دوره تسلط پان تركیست ها در تاجیکستان
دوره تسلط پان تركیست‌ها
یكی از عمده‌ترین تحولات سیاسی و فكری خاورمیانه در آغاز قرن بیستم ظهور جریان ناسیونالیسم در سراسر منطقه بود. در این میان سه جریان ناسیونالیستی عرب، ترك و ایرانی، بیش از همه بر سیر تحوّلات منطقه تأثیر گذاشت. ویژگی قومی جریان ناسیونالیسم عربی و تركی و تلاش آنها برای ایجاد یك دولت یكدست قومی و بحران هویت شدیدی كه در پایان قرن نوزدهم جامعۀ عثمانی را دربرگرفته بود، باعث شد كه هر دو ناسیونالیسم قومی عرب و ترك، به تدریج جنبۀ رمانتیک به خود گرفته و به مرزهای افراطی ایدئولوژی‌های «پان» قدم بگذارد، بدین خاطر بود كه این دو جریان از اوایل قرن بیستم به بعد گونه‌های افراطی ناسیونالیسم پان عربی و پان تركی را به خود گرفت و برای یكپارچه شدن سرزمین‌های پراكنده‌ای که به گمان آنها نشان از رگه‌های قومی آنها داشت تلاش شد. ظهور پان تركیسم از نیمۀ دوم قرن 19 تا پایان قرن 20 ادامه داشت. این مسأله در ماوراءالنهر علیه تاجیکان به کار رفت و در تاشكند و سمرقند و بخارا گروهی از سیاستمداران و نویسندگان شوونیست در سال 1917و 1918 به سركوب اندیشه و انگیزه‌های استقلال‌طلبان تاجیك پرداختند. این دسته از پان‌تركیست ها دست‌پروردگان مكاتب عثمانی محسوب میشدند که با انتشار مقالاتی در نشریات گوناگون می‌كوشیدند تا اثبات كنند كه در سراسر آسیای مرکزی به غیر از بدخشان و وادی بالاآب زرافشان مردمی به نام تاجیك وجود ندارد و اگر هم عده‌ای فارسی زبان در سمرقند و بخارا پیدا شوند در اصل از تركهایی هستند كه زیر نفوذ تمدن ایرانی، زبان و ملیت خود را گم كرده و باید به اصل و نسب تركی خود بازگردند. این حركت از روندهای اثرگذار فرهنگی و سیاسی در آغاز قرن 20 آسیای مركزی بود و تأثیر آن بر روشنفكران اصلاح طلب تا بدان جا پیش رفت كه بسیاری از كسانی را كه دارای هویت تاجیك و زبان فارسی بودند تحت تأثیر قرار داد و آنان در کوتاه مدت پایگاه و جایگاه زبان و فرهنگ ملی خود را انكار كردند. از جملۀ این روشنفکران میتوان به عبدالرئوف فطرت، فیض‌ا... خواجهاف و عبدالقادر محی‌الدیناف اشاره کرد. صدرالدین عینی برای پاسخ‌گویی به این گروه كتاب «نمونه ادبیات تاجیك» و در 1924 در روزنامة آواز تاجیك رمان «آدینه» و در دیگر مجلات مقالاتی با عنوان: قوم تاجیك و روزنامه، دربارۀ مكتب و معارف تاجیك، تاجیكان كوهستان، قابلیت تشكیلاتی در تاجیكان، كار تاجیكستان گل كردنی است و ... را به چاپ رساند. با چاپ كتاب نمونه ادبیات تاجیك، این گروه با راه اندازی غوغایی ساختگی در1930 كتاب را ضد انقلاب معرفی کرده و مانع توزیع آن شده و آن را آتش زدند. این غائله هم اگر چه نتایج آن برای تاجیکان تاکنون نیز باقی است، اما دیری نپائید و از بین رفت(خدایار، 1384: 181- 185).