وضعیت کتابخانه‌ها در عراق

مردم عراق تاریخی درخشان و سرشار از علم و دانش را دارا هستند و آنها از اولین ملت هایی هستند که کتابخانه ها را تاسیس و به مطالعه و پژوهش علمی تشویق کردند. این مسئله با تاسیس اولین کتابخانه جهان یعنی کتابخانه آشور بانیپال قابل مشاهده است. این کتابخانه در قرن هفت پیش از میلاد تاسیس شد و به نام آشوربانیپال، آخرین و مشهورترین پادشاه امپراطوری آشوری جدید نام گذاری شد. این کتابخانه، دارای لوح های گلی بسیاری بوده است که در آن زمان به جای کتاب بر روی آن ها نوشته می‌شده و این لوح ها به زبان اکدی و شامل موضوعات مختلف و متنوع مناسب زمان خود است. کتابخانه آشوربانیپال که برخی آن را قدیمی‌ترین کتابخانه جهان می‌خوانند و لقب کتابخانه فکر یا کتابخانه مراقبه سلطنتی به آن داده شده است، در شهر نینوی که اکنون در کشور عراق واقع شده، قرار داشته است. دانشمندان متعقدند این کتابخانه پس از تخریب نینوی در سال 612 پیش از میلاد ویران شد و در نتیجه جنگ، کتابخانه به آتش کشیده شد و لوح های موجود در آن ذوب شدند. کتابخانه شامل 30 هزار لوح میخی در موضوعات متنوع از جمله متون علمی و مذهبی و همچنین آثار ادبی مانند حماسه گیلگمش بود که قدمت آن بیش از 4000 سال تخمین زده می‌شود. بقایای کتابخانه در قرن نوزدهم میلادی کشف شد و بیشتر لوح های یافت شده، اکنون در موزه بریتانیا در لندن و موزه لوور در پاریس قرار دارند.

در دوره تمدن اسلامی، خلفای بنی‌عباس از بزرگترین مشوقان تاسیس کتابخانه بودند. آنان مدارسی برپا کردند و کتابخانه‌های نفیسی برای آنها ایجاد کردند. از مشهورترین کتابخانه‌های مسلمانان در بغداد در این عصر می‌توان به بیت الحکمه اشاره کرد که توسط هارون الرشید در سال 215ق/830 م در بغداد ساخته شد. این کتابخانه متجاوز از چهار میلیون جلد کتاب داشت. این کتابخانه تا قرن ششم هجری/دوازدهم میلادی به فعالیتهای خود ادامه داد. علاوه بر بیت الحکمه، مجموعه‌ای از کتابخانه‌های عمومی در سرزمین عراق وجود داشت که برخی آن را به پنج بخش تقسیم می‌کنند: کتابخانه‌های خلفا‌؛ کتابخانه‌های شاهان و سلاطین؛ کتابخانه‌های عمومی؛ کتابخانه‌های وزراء و؛ کتابخانه‌های شخصی.

پس از تصرف بغداد توسط معزالدوله از خاندان آل بویه و به قدرت رسیدن شیعیان در سال 334 قمری، بغداد بار دیگر به کانون مهم علم و تمدن اسلامی تبدیل شد. از مراکز علمی عصر آل بویه در بغداد، چند کتابخانه مهم بود که در آن عصر مانند نداشت. از جمله کتابخانه ابونصر شاپور بن اردشیر وزیر بهاءالدوله که در قسمت کرخ بغداد تاسیس شد و مجموعه‌ای بیش از ده هزار جلد کتاب داشت. این کتابخانه با کتابخانه بیت الحکمه رقابت می‌کرد. کتابخانه سید مرتضی در  بغداد با هشتاد هزار جلد کتاب و کتابخانه سید رضی به نام دارالعلم نیز از جمله کتابخانه‌های مهم بغداد در این عصر بود. کتابخانه شیخ الطائفه، شیخ طوسی نیز محل تجمع رجال علم بود. اما این عصر طلایی بغداد با تصرف شهر به دست احمد دیلمی ملقب به معزالدوله شروع و با اشغال آن توسط طغرل بیک سلجوقی در سال 447 هجری قمری به پایان یافت. وی بسیاری از بناهای بغداد از جمله کتابخانه‌ها را ویران کرد.  اما در سال 457 قمری نیز خواجه نظام الملک با تاسیس نظامیه بغداد کتابخانه بزرگی را تاسیس کرد. در سال 625 قمری نیز المستنصربالله، خلیفه عباسی کتابخانه بزرگی در مدرسه‌ای به نام مستنصریه ساخت. اما حمله هلاکوخان مغول به بغداد در سال 656 قمری باعث تخریب و انهدام گسترده کتابخانه‌های این شهر شد.

