پیشینه اهل سنت در یمن

پیشینه اهل سنت در یمن شامل ورود اسلام به یمن و شکل‌گیری اهل سنت، تحولات مذهبی و سیاسی پس از ورود اسلام به یمن، نقش اهل سنت در ساختار اجتماعی و اقتصادی یمن، تأثیر جریان‌های مذهبی مدرن بر اهل سنت یمن، تعاملات منطقه‌ای و جهانی اهل سنت یمن، نقش علمای اهل سنت در حفظ هویت دینی و چالش‌ها و فرصت‌های معاصر

ورود اسلام به یمن و شکل‌گیری اهل سنت

ورود اسلام به یمن به واپسین سال‌های حیات پیامبر اسلام (ص) بازمی‌گردد. در سال دهم هجری، حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) به دستور پیامبر به یمن اعزام شد تا مردم این سرزمین را به اسلام دعوت کند. مأموریت وی در منطقه نجران و صنعا با استقبال قبایل محلی همراه بود و اسلام بدون درگیری نظامی در میان بخش‌هایی از جامعه یمنی گسترش یافت. Shafaqna English,) n.d.).

پیش از آن، یمن تحت تأثیر حکومت‌های ایرانی و حبشی قرار داشت. حاکم ایرانی یمن، باذان، پس از دریافت نامه پیامبر اسلام و مشاهده نشانه‌های نبوت، اسلام آورد و زمینه‌ساز پذیرش اسلام توسط ایرانیان مقیم یمن شد. (Rahimi & Taheri, 2021)

این گروه نقش مهمی در تثبیت اسلام در منطقه ایفا کردند و در مقابله با جنبش‌های ارتدادی پس از وفات پیامبر، از جمله قیام اسود عنسی، مشارکت فعال داشتند. (TheCollector, 2023)

در دوران خلفای راشدین، اسلام سنی در یمن تثبیت شد و با گسترش خلافت اموی و سپس عباسی، گرایش‌های اهل سنت به‌ویژه در مناطق جنوبی، شرقی و ساحلی یمن تقویت گردید.

در این دوره، مدارس حدیثی و مراکز علمی وابسته به اهل سنت شکل گرفتند و راویان یمنی در انتقال سنت نبوی نقش برجسته‌ای ایفا کردند. پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد که یمن در قرون نخستین اسلامی، یکی از مراکز مهم تولید و نشر حدیث بوده است، به‌ویژه در مناطق حضرموت و عدن.

با گذر زمان، مرزبندی‌های مذهبی در یمن آشکارتر شد. در حالی که مناطق شمالی و کوهستانی بیشتر تحت نفوذ شیعیان زیدی قرار گرفتند، مناطق جنوبی و ساحلی به پایگاه‌های اصلی اهل سنت تبدیل شدند. این تقسیم‌بندی مذهبی، زمینه‌ساز شکل‌گیری ساختار دینی متنوعی در یمن شد که تا امروز ادامه دارد.

تحولات مذهبی و سیاسی پس از ورود اسلام به یمن

با ورود اسلام به یمن در دوران خلافت خلفای راشدین، ساختار مذهبی این سرزمین به‌تدریج دچار دگرگونی شد. در پی گسترش خلافت اموی و سپس عباسی، گرایش‌های اهل سنت، به‌ویژه مذهب شافعی، در مناطق جنوبی، شرقی و ساحلی یمن تقویت گردید. در این دوره، مراکز علمی و مدارس حدیثی در شهرهایی چون حضرموت، عدن و شبوه شکل گرفتند و راویان یمنی نقش مهمی در انتقال سنت نبوی ایفا کردند.

در قرن سوم هجری، با مهاجرت امام زید بن علی و پیروانش به مناطق شمالی یمن، مذهب زیدی در نواحی کوهستانی این کشور ریشه گرفت. زیدیان با تأکید بر عدالت‌خواهی، علم‌گرایی و مبارزه با ظلم، توانستند نفوذ قابل توجهی در میان قبایل شمالی یمن پیدا کنند و حکومت‌های محلی زیدی را بنیان نهند. این جریان، ضمن حفظ استقلال نسبی از خلافت‌های مرکزی، ساختار سیاسی خاصی را در شمال یمن شکل داد.

