مدینه منوره

مدینه منوره یا مدینه النبی به عنوان اولین شهری که در آن حکومت و شعائر اجتماعی اسلام شکل گرفت و توسعه یافت، جایگاه دینی و مذهبی مهمی در عربستان دارد و یادآور تحولات کلیدی در صدر اسلام و دوره‌های بعدی محسوب می‌شود.

موقعیت جغرافیایی مدینه

مدینه در حدود ۴۵۰ کیلومتری شمال مکه واقع است و در مدار ۳۹ درجه و ۳۶ دقیقه شرقی و ۲۴ درجه و ۲۸ دقیقه در خط طولی و در شمال خط عرضی قرار دارد. ارتفاع این شهر از سطح دریا بین ۵۹۷ تا ۶۳۹ متر است.  محدوده یثرب یا مدینه قدیم در شمال وادی قنات و جُرف و در جنوب أیو بود. سمت شرق و غربی یثرب دو ناحیه سنگلاخی یا به اصطلاح حره بود شرقی را"حَرّة واقم" و غربی را "حَرّة وَبَره" می‌نامیدند. در جنوب یثرب، حرّه جنوبی است که به آن «حرّه شوران» نیز می‌گویند. این حره نیز بخش جنوب را از حرّه شرقی تا غربی پوشانده و آنها را به یکدیگر متصل کرده است. حره، به طور معمول به سنگهای سیاهی اطلاق می‌شود که سطح زمین را پوشانده و پستی و بلندی تپه‌ای دارد و به صورت کوه نیست. در فاصله‌های دورتری از مدینه، حرّه‌های دیگری نیز هست. در قسمت شمالی شهر، از حد فاصل کوه احد در شمال غرب و کوه سلع در غرب مدینه، فضای نسبتاً بازی هست که به طور عمده زمینهای کشت و نخلستان بوده و هست. در پشت کوه احد، کوه کوچک دایره‌وار قرمزی هست که آن را «کوه ثور» ـ طبعاً بجز کوه ثور مکه ـ می‌نامند. این کوه، حد حرم مدینه در شمال است، درست مانند این سوی قبا که کوه «عیر» سر برافراشته و حد جنوبی حرم است. حد حرم در شرق و غرب، همان حره شرقی و غربی است.

پیشینه تاریخی مدینه

تاریخ مدینه را می‌توان به دو مرحله قبل و بعد از هجرت پیامبر اسلام(ص) تقسیم کرد. مدینه تا پیش از هجرت، یثرب نام داشته است. پیش از اسلام، دو گروه عرب و یهودی در یثرب زندگی می‌کردند. قبایل یهودی عبارت بودند از: بنی قَینُقاع، بنی نَضیر و بنی قُرَیظه که عمدتا در جنوب و جنوب شرقی، ساکن بودند. گروه عرب نیز عبارت بودند از دو طایفه اوس و خزرج. جمعیت خزرجیان سه برابر اوس بود و در نواحی مرکزی مدینه می‌زیستند. جمعیت عربِ یثرب، بسیار بیش از یهودیان بوده است. میان اوس و خزرج، نزاع‌های زیادی جریان داشت و این نزاع‌ها به میان قبایل یهود نیز سرایت کرده بود.

رسول خدا (ص) سیزده سال پس از بعثت، در آغاز ربیع الاول راهی یثرب شد. این هجرت پس از بستن دو پیمان عقبه (عقبه اول و دوم) با مردم یثرب انجام شد. حضرت پس از اقامت چند روزه در قبا، راهی آنجا شد. علت اصلی مهاجرت مسلمانان به یثرب، فشارها و آزارهای مشرکان مکه و بیعت یثربیان با پیامبر(ص) برای دفاع از مسلمانان بود. ده سال پایانی عمر پیامبر عمدتاً در مدینه سپری شد و این شهر پایگاه گسترش اسلام بود. اولین اقدام رسول خدا(ص) در مدینه، ساختن مسجد بود؛ جایگاهی که علاوه بر مرکزیت عبادی، مرکزیت فرهنگی، سیاسی و اداری نیز داشت؛ مرکزی که یکی از تکیه‌گاه‌های اصلی اسلام در میان مسلمانان بوده است.  اقدام دوم رسول خدا(ص)، ایجاد یک پیمان عمومی میان مسلمانان مدینه بود. در این معاهده که همه مسلمانان برای اجرای آن تعهد و بیعت کردند، حاکمیت برای خدا و رسول شناخته شده و بخشی از قوانین حقوقی و جزایی اسلام به عنوان قانون پذیرفته شده بود. سومین اقدام رسول خدا(ص) ایجاد عقد برادری میان مسلمانان بود. آن حضرت مسلمانان را با یکدیگر برادر کرد تا نسبت به هم ارتباط و پیوند نزدیک‌تری داشته باشند.

مدینه در دوره سه خلیفه نخست مسلمانان  و تا زمان جنگ جمل مرکز خلافت اسلامی بود. اما از آن پس دیگر از اهمیت اداری و سیاسی افتاد و تنها عزلتگاه صحابه و تابعین و مرکز تعلیم قرآن و سنت شد و همچنین محل تفرج و استراحت عمال معزول». این شهر مدتی نیز در دوره حاکمیت نفس زکیه (سال ۱۴۵ قمری) مرکز دولت اسلامی بود. در مجموع مدینه تا سال ۳۶ هجری پایتخت اولین دولت اسلامی بود و به عنوان مرکز گسترش اسلام عمل می‌کرد. این شهر شاهد وقایع تاریخی مهمی چون غزوات پیامبر، واقعه حره و قیام‌های نفس زکیه و شهید فخ بوده است.