در عراق معاصر کتابخانه‌های مختلفی ظهور کرده‌اند. کتابخانه ملی عراق (دار الکتب والوثائق العراقـیـه) در ۱۹۲۴ تأسیس شده است و در منطقه تجاری و پر جمعیت بغداد به‌نام باب‌المعادن قرار دارد. کتابخانه ملی عراق در ۱۹۲۴، تعداد ۳۹۰۰۰ جلد کتاب داشت. آرشیو ملی عراق نیز در سال ۱۹۶۳ تأسیس شد و در ۱۹۸۷ در کتابخانه ملی ادغام گردید و دارالکتب والوثائق را تشکیل دادند. این مرکز زیر نظر وزارت اطلاعات اداره می‌شد. ساختمان کتابخانه ملی در ۱۹۷۶ افتتاح شده است و یک میلیون جلد ظرفیت دارد و دارای ۴۱۴۰ مترمربع فضا و تعداد ۱۱۱ صندلی مطالعه بوده است. مجموعه کتابخانه ملی عراق در ۱۹۹۳ بالغ بر ۴۲۰۰۰۰ جلد کتاب، و ۴۰۰۰۰ جلد نشریه ادواری بود. مجموعه آرشیو ملی در این سال دارای ۵ میلیون مدرک در ۴۰۰۰۰ فایل سازماندهی شده است. بر اساس گزارش منتشر شده در ۱۹۹۸، این کتابخانه دارای بالغ بر ۵۷۵۰۰۰ کتاب، ۱۲۰ عنوان نشریه ادواری، ۱۵۲۸۰ پایان‌نامه تحصیلی، ۵۲۸۹ ماده دیداری و شنیداری، ۴۲۰۵ نقشه، و ۸۰۶۰۶۱۵ سایر منابع بوده است.

در سال 1980، حدود هفتاد و سه کتابخانه عمومی در بغداد به فعالیت مشغول بودند که مجموعه‌ای در حدود پانصد هزار جلد کتاب داشتند. در دوره بعث برخی از کتابخانه‌های عمومی عراق عبارت بودند از: کتابخانه عمومی موصل با 44000 جلد کتاب؛ کتابخانه عمومی قادسیه با مجموعه‌ای بیش از 17000 جلد کتاب؛ کتابخانه عمومی کازینه در بغداد با بیش از یازده هزار جلد کتاب و کتابخانه های دیگری مانند الکندی و العظیمیه. کتابخانه موزه عراق نیز دارای بیش از هشتاد هزار جلد کتاب بود. علاوه بر این کتابخانه‌های متعددی در دانشگاههای مختلف عراق فعال بوده‌اند. کتابخانه مرکزی دانشگاه بغداد که در سال 1959 تاسیس شد، دارای مجموعه‌ای بیش از 43000 جلد کتاب بوده است. کتابخانه دانشگاهی بصره که در سال 1965 تاسیس شد، دارای مجموعه‌ای بالغ بر 52000 جلد کتاب است. کتابخانه دانشکده هنر در بغداد که در سال 1949 گشایش یافت، بیش از 10500 جلد کتاب داشته است. کتابخانه دانشگاهی المستنصر که در سال 1964 گشایش یافت، تا سال 1972، بیش از 44000 کتاب داشت. از دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی کتابخانه دانشکده علوم پزشکی، اقتصاد و مدیریت با دهها هزار جلد کتاب قابل اشاره است.