در قرون بعدی، یمن شاهد رقابت‌های مذهبی و سیاسی میان زیدیان و اهل سنت بود. در حالی که زیدیان در مناطق کوهستانی شمالی حکومت‌هایی با گرایش شیعی تشکیل دادند، اهل سنت در مناطق ساحلی و جنوبی تحت نفوذ خلافت‌های مرکزی باقی ماندند. این تقابل مذهبی، ساختار دینی یمن را به دو قطب اصلی تقسیم کرد که آثار آن تا امروز نیز مشهود است.

از قرون میانه به بعد، تصوف نیز در یمن گسترش یافت. شهر تریم در حضرموت به یکی از مراکز مهم تصوف تبدیل شد و طریقت‌هایی چون قادریه و شاذلیه در میان مردم نفوذ پیدا کردند. این جریان‌ها نقش مهمی در تلطیف فضای مذهبی و تقویت روحیه معنوی ایفا کردند.

در دوران معاصر، ساختار مذهبی یمن همچنان متنوع باقی مانده است. اهل سنت (شافعی‌ها) در جنوب و شرق، زیدی‌ها در شمال، و اقلیت‌هایی چون اسماعیلیان و صوفیان در برخی مناطق حضور دارند. این تنوع مذهبی، هم فرصت‌هایی برای همزیستی فراهم کرده و هم زمینه‌ساز چالش‌هایی در دوره‌های بحران سیاسی بوده است.

نقش اهل سنت در ساختار اجتماعی و اقتصادی یمن

اهل سنت، به‌ویژه در مناطق ساحلی و جنوبی یمن مانند عدن، حضرموت و شبوه، نقش مهمی در شکل‌گیری ساختارهای اجتماعی و اقتصادی ایفا کردند. این مناطق به دلیل موقعیت استراتژیک خود در مسیر تجارت دریایی میان شبه‌جزیره عربستان، آفریقا و شبه‌قاره هند، از مراکز مهم بازرگانی در جهان اسلام بودند. تجار و بازرگانان سنی‌مذهب در این مناطق، با ایجاد شبکه‌های تجاری و پیوندهای فرهنگی با دیگر جوامع اسلامی، به گسترش فرهنگ و معارف اسلامی کمک کردند. بازارهای عدن و بندر المکلا در حضرموت به مراکز تبادل کالاها و ایده‌ها تبدیل شدند و علمای اهل سنت در این شهرها نقش برجسته‌ای در آموزش و ترویج فقه شافعی داشتند.

در این دوره، قبایل سنی‌مذهب در مناطق شرقی و جنوبی یمن، به‌ویژه در حضرموت، به دلیل استقلال نسبی خود از خلافت‌های مرکزی، توانستند ساختارهای اجتماعی مبتنی بر سنت‌های قبیله‌ای و مذهبی را حفظ کنند. این ساختارها، که ترکیبی از قوانین عرفی و شریعت اسلامی بود، به انسجام اجتماعی در این مناطق کمک کرد. حضور علمای برجسته شافعی، مانند ابوبکر بن عبدالله العیدروس در عدن، به تقویت جایگاه اهل سنت در برابر جریان‌های رقیب مانند زیدیان کمک کرد.

تأثیر جریان‌های مذهبی مدرن بر اهل سنت یمن

در قرن بیستم، با ظهور جریان‌های مذهبی مدرن مانند سلفی‌گری و وهابی‌گری، اهل سنت یمن شاهد تحولات جدیدی شدند. نفوذ این جریان‌ها، که از طریق تعاملات با عربستان سعودی و دیگر کشورهای خلیج فارس وارد یمن شد، به‌ویژه در مناطق جنوبی و شرقی تأثیرگذار بود. این جریان‌ها با تأکید بر بازگشت به اصول اولیه اسلام و رد برخی از سنت‌های محلی، مانند آیین‌های صوفیانه، به رقابت با گرایش‌های سنتی شافعی پرداختند. این موضوع گاه به تنش‌هایی میان گروه‌های سنی سنتی و طرفداران سلفی‌گری منجر شد.

با این حال، شافعی‌های سنتی همچنان پایگاه قوی خود را در مناطق ساحلی حفظ کردند. در دهه‌های اخیر، گروه‌هایی مانند جنبش اصلاح (الإصلاح)، که ترکیبی از اخوان‌المسلمین و گرایش‌های سلفی را نمایندگی می‌کند، نقش مهمی در سیاست و جامعه یمن ایفا کرده‌اند. این جنبش به‌ویژه در میان اهل سنت جنوب و شرق یمن نفوذ قابل توجهی داشته و در تحولات سیاسی معاصر، از جمله درگیری‌های داخلی یمن، نقش‌آفرینی کرده است.

