هویت و هویت‌یابی در عربستان سعودی

هویّت عبارت است از مجموعه خصوصیّات و مشخّصات اساسی اجتماعی، روانی، فرهنگی، فلسفی، زیستی و تاریخی همسان كه به رسایی و روایی بر ماهیّت یا ذات گروه، به معنای یگانگی یا همانندی اعضای آن با یكدیگر دلالت كند و آنها را در یك ظرف مكانی و زمانی معیّن به طور مشخّص و قابل قبول و آگاهانه از سایر گروهها و افراد متعلّق به آنها متمایز سازد. هویت به‌عنوان یک مفهوم فراتر از این است که فقط مربوط به فرد یا گروه خاصی باشد؛ بلکه می‌تواند در مقیاس‌های مختلفی نظیر فردی، دینی، قومی، فرهنگی، ملی و حتی جهانی مورد بررسی قرار گیرد. مساله هویت و هویت‌یابی در عربستان نیز ابعاد و پیچیدگی‌های خاص خود را دارد و از جمله می‌توان به هویت دینی، قومی، فرهنگی و ملی به عنوان ابعاد مهم هویت در این کشور اشاره کرد.

هویت و هویت‌یابی دینی در عربستان

هویت دینی از ابعاد مهم هویتی نظام سعودی محسوب شده و از زمان شکل‌گیری عربستان تا تغییر و تحولات بعدی، عنصر دین یکی از جنبه‌های مهم هویت جامعه و حکومت در این کشور بوده است. وهابیت هسته اصلی هویت دینی عربستان است و از زمان شکل‌گیری این پادشاهی، منبع مشروعیت سیاسی خاندان سعودی محسوب می‌شود. این هویت بر توحید و شریعت اسلامی تأکید دارد و سیاست داخلی و خارجی را در چارچوب ارزش‌های دینی هدایت می‌کند.

دین اسلام، و به‌ویژه اصل توحید، زیربنای فکری، معرفتی، اخلاقی و هستی‌شناختی هویت سعودی است و مبنای ارزش‌ها، قوانین و سبک زندگی محسوب شده است. در این راستا به لحاظ نظری  قرآن، سنت پیامبر (ص)، اجماع علما و فقه اسلامی، مراجع اصلی تصمیم‌گیری و مرجعیت فکری هستند. این مراجع، اصول وحدت، عدالت، امنیت، و بهبود معیشت شهروندان را تعیین می‌کنند. همچنین بر اساس شریعت، وحدت امت حول یک حاکم مشروع و بیعت با او ضروری است. کارکرد هویت دینی نیز تضمین همبستگی اجتماعی، حفظ ارزش‌های اسلامی و ایفای نقش پیشرو عربستان به‌عنوان کانون جهان اسلام و رهبر جهان عرب و مسلمان محسوب می‌شود.

برای دهه‌ها، عربستان با عنوان سنتی «ام القری» جهان اسلام شناخته می‌شد. با ظهور آل‌سعود در این کشور، پادشاهان سعودی لقب خادم حرمين شريفين(مسجد الحرام و مسجد النبی) را برای خود برگزیدند. عربستان به عنوان محل ظهور اسلام و برگزاری آیین حج، همواره در طول تاریخ، به عنوان قطب مذهبی جهان اسلام شناخته شده است. حفظ این جایگاه و تصویر از عربستان، با انگیزه‌های سیاسی آل‌سعود، همواره در دستور کار بوده‌ است. سعودی ها در دهه‌ها حاکمیت خود بر عربستان، همواره از این عنوان و جایگاه سنتی بهره برده‌اند تا خود را به عنوان منادی اسلام اصیل معرفی نموده و بر اعراب و کل منطقه اثرگذار باشند. پس از ولیعهدی محمد بن سلمان در ژوئن ٢٠١٧، وی حرکت تازه‌ای مبتنی بر تغییرات کلان در سطوح ساختاری و اجتماعی با مبنا قراردادن توسعه اقتصادی را آغاز کرد، که در این چارچوب، ارائه تصویری تازه و متفاوت از تصویر سنتی این کشور و شکل‌دهی به هویتی جدید از جمله با برخی اصلاحات در عرصه دینی مد نظر قرار گرفته است.

