جریان های شاخص تصوف در عراق

جریان ها یا طریقت­ های تصوف در عراق شامل جریان های متعددی هستند که در زیر به اصلی­ ترین آنها می­ پردازیم.

طریقه قادریه

این جریان یکی از قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین جریان های تصوف در عراق است که به عبدالقادر گیلانی نسبت داده می‌شود. شيخ عبدالقادر گيلانی متوفی در سال 562 هـ ق در محله باب الشيخ در بخش شرقی بغداد دفن شده است. هم اکنون مرقد شيخ عبدالقادر گيلانی ملقب به قطب اعظم زيارتگاه پيروان اين طريقت است که علاوه به مردم سنی عراق، پيروان بسياری در شبه قاره هند دارد. پيروان اين مکتب، وحدت وجودی را قبول دارند و به محبت و خدمت شهرت دارند. اگر چه در اصل از بيم حنابله برخاسته‌اند، اما تا حدود زيادی اهل تسامح هستند. در اين طريقت بر حفظ سنت و شعائر تأکيد می شود و اين طريقت در سراسر بلاد اسلامی منتشر شده است. تکیه‌های قادریه در بغداد از جمله مکان‌هایی هستند که جلسات ذکر، مدح نبوی و فعالیت‌های خیریه مانند اطعام، کمک به نیازمندان و توزیع کمک‌های غذایی برگزار می‌شوند. مهم‌ترین تکیه‌های این جریان شامل تکيه قادریه مرکزی در محله باب الشيخ، تکیه البندیجی و تکیه قادریه در عظمیه  است.

طریقه رفاعيه

اين طرقيت منسوب به ابوالعباس سيدی احمد رفاعی بصری است متوفی در سال 578 هـ ق است. او از شهر بصره است ولی سلسله شيوخ اين طريقت به معروف کرخی می رسد. پيروان اين طريقت، جهانگرد و خانه به دوش و در کار رياضت و تربيت و ترتيل ذکر تندروتر از قادريه‌اند. اين طريقت در عراق رواج دارد و در بسياری از شهرهای سنی نشين مراسم ذکر خود را برگزار می کنند و در سالروز ولادت پيامبر اکرم (ص) در دوازدهم ربيع‌الاول هر ساله مراسمی را در کنار قبر ابوحنيفه (الامام الاعظم) در محله اعظميه بغداد برگزار می کنند. طریقت رفاعیه تأکید زیادی بر عمل به قرآن و سنت و همچنین محبت به اهل بیت و صحابه پیامبر داشت. این طریقه به حضور قلب و ذکر الله به ویژه در جمع‌های عمومی تأکید دارد. تکیه‌های رفاعیه در بغداد عبارتند از: تکيه عليّه رفاعيه در منطقه الغزاليه؛ تکيه بيت أبی خمره الرفاعيه و؛ تکيه الرفاعيه در منطقه الأعظميه.

طریقه نقشبنديه

اين طريقت منسوب به خواجه بهاءالدين محمد نقشبند متوفی در سال 792 هـ ق است. نقشبنديه شاخه‌ای منشعب از سلسله خواجگان است که به خواجه احمد عطا سيوی معروف به حضرت ترکستان منسوب بوده است. بعدها اين سلسله در هند مخصوصاً در دوره اقتدار مغولان هند، نفوذ داشتند. این طریقه به توبه مستمر، اطاعت از شریعت، صحبت با صالحان و مشاوره با شیخ در امور دنیوی و اخروی تأکید دارد. پيروان اين طريقت در آغاز طرفدار زهد و فقر و سادگی بودند و انديشه وحدت وجودي داشتند، اما بعدها برخي از آنان به مدح گويي و مال اندوزي روي آوردند. در این طریقه، درک حقیقت و رسیدن به کمال معنوی از طریق پیروی از اصول اسلام و عرفان است. در عراق اين طريقت بويژه در منطقه کردستان عراق پيرواني دارد و بسياری از شخصيت‌های سياسی کرد عراق بويژه خاندان بارزانی در گذشته جزو شيوخ اين طريقت بودند، قبل از آنکه به عرصه سياست روی بياورند. طریقه نقشبندیه در بغداد پیش از سال 2003 میلادی بسیار محبوب بود و تکیه‌های خاص خود را داشت. اما با شروع جنگ و اشغال عراق، بسیاری از تکیه‌ها بسته شدند و فعالیت‌های این طریقه کاهش یافت. در دوران اشغال، "جيل رجال الطريقة النقشبنديه" به عنوان یک گروه مقاومت ضد اشغال‌گری آمریکایی شناخته شد. این گروه در عملیات‌های نظامی علیه نیروهای اشغال‌گر فعال بود و پس از آن بسیاری از تکیه‌های نقشبندیه در بغداد بسته یا به مناطق دیگر منتقل شدند.