اماکن متبرکه مدینه

مدینه منوره دربرگیرنده اماکن متبرکه بسیاری است که از جمله شامل مساجد و مراقد مختلفی است که به لحاظ دینی و مذهبی و تاریخی اهمیت دارند.

مسجدالنبی

مسجدُالنّبی یا مسجد نبوی در مدینه، پس از مسجدالحرام دومین مسجد مقدس جهان اسلام است که پیامبر آن را در سال اول هجری، و در آغاز ورود خود به یثرب ساخت و در دوره‌های مختلف توسعه یافته است. مسجدالنبی از مهمترین زیارتگاه‌های مسلمانان است و به خصوص نزد شیعیان جایگاه ویژه‌ای دارد. این مسجد که در آغاز حدود هزار متر مربع بود، پس از توسعه در قرن چهارده شمسی، حدود ۸۲ هزار متر مربع شد و ظرفیت حدود پانصد هزار نمازگزار را دارد. خانه پیامبر(ص) و خانه حضرت علی(ع) و فاطمه(س) نیز در کنار این مسجد بوده که در گسترش مسجد، به آن ملحق شده است. درهای مسجدالنبی که در ابتدا سه مورد بوده، در آخرین تغییرات به ۸۶ درب رسیده است. همچنین بیش از ۲۱۰۰ ستون در مسجدالنبی وجود دارد.  منبر پیامبر و چند محراب از جمله محراب پیامبر، محراب تهجد و محراب فاطمه و همچنین گنبد، از دیگر سازه‌های موجود در مسجدالنبی است.

قبرستان بقیع

برای بقیع، معانی گوناگون نوشته اند؛ از جمله: به مکانی وسیع گفته می‌شود که در آن درخت و ریشه آن باشد. قبرستان عمومی مدینه را که زمینی سطر از آن در میان بوده بقیع الغرقد، نامیده‌اند، غرقد نام نوعی درخت بوده که در آنجا می‌روییده است. برخی نیز بقیع را از بقعه گرفته اند؛ زیرا قبور آن دارای بقعه بوده است. شمال غربی این قبرستان را، که عمه های پیامبر (ص) در آن مدفون اند، «بقیع العمات» نام نهاده‌اند. این قسمت، پیشتر به وسیله دیواری از بقیع جدا بوده و در سال ۱۳۷۳ ق دیوار آن را برداشتند. جنوب غربی بقیع را، که محل دفن مردگان یهود و غیر مسلمان بوده «حش کوکب» خوانده‌اند. بعدها در دوران اموی، دیوار آن را خراب و به بقیع ملحق کردند.

بقیع الغرقد، تاریخچه‌ای دیرینه در دل شبه‌جزیره دارد؛ زیرا تاریخ نگاران پیشینه آن را به دوران جاهلیت بازگردانده اند. در ابتدا این مکان قبرستان مردم یثرب بوده و قبل از اسلام اموات، خود را در آن به خاک می سپردند. پس از اسلام، تنها به دفن اموات مسلمانان اختصاص یافت و یهودیان و غیر مسلمانان را در حش کوکب به خاک می سپردند. قبرستان بقیع، که به صورت مستطیل شکل و بسیار کوچک بوده، بیرون از دیوار شهر قرار داشته و مساحت آن ۲۴۹۳ متر مربع بوده است. همچنین  این قبرستان آرامگاه چهار امام معصوم شیعه و بسیاری از صحابه بزرگوار، یاران ائمه اطهار (ع) و شهدای گرانقدر صدر اسلام است. در این قبرستان، به روایتی بیش از ۱۰۰۰۰ نفر از صحابه گرامی پیامبر (ص)، تابعان، قاریان، سادات بنی هاشم و ... مدفون اند. بیشتر قبور آنان جز چند بن، گمنام و ناشناخته است.

مساجد مدینه

جدای از مسجدالنبی، در مدینه مساجد فراوانى وجود دارد که بسیاری از آنها اهمیت دینی و تاریخی خاص خود را دارند که مسجد قبا یکی از مهمترین آنهاست. منطقه‌ قبا در فاصله‌ شش‌ کیلومترى‌ جنوب‌ مسجدالنبى‌ قرار دارد و از نقاط خوش‌ آب‌ و هواى‌ اطراف‌ مدینه‌ به‌شمار مى‌آید. بنا به‌ نقل‌ روایات‌ بسیار، مسجد قبا مصداق‌ آیه‌ «... لَمسجد أسّس‌ على‌ التقوى‌ من‌ أول‌ یوم‌ أحق‌ّ أن‌ تقوم‌َ فیه‌...» مى‌باشد. مسجد قبا نخستین‌ مسجدى‌ است‌ که‌ رسول‌ خدا (ص) آن‌ را بنا کرده‌ است‌. مسجد قبا یکى‌ از مهمترین‌ و زیباترین‌ مساجد مدینه‌ است‌. مسجد شجره که امروزه به نام هاى «شجره»؛ «ذوالحُلَیفه» و «اَبیار على» مشهور است، نیز یکى از مساجد بسیار مهم خارج از مدینه بوده و به عنوان یکى از میقات ها و مساجد احرام از اهمیت بسزایى برخوردار است. از دیگر مساجد مه مدینه منوه عبارتند از: مسجد ذوقبلتین؛ مسجد جمعه؛ مسجد فضیخ؛ مسجد فتح؛ مسجد على؛ مسجد غمامه؛ مسجد الاجابه (مباهله)؛ مسجد فاطمة الزهرا(ع)؛ مسجد امام على بن ابى طالب(ع)؛ مسجد سلمان؛ مسجد معرس؛ مسجد ثنیة الوداع؛ مسجد ابوذر؛ مسجد سقیا و؛ مسجد و مشربه ام ابراهیم.

نیز نگاه کنید به

پکن؛ قاهره؛ کابل؛ مسکو؛ سنت پترزبورگ؛