هویت دینی به طور تاریخی، مسلط‌ترین جنبه هویت در عربستان بوده است، اما اکنون در حال بازتعریف است. هویت دینی سنتی عربستان به صورت کامل بر اساس تفسیری محافظه‌کارانه از اسلام، یعنی وهابیت شکل گرفته بود. اما چشم‌انداز ۲۰۳۰ به دنبال ایجاد گفتمان دینی جدیدی است که از ویژگی‌های آن اعتدال و شمول‌گرایی است. در دوره جدید تلاش می‌شود اسلام با چهره‌ای میانه‌رو و معتدل ارائه شود و از تفاسیر افراطی در عربستان فاصله گرفته شود. کاهش نقش محوری وهابیت در هویت‌بخشی نیز بخش دیگری از این تلاشهاست. به عبارتی یک تغییر مهم، تلاش برای بازتعریف تاریخ تأسیس دولت سعودی است. در این راستا با صدور فرمان پادشاهی در سال ۲۰۲۲، روز تأسیس دولت اول سعودی به سال ۱۷۲۷، یعنی قبل از اتحاد با محمد بن عبدالوهاب، منتقل شد. این اقدام به طور نمادین، هویت ملی را از پیوند انحصاری با جنبش وهابیت جدا می‌کند و به آن عمق تاریخی بیشتری می‌بخشد. مساله دیگر تلاش برای بازتعریف جهاد است و مفهوم جهاد از یک مبارزه دینی گسترده به "دفاع ملی" که صرفاً در اختیار حاکم است، بازتعریف شده است.

هویت قومی و هویت یابی قومی در عربستان

پایه‌ اصلی هویت قومی در عربستان عربیت است که در تاریخ قبیله‌ای شبه‌جزیره عربی ریشه دارد. عربیت و ساختار اجتماعی غالب آن یعنی قبیله‌گرایی، هسته اصلی هویت کشور عربستان سعودی است. به عبارتی هسته اصلی هویت اجتماعی دولت عربستان قبیله‌گرایی و این احساس است که جمعیت کشور، تبار (دودمان) و پیوند نسبی (خویشاوندی) مشترکی دارند. در واقع مردم عربستان خود را متعلق به نژاد سامی و ملت عرب می‌دانند.  هویت عربی بر سیاست خارجی عربستان نیز اثرگذار است و  این کشور در روابط خارجی، بر پیوندهای قومی-زبانی با دیگر کشورهای عربی برای همگرایی و ایجاد بلوک‌های سیاسی تکیه می‌کند.

در عربستان عربیت به‌عنوان لایه هویتی بنیادین محسوب می‌شود و حتی پیش از هویت ملی، «عرب بودن» بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرد در عربستان است. عربیت در این‌جا نه صرفاً نژادی، بلکه فرهنگی و زبانی است.  زبان عربی به‌عنوان هسته مرکزی عربیت، نه‌فقط وسیله ارتباط، بلکه «هویت سخنگو» است. حفظ و گسترش زبان عربی، ضامن تداوم خودآگاهی و پیوند با میراث عربی-اسلامی است. عربستان در تعامل با «دیگری عرب» (غیر سعودی اما عرب)، «دیگری مسلمان غیرعرب»، و «دیگری غیرعرب و غیرمسلمان» جایگاه و هویت خود را تعریف می‌کند. همچنین زبان، شعر، ادبیات شفاهی، سنت‌های قبیله‌ای، و میراث تاریخی بخشی از این هویت هستند و باعث همگرایی با جهان عرب می‌شوند.

هویت قومی در عربستان از وفاداری‌های قبیله‌ای و پان-عربیسم به سمت یک هویت متمرکز بر قومیت و تاریخ منحصربه‌فرد سعودی در حال تغییر است. به صورت سنتی هویت قومی با ساختار قبیله‌ای و احساس تعلق به جهان عرب گره خورده بود و جامعه عربستان از نظر قبیله‌ای و نژادی (عرب) بسیار همگن توصیف شده است. اما این جنبه از هویت در عربستان نیز در حال گذار و تغییر است که از جمله شامل تضعیف هویت قبیله‌ای است. در این راستا از جمله در برنامه‌های درسی جدید به طور عامدانه توجه به وابستگی‌های قبیله‌ای به حداقل رسیده و وفاداری به دولت-ملت جایگزین آن می‌شود. مساله دیگر احیای میراث پیشااسلامی است. در این راستا یکی از نوآوری‌ها ، برجسته کردن تاریخ و تمدن‌ اعراب پیش از اسلام در شبه‌جزیره عربستان است. این اقدام به هویت قومی سعودی عمق تاریخی می‌بخشد و آن را از یک هویت صرفاً اسلامی متمایز می‌کند.