  طریقه کسنزانیه

یک شاخه از طریقه قادریه است که در عراق به ویژه در مناطق کردستان رواج دارد. نام این طریقه از کلمه "کسنزان" به معنی "ناپیدا" یا "راز بزرگ" گرفته شده است. کسنزانیه به شیخ عبدالکریم معروف به شاه کسنزان که در سال 1240 ه ق در منطقه شمال عراق متولد شد، منسوب است. در این طریقت تمام دستورهای شریعت دین اسلام رعایت می شود و شروع آن با توبه به درگاه خدا و بیعت مستقیم به دست پیر طریقت توسط خلیفه­ هایی که پیر برگزیده است، آغاز می شود. این طریقه به‌طور خاص به سر الأسرار یا رازهای الهی اشاره دارد که تنها توسط خانواده‌های خاصی مانند عشیره برزنجیه حفظ می‌شود. تکیه‌های کسنزانیه نیز در بغداد وجود دارد که شامل تکیه القادریه الکضرزانية در محله الموصل و دیگر محله‌ها است. در این تکیه‌ها، حلقه­ های ذکر، آموزش‌های دینی و مناسبتهای مذهبی مانند میلاد پیامبر و میلاد عبدالقادر گیلانی برگزار می‌شود.

طریقه نبهانیه

این طریقه یکی از انشعابات فرقه شاذلیه، منسوب به شیخ محمد بن احمد، بن نبهان پسر خضر زبیدی است که به لقب نبهانی که نام جد اوست مشهور گردید. شیخ در سال 1318 ه ق(1900 میلادی) در منطقه باب النیرب حلب سوریه متولد شد. افکار شیخ نبهانی در علوم تربیتی و روحی با اندیشه ­های تصوف هماهنگ است. ولی در بعضی آداب و رسوم طریقت با آنان تفاوت دارد. شیخ در طریقت به ملازمه کامل شریعت معتقد بود و در راه مبارزه با انحراف تصوف تلاش فروان داشت و به حاکمیت مطلق شریعت، قرآن و سنت در همه امور صوفیان اعتقاد داشت. فرقه نبهانیه امروز بیشتر در ناحیه غرب عراق از جمله استان الانبار حضور دارد و بیشتر مریدان این فرقه از کسانی هستند که اهل علم و تقوی محسوب می ­شوند و آنان در این استان فعالیت و نقش اجتماعی مهمی داشته ­اند.

طریقه خضریه

این فرقه به حضرت خضر (ع) منسوب است و خضر در اعتقاد صوفیه نماد مراد و پیر کامل است. موسس این فرقه در عراق سید علی سید احمد صوفی نعیمی حسینی، مردی بی­سواد اهل شهر موصل است که در سال 2016 وفات یافت. پیروان این طریقت می ­گویند سید علی در سال 1972 میلادی در لب رود فرات با حضرت خضر (ع) دیدار کرده و طریقت و عهد را از او گرفته است. پیروان خضریه پیر و مرادی ندارند و معتقدند حضرت خضر مرشد کامل است. این طریقت را می­توان طریقتی باطنی نامید که در برابر آن طریقت های قادری و نقشبندی جزء طریقت های ظاهری به حساب می ­آیند. این فرقه بجز در بحث رابطه با پیر یا انسان کامل طرز فکر متفاوت و خاصی ندارند و در راه تصوف و سیر و سلوک، پیرو فرقه­ های کهن تر مانند قادریه و رفاعیه هستند. پیروان این طریقت هیج یکی از طریقت های دیگر را نفی یا تخریب نمی ­کنند. مرکز فعالیت این فرقه ابتدا در شهر موصل عراق بود، ولی به تدریج به بغداد و دیالی منتقل شد. در حال حاضر مرکز فعالیت این فرقه در شهر دیالی است و پیروان آنان در میان مردم تاثیرات اجتماعی و فرهنگی دارند.

در میان طریقه ­های بالا سه مورد نخست جزو طریقت های کهن و اصلی و سه مورد بعدی جزء فرقه ­های نوظهور تصوف در عراق هستند. در کنار این موارد می ­توان به برخی دیگر از فرقه­ های تصوف در عراق اشاره کرد که از جمله عبارتند از: سهروردیه، شاذلیه، علویه، حیدریه و ملامتیه.