با حمله امریکا به عراق و اشغال این کشور، عراق با موج بی‌نظمی رو به رو شد که در جریان آن همه کتابخانه‌های دانشگاه‌ها به جز مناطق کردنشین در معرض غارت سازمان یافته قرار گرفت و بخشهای از ساختمانهای کتابخانه‌ها نیز به آتش کشیده شد. ساختمان کتابخانه ملی در جریان حمله نظامی امریکا به عراق، یک‌بار در ۱۴ آوریل ۲۰۰۳ و بار دیگر یک هفته پس از آن دچار آتش‌سوزی عمدی شد و ساختمان آن آسیب اساسی دید. پس از آتش‌سوزی‌های سال ۲۰۰۳ از تعداد مواد موجود در کتابخانه اطلاعی در دست نیست. نشریات ادواری کتابخانه ۴۱۲۰۰۰ اعلام شده که معلوم نیست این تعداد مربوط به‌عنوان‌های نشریات ادواری یا تعداد نسخه‌های نشریات ادواری در کتابخانه است. مدیر بخش نسخ خطی، مجموعه کتابخانه را ۱۲۰۰۰۰۰۰ می‌داند، ولی کارشناسی که پس از اشغال عراق از این کتابخانه بازدید کرده است، تعداد کتاب‌ها را از روی طول قفسه‌های کتابخانه حدود ۲۰۰۰۰۰ جلد تخمین زده است.

در شرایط جدید عراق، علاوه بر کتابخانه ملی، کتابخانه های عمومی و دانشگاهی مختلفی در عراق فعالند و با بهبود شرایط امنیتی و اقتصادی، تلاشهای جدیدی برای تقویت کتابخانه‌ها در جریان است، با این حال همچنان چالشهای مهمی وجود دارد. کتابخانه دانشگاه موصل که زمانی دارای بیش از یک میلیون عنوان کتاب بود، در دوران اشغال توسط داعش به شدت آسیب دید، حدود ۸۵ درصد از مجموعه آن نابود شد و برخی از نسخه‌های ارزشمند در بازار سیاه به فروش رسید. در بغداد، بیش از ۲۰ کتابخانه عمومی وجود دارد که بسیاری از آن‌ها به دلیل بی‌توجهی دولت، کمبود منابع و عدم نوسازی، فعالیت محدودی دارند. برخی از این کتابخانه‌ها حتی فاقد تابلوهای مناسب هستند و مردم از مکان آن‌ها آگاه نیستند.

در شهرهای مذهبی عراق نیز کتابخانه‌های مهمی از قرون گذشته فعال بوده که هم اکنون نیز برخی از آنها به فعالیت خود ادامه می‌دهند. به خصوص در نجف کتابخانه‌های عمومی و خصوصی مختلفی از گذشته تا کنون فعالیت داشته است. این کتابخانه‌ها به‌دلیل وجود حوزه علمیه نجف و حضور عالمان شیعه، دارای اهمیت بسیار بوده، اما گذشت زمان، کم‌توجهی، کوتاهی در حفظ و مراقبت و تقسیم کتابخانه‌های خصوصی بین وارثان و به فروش ‌رساندن آن‌ها دلیل از بین‌رفتن اکثر کتابخانه‌ها شد. برخی پژوهشگران معتقدند هیچ کتابخانه‌ای در نجف جز کتابخانه علویه، بیش از ۱۵۰ یا ۲۰۰ سال عمر نکرده است. این کتابخانه همچنان از اصلی‌ترین کتابخانه‌ها در نجف است. علا.ه بر این برخی از مهمترین کتابخانه‌های بزرگ و مهم نجف عبارتند از:

• کتابخانه شوشتری؛
• کتابخانه آل جواهر؛
• کتابخانه آل یاسین و؛
• کتابخانه محلاتی.

در اقلیم کردستان، وضعیت کتابخانه‌ها نسبتاً بهتر است.  در این منطقه، نود کتابخانه عمومی وجود دارد که در شهرهایی مانند اربیل، سلیمانیه و حلبچه فعال هستند. این کتابخانه‌ها دارای منابعی به زبان‌های کردی، عربی، فارسی، انگلیسی و ترکی هستند. کتابخانه‌های اقلیم کردستان به‌ویژه در زمینه تبادل فرهنگی با ایران فعال هستند و کتاب‌های فارسی در این کتابخانه‌ها موجود است. کتاب‌های دانشگاهی نیز عمدتاً به زبان انگلیسی هستند.