هویت فرهنگی و هویت یابی فرهنگی در عربستان

هویت فرهنگی در عربستان ترکیبی از عناصر بَدَوی، اسلامی و مدرن است. فرهنگ سنتی شامل مهمان‌نوازی، احترام به سلسله‌مراتب قبیله‌ای، و پایبندی به آداب اسلامی است. تعاملات و همکاریهای جامعه و دولت عربستان با غرب و اصلاحات مختلف در دوره های متعدد نیز موجب ورود عناصر فرهنگی مدرن به این کشور شده، است. با این حال سیاست رسمی دولت تلاش برای تلفیق اصالت سنتی با مدرنیته محسوب می‌شود. هویت فرهنگی مدرن عربستان در عرصه بین‌المللی از طریق جشنواره‌های فرهنگی، نمایش هنر و میراث بومی و دیپلماسی فرهنگی بازنمایی می‌شود.

هویت فرهنگی عربستان شاهد گسستی بزرگ از سنت‌های محافظه‌کارانه به سمت مدرنیزاسیون و گشایش اجتماعی است. فرهنگ سنتی در عربستان بر ارزش‌های قبیله‌ای، آداب و رسوم محافظه‌کارانه و جدایی جنسیتی مبتنی بود. همچنین فعالیت‌هایی مانند سینما یا جشنواره‌های موسیقی به عنوان امری حرام به لحاظ دینی تلقی می‌شدند. اما برنامه چشم‌انداز 2030 در حال تغییر فرهنگ سنتی به نفع عناصر فرهنگی مدرن است. به عبارتی چشم‌انداز ۲۰۳۰ به عنوان نیرویی برای  تغییر فرهنگی عمل می‌کند. ایجاد گشایش اجتماعی و فرهنگی یکی از این تغییرات است و اجازه بازگشایی سینماها، برگزاری جشنواره‌های سرگرمی و فرهنگی و کاهش محدودیت‌های اجتماعی، نشانه‌های بارز این تحول فرهنگی هستند. توانمندسازی زنان و اصلاحات در این حوزه یکی دیگر از این تغییرات است. به عبارتی تغییرات در وضعیت زنان، از جمله اعطای حق رانندگی و تسهیل ورود به بازار کار، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این نوآوری فرهنگی است. اما برغم چنین تغییراتی، تعادل بین اصالت یا سنت و مدرنیته برای سعودیها مهم است و دولت سعودی تلاش می‌کند تا این تحولات را بدون از بین بردن "ریشه‌های اصیل عربی" و ارزش‌های بنیادین جامعه مدیریت کند. این ایجاد توازن، یکی از چالش‌های اصلی این فرآیند است.

هویت ملی و هویت‌یابی ملی در عربستان

آل سعود به صورت تاریخی مدعی بوده‌اند که هویت ملی در عربستان سعودی بر اساس سه هویت فرعی قرار دارد که عبارتند از: هویت سعودی؛ هویت وهابی و هویت نجدی.  هویت سعودی مشخصاً به معنای انتساب مردم به خاندان سلطنتی آل سعود است و این هویت و نام را به آنها اعطا کرده است و مهمترین هویت فرعی به شمار می رود؛ بدین معنا که این هویت قبل از اینکه شهروندان عربستانی را از طریق سرزمین یا قلمرو مشترک به یکدیگر پیوند دهد، به خانواده سلطنتی نسبت و پیوند می‌دهد. هویت وهابی ابتدا در نجد و سپس در سایر مناطق گسترش یافت و به عنوان «هویت مذهبی» بر اساس آموزه‌های محمد عبدالوهاب مطرح شد. با توجه به اینکه عربستان خاستگاه تفکر وهابی است، این هویت فرعی به دلیل ایجاد پیوند محلی قوی، بر ضرورت برتری خود بر سایر هویت‌ها و وابستگی‌های مذهبی، قبیله‌ای و غیره تاکید می‌کند. هویت نجدی که به منطقه، فرهنگ و گروه خاصی از ساکنان شبه جزیره عربی اطلاق می‌شود، کلی‌تر و فراگیرتر از دو همتای خود است، زیرا دارای ذخایر فرهنگی است.

