش از آمدن به چین، 4 سال در هند تحت تعالیم اساتید برجستهای در مورد چین و چگونگی تبلیغ در میان مردمان این سرزمین مطالعه کرده و در ماکائو با زبان چینی آشنا شده بود. وی در ماه اوت سال 1582 میلادی به همراه شخص دیگری به نام میشل روگری، برای تأثیر گزاری بیشتر، ابتدا با لباس راهبان بودایی و سری تراشیده وارد چین شد و تازمان مرگش هرگز این کشور را ترک نکرد. (ریچی ماتیو، 1387) این دو مبلغ وقتی متوجه شدند آیین بودا در جامعهی چین از جایگاه بالایی برخوردار نیست، تصمیم گرفتند برای تبلیغ مسیحیت از راه کنفوسیوس وارد شوند. لذا موهای خود را بلند و لباس راهبان کنفوسیوسی را بر تن میکنند. ماتیو ریچی و همراهانش در پکن اقامت گزیده و تمام آموختهها و تجربههای خود را به کار بردند تا چینیان را مسیحی کنند و با مسیحی کردن افراد مهمی از جمله چند تن از نخبگان کنفوسیوسی، به توفیقاتی هم دست یافتند. مبلغان یسوعی با معرفی دستاوردهای علمی اروپا در زمینههای ریاضی، نجوم، تلسکوپ، از آن برای پیشبرد تبلیغ مسیحیت استفاده کردند. مبلغان مسیحی تحت آموزشهای ماتیو برای تأثیر گذاری بیشتر و جذب نخبگان و عامهی مردم چین، برای خود نام چینی انتخاب و با پوشیدن لباس چینی و پذیرش شهروندی چینی و رعیتی پادشاه چین، موفقیت بزرگی به دست آورده و با تواضع و بردباری درهای فروبستهی امپراتوری سلسلهی مینگ را برای ورود عناصر خارجی تا اندازهای گشودند. این توفیقات حتی در دوران سلسلهی چینگ نیز استمرار یافت.
با اینکه در دورانهای تانگ و یوان نیز مسیحیت دو بار عمدتا توسط مبلغان و کشیشان ایرانی وارد چین شده بود، ولی هرگز تلاشی برای معرفی تفکرات و اندیشههای فلسفی مسیحی صورت نگرفته بود. بنابر این میتوان ماتیو ریچی را نخستین مبلغ مسیحی دانست که چینیان را به شکل همه جانبه و براساس نظام خاص تبلیغاتی کلیسا با این دین آشنا کرد. ماتیو ریچی جمعا نوزده اثر به زبان چینی تألیف و ترجمه کرد که یکی از آنها ابداع روشی برای آموزش زبان چینی برای خارجیان، به ویژه مبلغان مسیحی، بود که تلفظ زبان و واژگان چینی را با استفاده از حروف لاتین آسان میساخت. (همان : 69 و 71) کتاب دیگر او « هیأت اعزامی مسیحیان به چین» است که اثر بسیار مهمی در زمینهی چین شناسی به شمار میآید[i].
پس از مرگ ریچی، اختلافاتی پیرامون چگونگی اجرای آداب و مناسک دینی و روش تبلیغ مسیحیت، چگونگی کنار آمدن با باورهای سنتی چینیهای تازه مسیحی شده، دامنگیر جانشیان وی شد و دسیسههای دربار نیز برای آنان گران تمام شد. این مناقشات مدتهای مدیدی ادامه یافت، 8 پاپ برای حل این مشکلات تلاش کردند و دانشگاههای معتبر اروپا درگیر این مباحث شدند. رم در حل مناقشهی تناقض اعتقادی که چینیهای تازه مسیحی شده و مبلغان یسوعی با آن روبرو شده بودند، ابتدا دچار تردید شد ولی سر انجام از مخالفان اجرای مناسک سنتی چینی حمایت کرده و فتوایی به شرح زیر صادر کرد:
« چینیان باستان بت پرست بودند و چینیان جدید ملحد؛ آثار کلاسیک کنفوسویسی و حتی آثار منتشر شدهی یسوعی به زبان چینی عقایدی را آموزش میدهند که متناقض با ایمان و اعتقاد مسیحی است؛ مناسک دینی نیا پرستی نامشروع است، به این دلیل که این مناسک به محضر ارواح اجداد نثار میشود و لذا متضمن بتپرستی و خرافهپرستی است، شخص کنفوسیوس به شکل آشکار و عمومی، یک بتپرست و بهصورت شخصی، ملحد است و نباید توسط مسیحیان همچون قدیسی بزرگ انگاشته شود.»
اساسا این تصمیم بدین معنا بود که یک چینی تازه مسیحی شده باید میان«چینی بودن» و «کاتولیک بودن»یکی را انتخاب کند. در واقع، هر اندازه که مسیحیت در شیوهی زندگی چینیها بیشتر مداخله میکرد، چینیها با خشونت بیشتر با آن و حامیان سیاسی-نظامیاش یعنی غرب، مخالفت میکردند. و چون این گونه دخالتهای ناروا با هویت فرهنگی و ملی مردمان چین در تناقض بود، دربار امپراتوری چینگ، در سال 1724 میلادی، با صدور حکمی تبلیغ مسیحیت در این کشور را ممنوع اعلام کرد. با صدور این حکم به موج سوم و فصل مهمی از تاریخ کلیسای کاتولیک در چین قاطعانه خاتمه داده شد. اگرچه واتیکان بدون توجه به این ممنوعیت تلاش کرد همچنان در امور مسیحیان چینی دخالت کند، ولی امپراتور کانگشی ضمن سرزنش نمایندهی پاپ که در سال 1720 به دربار آمده و خواستار پیروی مسیحیان چینی از واتیکان شده بود گفت: «چین جایی برای کاتولیکها نیست و باید تبلیغ برای این دین ممنوع شود». (Bai Shouyi,2005: 383)
[1] - Matteo Ricci.
[i] - بخشی از این کتاب، در قرن یازدهم هجری توسط شخصی به نام محمد زمان به فارسی ترجمه شده است که توسط خانم لوجین دانشجوی مقطع دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران تصحیح و همراه با مقدمه ای مفصل و توضیحات اضافی و مقابله با ترجمه های کهن چینی، انگلیسی، و ایتالیایی، از سوی مرکز نشر میراث مکتوب در سال 1387 در تهران منتشر شده است.