تعاملات منطقه‌ای و جهانی اهل سنت یمن

اهل سنت یمن، به دلیل موقعیت جغرافیایی این کشور، همواره در تعامل با جوامع اسلامی منطقه و جهان بوده‌اند. مهاجرت‌های گسترده یمنی‌های سنی‌مذهب به کشورهای حاشیه خلیج فارس، شرق آفریقا و آسیای جنوب شرقی، به‌ویژه از منطقه حضرموت، منجر به ایجاد جوامع دیاسپورای یمنی شد که تأثیرات فرهنگی و مذهبی عمیقی بر مناطق مقصد گذاشتند. به عنوان مثال، یمنی‌های حضرموتی در اندونزی و سنگاپور نقش مهمی در ترویج فقه شافعی و طریقت‌های صوفیانه داشتند.

این تعاملات دوسویه بود و جریان‌های فکری و مذهبی از دیگر نقاط جهان اسلام، مانند اخوان‌المسلمین مصر و سلفی‌گری سعودی، بر جامعه سنی یمن تأثیر گذاشتند. این تأثیرات به‌ویژه در دوران معاصر، با افزایش دسترسی به رسانه‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی، شدت بیشتری یافت و به شکل‌گیری گفتمان‌های جدید در میان اهل سنت یمن منجر شد.

نقش علمای اهل سنت در حفظ هویت دینی

علمای اهل سنت در یمن، به‌ویژه در مناطق حضرموت و عدن، نقش محوری در حفظ و ترویج هویت دینی این جامعه داشتند. مراکز علمی مانند دارالزهراء در تریم و دارالعلوم در عدن، به‌عنوان پایگاه‌های آموزش فقه شافعی و علوم اسلامی، نسل‌هایی از علما و فقها را تربیت کردند که در نشر معارف اسلامی و حفظ سنت‌های دینی نقش داشتند. این مراکز همچنین به‌عنوان نقاط تلاقی فرهنگ‌های مختلف عمل کردند و تعاملات فکری میان یمن و دیگر مناطق جهان اسلام را تسهیل نمودند.

علاوه بر این، علمای سنی در برابر چالش‌های سیاسی و مذهبی، مانند نفوذ جریان‌های زیدی یا سلفی، با تأسیس نهادهای آموزشی و دینی، به حفظ استقلال فکری و مذهبی اهل سنت کمک کردند. این تلاش‌ها به‌ویژه در دوره‌های بحران، مانند اشغال عثمانی و استعمار بریتانیایی در جنوب یمن، اهمیت بیشتری یافت.

چالش‌ها و فرصت‌های معاصر

در دوران معاصر، اهل سنت یمن با چالش‌های متعددی مواجه بوده‌اند. جنگ داخلی یمن (۲۰۱۵-تاکنون) و رقابت‌های سیاسی و مذهبی میان گروه‌های مختلف، از جمله زیدی‌ها (حوثی‌ها) و گروه‌های سنی‌مذهب، به پیچیدگی‌های ساختار مذهبی این کشور افزوده است. نفوذ گروه‌های افراطی مانند القاعده در شبه‌جزیره عربستان (AQAP) در برخی مناطق سنی‌نشین، به‌ویژه در حضرموت، چالش‌های جدیدی برای جامعه اهل سنت ایجاد کرده است.

با این حال، تنوع مذهبی یمن، که در آن اهل سنت و زیدی‌ها در کنار اقلیت‌های دیگر مانند اسماعیلیان همزیستی داشته‌اند، فرصت‌هایی برای گفت‌وگو و همکاری بین‌مذهبی فراهم کرده است. تلاش‌های برخی از علمای سنی و صوفی در ترویج گفتمان صلح و همزیستی، به‌ویژه در شهرهایی مانند تریم و عدن، نمونه‌ای از این فرصت‌هاست. این تلاش‌ها در برخی موارد به کاهش تنش‌های مذهبی و تقویت انسجام اجتماعی کمک کرده است.