روایت تجدید یافته ملی که توسط محمد بن سلمان ترویج می­شود بازنویسی تاریخ ملی عربستان سعودی به گونه‌ای است که به تدریج از میراث وهابی فاصله بگیرد. در زمان پادشاهی ملک فهد و ملک عبدالله، اولین هدف این بود که هویت نجدی به عنوان یک مولفه هویت ملی تقویت شود. با این حال از نظر محمدبن سلمان، روایت جدید از هویت ملی باید به گونه‌­ای باشد که راه را برای جاه‌طلبی­های او برای ساختن یک ملت مدرن سعودی باز کند. شکستن ساختار سنتی حاکم بر عربستان که در آن خانواده سلطنتی به طور کلی هسته­ اصلی رژیم بودند بخش دیگری از روایت جدید است. در واقع در روایت جدید تضعیف آن چیزی که از سوی بسیاری به عنوان ستون­های حکومت عربستان تجسم می‌ شود و شامل اتحاد سنتی در خانواده حاکم و یا اتحاد آنها با نخبگان اقتصادی است مورد تاکید قرار گرفته است. ترویج فرهنگ، ورزش، سرگرمی، جمع آوری پلیس مذهبی و محدود کردن کنترل اجتماعی عمومی از جمله ابزارهای کلیدی محمد بن سلمان برای تقویت این روایت جدید  از هویت ملی تلقی می‌شود. همچنین ایجاد نهادهای جدیدی مانند کمیسیون سلطنتی و وزارت جدید فرهنگ برای تنظیم عناصر فرهنگی از دیگر ابزارهای بن سلمان هستنند. ضمن اینکه چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان نمونه‌ای قابل تامل از روایت ملی جدید محمد بن سلمان است.

عربستان سعودی در حال پذیرش نوعی ملی‌گرایی نوین است که سیاست داخلی و خارجی این کشور را دگرگون می‌کند. این ملی‌گرایی جدید، ابزاری استراتژیک برای تسریع در قدرت‌گیری محمد بن سلمان و جلب حمایت عمومی، به‌ویژه از نسل جوان، برای برنامه اصلاحی وی ذیل چشم‌انداز ۲۰۳۰ است. ملی‌گرایی نوین در عربستان به عنوان تلاشی محوری برای ایجاد هویت ملی جدید  بوده و ویژگیهای خاص خود را دارد. حکومت قرارداد اجتماعی قدیمی (ارائه مزایا و یارانه‌ها در ازای وفاداری سیاسی) را با قرارداد جدیدی جایگزین کرده که در آن شهروندان باید از طریق پرداخت مالیات و پذیرش حذف یارانه‌ها، در ساختن کشور مشارکت کنند. این ملی‌گرایی با تضعیف نهاد مذهبی و پلیس دینی، محوریت را از دین به «دولت و سلطنت» منتقل می‌کند. ایجاد سازمان سرگرمی و برگزاری کنسرت و بازگشایی سینماها نماد این تغییر است. همچنین این روایت برای مشروعیت‌بخشی، به شدت بر شباهت‌سازی میان محمد بن سلمان و پدربزرگش، ملک عبدالعزیز (بنیان‌گذار دولت سوم سعودی) تأکید دارد. همچنین، با برجسته‌سازی بصری مناطق طبیعی و تاریخی کشور (مانند کوه‌های طویق و منطقه العُلا)، تلاش می‌شود حس غرور ملی تقویت شود. این فضا باعث ظهور گروه‌های ملی‌گرای افراطی در شبکه‌های اجتماعی شده که خود را «مدافعان سرسخت دولت» می‌دانند و هرگونه انتقاد را برنمی‌تابند. این ملی‌گرایی ابزاری قدرتمند برای تحکیم قدرت محمد بن سلمان و پیشبرد اصلاحات اقتصادی و اجتماعی اوست، اما با محدود کردن شدید آزادی‌های سیاسی و ایجاد گروه‌های افراطی، ممکن است در بلندمدت چالش‌های جدیدی برای رهبری عربستان ایجاد کند.

به اعتقاد برخی ملی‌گرایی نوین سعودی که جنبه های پوپولیستی مهمی نیز دارد، سومین مرحله از روایت ملی‌گرایی در عربستان است که پس از مراحل «ملی‌گرایی دینی» و «هویت فراملی پان‌اسلامی» ظهور کرده است. این ملی‌گرایی شعارهایی مانند «عربستان برای سعودی‌ها» را ترویج می‌کند، در حالی که سیاست‌های اقتصادی ولیعهد بر جذب سرمایه و نیروی کار خارجی متمرکز است. در این روایت شهروند مطلوب دیگر یک فرد «متدین» نیست، بلکه یک «کارآفرین جوان و خلاق» است که مبلغ و حامی نظام سیاسی است. این روایت با برجسته کردن مکان‌های باستانی پیش از اسلام مانند «العُلا» و «مدائن صالح» (که قبلاً نماد کفر تلقی می‌شدند) و بازتعریف پایتخت تاریخی «درعیه» از یک مرکز دینی به نماد شکوه آل سعود، به دنبال ایجاد منابع جدیدی برای غرور ملی است. این ملی‌گرایی ادعا می‌کند که در حال احیای«اسلام میانه‌رو» قبل از سال ۱۹۷۹ است و به صورت نادرستی تندروی را به عواملی خارجی مانند انقلاب اسلامی ایران نسبت می‌دهد. نکته مهم دیگر اینکه این ملی‌گرایی یک جنبش خودجوش مردمی نیست، بلکه یک پروژه دولتی است که از بالا هدایت می‌شود و با فضای شدید امنیتی همراه است.

پیوستگی‌ها و گسست‌های فرهنگی- هویتی در عربستان

عربستان سعودی در عرصه فرهنگی و هویتی از یک سو با برخی پیوستگیها و تداوم روبروست و از سوی دیگر با گسست‌ها و تغییراتی مواجه است. پیوستگی‌های فرهنگی و هویتی نشانگر تداوم حضور و اثرگذاری برخی از مولفه‌های تاریخی و سنتی فرهنگی و هویتی است و گسست‌ها نیز از تغییرات و اصلاحات نوینی حاصل شده که از دهه‌های گذشته آغاز شده و در دوره ملک سلمان با رهبری محمد بن سلمان تشدید و گسترش یافته است.

در عرصه پیوستگی‌های فرهنگی-هویتی می‌توان به مولفه‌های متعددی اشاره کرد که باعث تداوم و ثبات هویت سعودی در طول زمان شده‌اند. دین اسلام و اصل توحید به عنوان ستون اصلی پیوند و هویت ملی است که در دوره‌های مختلف حفظ شده و چارچوب ارزش‌ها، قوانین و نظم اجتماعی را تعیین می‌کند. همچنین زبان عربی عنصر ثابت و هسته هویت فرهنگی  عربستان است که حامل تاریخ، ادبیات و ارزش‌های عربی-اسلامی است. فرهنگ بومی و میراث تاریخی نیز بخش دیگری از عناصر فرهنگی و هویتی متداوم عربستان محسوب می‌شوند و در این راستا استمرار آداب و رسوم قبیله‌ای، مهمان‌نوازی، همبستگی اجتماعی و ارزش‌های خانوادگی اهمیت فراوانی دارند. نمادهای ملی و حافظه تاریخی عربستان از جمله رویدادها، اسطوره‌ها و قهرمانان مشترک که پیوند نسلی ایجاد می‌کنند نیز در زمره پیوستگیهای فرهنگی و هویتی هستند. جایگاه مکه و مدینه به‌عنوان مراکز دینی جهان اسلام نیز از جمله عناصر پایداری هستند که هویت سعودی را در سطح بین‌المللی تقویت می‌کند.

گسست‌های فرهنگی-هویتی در عربستان نیز مولفه‌های مختلفی را شامل می‌شود. این موارد از تغییرات اجتماعی، اقتصادی و جهانی ناشی شده و موجب تحول یا تضاد در لایه‌های هویتی شده‌اند. در این راستا گسست بین هویت ملی و هویت‌های فرعی مانند تعلقات قبیله‌ای، مذهبی یا منطقه‌ای که گاهی بر وفاداری ملی اولویت می‌یابند یکی از موارد کلیدی است. چالش جهانی‌سازی و فرهنگ مصرفی و ورود ارزش‌ها و سبک‌های زندگی غیر بومی که می‌توانند با سنت‌های فرهنگی در تضاد باشند از جمله مولفه‌های گسست محسوب می‌شوند. شکاف نسلی و  تفاوت ارزش‌ها و الگوهای رفتاری نسل جوان با نسل‌های قدیمی، به‌ویژه در حوزه فناوری، پوشش، و روابط اجتماعی نیز بیانگر یکی دیگر از حوزه‌های گسست فرهنگی در عربستان است. موضوع دیگر تغییر در نقش زن و ساختار خانواده و به خصوص اصلاحات اجتماعی و اقتصادی اخیر در دوره بن سلمان است که در برخی مواقع باعث فاصله‌گیری از الگوهای فرهنگ سنتی شده‌اند. تعارض میان توسعه سریع و اصالت فرهنگی و سرعت بالای نوسازی نیز ممکن است باعث کم‌رنگ شدن برخی مظاهر میراث فرهنگی یا تغییر کارکرد آن‌ها شود که می‌تواند گسستهایی را در عرصه های فرهنگی و هویتی عربستان ایجاد کند.