جمع‌بندی

پیشینه اهل سنت در یمن نشان‌دهنده نقش برجسته این گروه در شکل‌گیری هویت دینی، فرهنگی و اجتماعی این سرزمین است. از زمان ورود اسلام به یمن در قرن اول هجری تا دوران معاصر، اهل سنت، به‌ویژه شافعی‌ها، با تکیه بر مراکز علمی، تجاری و صوفیانه خود، به حفظ و گسترش معارف اسلامی کمک کرده‌اند. تعاملات گسترده منطقه‌ای و جهانی، همراه با نقش علمای سنی در حفظ هویت دینی، جایگاه این گروه را در تاریخ یمن تثبیت کرده است. با وجود چالش‌های سیاسی و مذهبی، به‌ویژه در قرن بیستم و بیست‌ویکم، اهل سنت یمن همچنان به‌عنوان یکی از ارکان اصلی ساختار دینی این کشور شناخته می‌شوند. تنوع مذهبی یمن و تلاش‌های علما برای ترویج همزیستی، فرصت‌هایی برای کاهش تنش‌ها و ایجاد ثبات در این کشور فراهم کرده است.

منابع (References)

1.   Aziz, T. (2009). The Role of Hadrami Scholars in the Spread of Shafi’i Jurisprudence in Southeast Asia. Journal of Islamic Studies, 20(3), 345–367.

2.   Bang, A. (2014). Islamic Sufi Networks in the Western Indian Ocean (c.1880–1940): Ripples of Reform. Leiden: Brill.

3.   Bonnefoy, L. (2011). Salafism in Yemen: Transnationalism and Religious Identity. London: Hurst & Company.

4.   Boxberger, L. (2002). On the Edge of Empire: Hadhramawt, Emigration, and the Indian Ocean, 1880s–1930s. Albany: SUNY Press.

5.   Discovering Tarim. (n.d.). Islam and Yemen. Retrieved August 6, 2025, from https://discoveringtarim.com/islam-and-yemen/

6.   Encyclopedia MDPI. (n.d.). History of Islam. Retrieved August 6, 2025, from https://encyclopedia.pub/entry/34038

7.   Green, N. (2012). Sufism: A Global History. Oxford: Wiley-Blackwell.

8.   Ho, E. (2006). The Graves of Tarim: Genealogy and Mobility across the Indian Ocean. Berkeley: University of California Press.

9.   Knysh, A. (2001). The Tariqa on a Landcruiser: The Resurgence of Sufism in Yemen. Middle East Journal, 55(3), 399–414.

10. Knysh, A. (2017). Sufism and Power in Yemen: The Case of the Alawi Tariqa. In J. Starkey (Ed.), Yemen: Its People and Its Heritage (pp. 123–140). London: I.B. Tauris.

11. مردانی، م. (1388). مدرسه حدیثی یمن. فصلنامه مشکوه، شماره 104، صص 55–70.

12. نجفی، م.، & قاسمی، ب. (1401). مصادیق تاریخی بیداری و مقاومت ملت یمن: از صدر اسلام تا عصر حاضر. مطالعات بیداری اسلامی، 23، 101–123. https://ensani.ir/fa/article/503135

13. Phillips, S. (2019). Yemen and the Search for Stability: Power, Politics and Society After the Arab Spring. London: I.B. Tauris.

14. Rahimi, A., & Taheri, Z. (2021). Political-Social Relations of Yemeni Iranians (Abna') in the first three centuries A.H. Imam Khomeini International University. Retrieved August 6, 2025, from https://hiq.bou.ac.ir/article_72551.html?lang=en

15. Shafaqna English. (n.d.). Invited Yemeni tribes to Islam. Retrieved August 6, 2025, from https://en.shafaqna.com/52244/invited-yemeni-tribes-islam/

16. TheCollector. (2023, May 16). The Ridda Wars (632–633 CE): Arabia’s Apostasy Wars Explained. Retrieved August 6, 2025, from https://www.thecollector.com/ridda-wars-arabia-wars-explained/

17. Yadav, S. P. (2013). Islamists and the State: Legitimacy and Institutions in Yemen and Lebanon. London: I.B. Tauris.

18. زارعی، س. (1389). یمن؛ بازخیزی سپید علما. کیهان فرهنگی، شماره 288–289، آذر و دی، صص 45–60.

19. زواری، س.ع.، & عفراوی، ج. (1400). سناریوهای آینده برای یمن: پیامدها، چالش‌ها و فرصت‌ها. تهران: اندیشکده صنایع نرم. https://www.ibna.ir/news/511971