سیاست ها، طرح‌ها و برنامه های کلان  عربستان در زمینه هویت و هویت‌یابی

سیاست‌های کلان عربستان سعودی در زمینه هویت، تحت تأثیر برنامه جامع و تحول‌آفرین چشم‌انداز ۲۰۳۰ قرار دارد. این برنامه، نقشه راه اصلی کشور برای آینده است و هویت‌یابی ملی را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. برنامه چشم‌انداز 2030، سیاست اصلی و محوری دولت عربستان برای کاهش وابستگی به نفت، تقویت بخش خصوصی و تبدیل کشور به یک قطب سرمایه‌گذاری جهانی است. این استراتژی به طور مستقیم بر هویت تأثیر می‌گذارد، زیرا نیازمند شهروندانی بازتر، ماهرتر و آماده تعامل با جهان است. سیاست "سعودی‌سازی" که قبل از چشم‌انداز ۲۰۳۰ آغاز شد، اکنون بخشی از این رویکرد است که با هدف افزایش اشتغال داخلی و کاهش وابستگی به کارگران خارجی اجرا می‌شود. این سیاست نیز به تقویت یک فرهنگ مدنی جدید و هویت ملی سعودی کمک می‌کند.

یکی از اهداف و ابعاد فرهنگی و اجتماعی سند چشم‌انداز 2030 عربستان، ایجاد تحول و تقویت هویت ملی محسوب می‌شود؛ به خصوص اینکه از منظر رهبران جدید سعودی گذار از وفاداری مبتنی بر قبیله به ملی‌گرایی سعودی می‌‌تواند به تقویت قدرت دولت که همواره بر وفاداری ‌‌های سنتی مبتنی بوده است کمک قابل توجهی نموده و نوعی هویت ملی مبتنی بر وطن دوستی را برای سعودی‌‌ها تضمین کند. همچنین شکل‌‌گیری این ملی‌‌گرایی، قدرت بیشتری به دولت در برابر نهاد وهابیت می‌دهد که از اواسط دهه 1970 میلادی تا قبل از اصلاحات اقتصادی چشم‌‌انداز 2030 عرصه اجتماعی را در تملک خود داشتند. در این راستا در قالب برنامه‌های مختلف ذیل سند چشم‌انداز یکی از اهداف و ارکان اصلی تقویت هویت ملی است که در زیر به آنها پرداخته می‌شود.

هویت ملی در برنامه کیفیت زندگی

در برنامه کیفیت زندگی، اهداف و ابعاد مختلفی در ارتباط با هویت و ارزشهای ملی مورد توجه قرار گرفته است که از جمله عبارتند از:

حفظ و ترویج میراث اسلامی، عربی و ملی

این مولفه یکی از اهداف استراتژیک اصلی است که به برنامه کیفیت زندگی محول شده است. این هدف ابعاد مختلفی را در بر می‌گیر د که از جمله عبارتند از:

• احیا و حفاظت: هدف، احیا و حفظ میراث اسلامی، عربی و ملی پادشاهی و کسب شناخت جهانی برای آن است. این امر شامل حفاظت و نوسازی مکان‌های تاریخی می‌شود؛
• در دسترس قرار دادن میراث: این برنامه بر دسترس‌پذیر کردن میراث فرهنگی از طریق موزه‌ها، رویدادها و محتوای رسانه‌ای تمرکز دارد.
• ثبت جهانی: یکی از اقدامات کلیدی، ثبت مکان‌های تاریخی عربستان در فهرست میراث جهانی یونسکو است؛
• برنامه‌های اجرایی: "برنامه میراث فرهنگی خادمین حرمین شریفین" یک ابتکار کلیدی است که شامل پروژه‌هایی برای راه‌اندازی مراکز صنایع دستی، واجد شرایط‌ کردن مکان‌های میراث معماری، و تأسیس و بهره‌برداری از موزه‌ها می‌شود. همچنین، جشنواره ملی فرهنگ و میراث جنادریه تحت نظارت وزارت فرهنگ قرار گرفته است تا این محیط فرهنگی فعال شود.

تقویت هویت ملی در نسل جوان

این برنامه از طریق ابتکارات مشخصی به دنبال تعمیق حس هویت و افتخار ملی در میان جوانان عربستان بوده که از جمله شامل موارد زیر است.   

• استراتژی ملی جوانان: این استراتژی با هدف توسعه یک محیط سالم برای جوانان طراحی شده است تا ضمن تشویق به کار داوطلبانه، "روحیه ملی" را در آنها تقویت کند؛
• برنامه ملی جوانان: این برنامه که فاز اجرایی استراتژی فوق است، به صراحت به دنبال "تعمیق روحیه ملی و افتخار به میراث فرهنگی" در میان جوانان است؛
• حفاظت از جوانان: در بخش امنیت، یک استراتژی یکپارچه برای جوانان با هدف تشویق به کار داوطلبانه و "تعمیق حس هویت ملی و افتخار به فرهنگشان" طراحی شده است.

تقویت هویت ملی در برنامه تحول ملی

بر اساس برنامه تحول ملی عربستان سعودی، اهداف مرتبط با تقویت هویت ملی حول محورهای زیر تعریف شده‌اند.

هدف استراتژیک اصلی: ترویج و حفظ هویت ملی

برنامه تحول ملی به صراحت "ترویج و حفظ هویت ملی" را به عنوان یکی از اهداف استراتژیک خود معرفی می‌کند. این برنامه اذعان دارد که یکی از چالش‌های موجود، "ضعف هویت ملی در میان برخی از اعضای جامعه" است و برای مقابله با آن، ابتکارات مشخصی را تعریف کرده است که شامل برنامه‌ها و ابتکارات متعددی است. برنامه ملک سلمان برای مساجد تاریخی یکی از این ابتکارات است که با هدف حفظ و احیای مساجد تاریخی به عنوان بخشی از میراث و هویت اسلامی و ملی کشور اجرا می‌شود. برنامه خادم حرمین شریفین برای مراقبت از میراث فرهنگی نیز بر حفاظت گسترده از میراث فرهنگی عربستان سعودی تمرکز دارد تا ریشه‌های تاریخی هویت ملی را تقویت کند. با هدف ترویج هویت ملی و غنی‌سازی زندگی افراد و خانواده‌ها، مراکزی در سراسر  این کشور برای فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی تأسیس خواهد شد.

ارتقای وجهه فرهنگی پادشاهی عربستان

یکی دیگر از اهداف استراتژیک که به تقویت هویت ملی کمک می‌کند، "ارتقای وجهه فرهنگی پادشاهی عربستان سعودی" است. این هدف از طریق ابتکارات مختلفی دنبال می‌شود. تأسیس سازمان فرهنگ یکی از ابتکاراتی است که برای ساماندهی و توسعه بخش فرهنگ در عربستان ایجاد شده است. همچنین توسعه بازار تاریخی عکاظ به عنوان یک نماد فرهنگی مهم در دستور کار قرار دارد. تأسیس آکادمی جهانی ملک سلمان برای زبان عربی با هدف حفظ و ترویج زبان عربی به عنوان یکی از ارکان اصلی هویت عربی و اسلامی نیز از جمله دیگر ابتکارات است.

ترویج ارزش‌های اجتماعی

این برنامه همچنین بر "ترویج ارزش‌های اجتماعی و توسعه مهارت‌های خانواده‌ها" به عنوان یکی از اهداف خود تأکید دارد. این هدف با تقویت بنیان‌های اجتماعی، به طور غیرمستقیم به استحکام هویت ملی کمک می‌کند.

به طور خلاصه، برنامه تحول ملی عربستان سعودی برای تقویت هویت ملی، یک رویکرد چندبعدی اتخاذ کرده است که شامل حفظ میراث ملموس (مساجد و سایت‌های تاریخی)، ترویج میراث ناملموس (فرهنگ، هنر و زبان عربی) و تقویت ارزش‌های اجتماعی در سطح جامعه می‌شود.

عربستان همچنین برای پیاده‌سازی سیاست‌های هویتی خود، طرح‌ها و نوآوری‌های مشخصی را تجربه کرده است که در برنامه درسی بازتاب یافته‌اند. طرح اصلاحات آموزشی در این راستا قابل توجه است. به خصوص اینکه بزرگترین طرح، استفاده از نظام آموزشی و بازنگری در کتاب‌های درسی به عنوان ابزار اصلی برای شکل‌دهی به هویت جدید شهروندان سعودی است. یک نوآوری بزرگ، ادغام و افتخار به میراث پیشااسلامی شبه‌جزیره عربی در هویت ملی است.  این طرح شامل گنجاندن هنر، تاریخ و ارزش‌های اخلاقی اعراب پیش از اسلام در کتاب‌های درسی می‌شود که یک گسست آشکار با تفکر سنتی وهابی است و به ساخت یک روایت ملی پیوسته کمک می‌کند.

کتابشناسی

---

[1] علی الطایی، بحران هویت قومی در ایران، تهران، شادگان، 1382، ص 139.

[2] Başak Özoral, The Examination of the Identities Defining Saudi Arabia’s Foreign Policy, Turkish Journal of Middle Eastern Studies, Vol: 10, No: 1,2023, pp. 15-43.

[3] Abdallah A. Al-Beraidi, The National Saudi Identity: Principles and Human-Oriented Prospects, Translated by: Dr. Mohammad Hazazi, Riyadh: King Abdulaziz Center For Cultural Communication, 2024, pp. 69-74.

[4] عبدالباسط انصاری، سعودی‌ها در پی ساخت هویت نو و الهام بخشی در چشم انداز ٢٠٣٠، یادداشت اندیشکده حکمروایی فرهنگ و صنایع خلاق، 1402، قابل بازیابی در: https://spri.sharif.ir/sources/%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D9%BE%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D8%AE%D8%AA-%D9%87%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D9%86%D9%88-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%A7%D9%85-%D8%A8%D8%AE%D8%B4%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%DA%86%D8%B4%D9%85-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B2-%D9%A2%D9%A0%D9%A3%D9%A0

[5]  حسن محمد حسين المومني، إشكالية الهُويّةِ بين النظريةِ والتطبيق: المملكة العربيّة السعوديّة كحالة دراسيّة، دراسات العلوم الإنسانية والاجتماعية، المجلد 50 ، العدد  5، 2023، صص 214-217.

[6]محمد منصوری مقدم،  مولفه هویت و تاثیر آن بر  سیاست خارجی عربستان سعودی در قبال جمهوری اسلامی ایران،فصلنامه مجلس و راهبرد، سال نوزدهم، شماره 72، زمستان 1391،  ص 83.

[7]   Abdallah A. Al-Beraidi, op.cit, pp. 71-74.

[8] حسن محمد حسين المومني، المرجع السابق.

[9] Başak Özoral, op.cit.

[10]  حسن محمد حسين المومني، المرجع السابق، ص 217.

[11] صالح البقشی،  ایجاد «هویت ملی» برای شهروندان عربستانی به سبک آل سعود، 25 مرداد 1404، قابل بازیابی در:

https://fa.alalam.ir/news/6479458/%D8%A7%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D8%AF-%D9%87%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B3%D8%A8%DA%A9-%D8%A2%D9%84-%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF

[12] موسسه آینده پژوهی جهان اسلام روایت جدید از هویت ملی عربستان و پیامدهای آن، ( 14 بهمن 1398)، قابل بازیابی در:

https://iiwfs.com/%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D9%87%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%AF%D9%87/

[13]Eman Alhussein,  SAUDI FIRST: HOW HYPER-NATIONALISM IS TRANSFORMING SAUDI ARABIA,  POLICY BRIEF, June 2019, at: https://ecfr.eu/publication/saudi_first_how_hyper_nationalism_is_transforming_saudi_arabia/

[14]  Madawi Al-Rasheed, The New Populist Nationalism in Saudi Arabia: Imagined Utopia by Royal Decree, May 5th, 2020, at: https://blogs.lse.ac.uk/mec/2020/05/05/the-new-populist-nationalism-in-saudi-arabia-imagined-utopia-by-royal-decree/

[15] Abdallah A. Al-Beraidi, op.cit, pp. 90-110.

[16] Abdallah A. Al-Beraidi, op.cit, pp.90-115.

[17] Eldad J. Pardo, The Winding Road to a New Identity: Saudi Arabian Curriculum 2016–19, February 2020, pp. 1-6, at:  www.impact-se.org

[18] کامران کرمی، موج شتابان تحولات اجتماعی و فرهنگی در عربستان سعودی،  ۱۴۰۰/۱۰/۰۵، قابل بازیابی در:

https://jaraian.com/1400/121018020/

[19] ^. Vision 2030, Quality of Life Program – Vision 2030, 2025, at:

https://www.vision2030.gov.sa/en/explore/programs/quality-of-life-program

[20]. Vision 2030, National Transformation Program – NTP, 2025, at:

https://www.vision2030.gov.sa/en/explore/programs/national-transformation-program

[21] Eldad J. Pardo, op.cit.