قدرت نرم آفریقای جنوبی

قدرت نرم در روابط بین‌الملل به توانایی یک کشور برای تأثیرگذاری بر رفتار و نگرش دیگران از طریق جاذبه، اقناع و مشروعیت اشاره دارد، نه از راه اجبار یا تطمیع. در این معنا، یک دولت زمانی دارای قدرت نرم است که دیگران ارزش‌هایش را معتبر بدانند و سیاست‌هایش را از درون بپذیرند. آفریقای جنوبی پس از پایان نظام آپارتاید در ۱۹۹۴، بازسازی چهرهٔ بین‌المللی خود را نه با تکیه بر قدرت نظامی یا اقتصادی، بلکه با اتکا به ظرفیت‌های فرهنگی، اخلاقی و هنجاری آغاز کرد. محور این بازسازی دو ایدهٔ مکمل است: نخست، فلسفهٔ اوبونتو (Ubuntu) به‌عنوان مبنای اخلاقیِ سیاست خارجی، و دوم، روایتِ آشتی و تنوعِ پساآپارتاید که در قالب ملت رنگین‌کمان (Rainbow Nation) شناخته می‌شود.

بر اساس این رویکرد، قدرت نرم آفریقای جنوبی (South Africa’s Soft Power) در تلاش است تا تجربهٔ تاریخیِ گذار مسالمت‌آمیز را به الگویی برای تعامل انسانی و همکاری منطقه‌ای تبدیل کند. در واقع، تصویر خارجی کشور نه‌فقط بر پایهٔ ظرفیت‌های مادی، بلکه بر اساس توانایی آن در ایجاد اعتماد و همدلی شکل می‌گیرد. این نوع از قدرت، زمانی مؤثر است که ارزش‌های اعلامی با رفتار واقعیِ دولت هم‌خوان باشند و مخاطبان خارجی، کشور را به‌عنوان بازیگری با اعتبار اخلاقی و نیت خیر بشناسند.

ریشه‌های هنجاری و حقوقی

دو منبع اصلی قدرت نرم آفریقای جنوبی، اوبونتو و ساختار چندزبانهٔ قانون اساسی‌اند. اوبونتو که در زبان‌های بانتو به معنای «من هستم چون ما هستیم» است، بر هم‌بستگی، کرامت انسانی و مسئولیت متقابل تأکید می‌کند. این مفهوم در سیاست خارجی کشور به راهنمای اخلاقی برای رفتار بین‌المللی تبدیل شده و در «سفیدنامهٔ سیاست خارجی» با عنوان The Diplomacy of Ubuntu (2011) به‌صراحت ذکر شده است. در این سند، دیپلماسی نه ابزاری برای منافع یک‌جانبه، بلکه مسیری برای ساختن جهانی عادلانه‌تر از طریق احترام و گفت‌وگو تعریف می‌شود.

در کنار این مبنا، چندزبانیِ قانون اساسی (1996) ساختار درونیِ تنوع را به قاعدهٔ حقوقی تبدیل کرد. این قانون ۱۱ زبان رسمی را به رسمیت شناخت و در سال ۲۰۲۳ با اصلاحیهٔ هجدهم، زبان اشارهٔ آفریقای جنوبی نیز به‌عنوان دوازدهمین زبان رسمی افزوده شد. این نظام زبانی نشان می‌دهد که اصل «تنوع در وحدت» فقط شعار نیست، بلکه در آموزش، خدمات عمومی و ارتباطات رسمی نهادینه شده است. از دیدگاه قدرت نرم، چنین ساختاری تصویر جامعه‌ای فراگیر و قانون‌مدار می‌سازد که ارزش‌های آن در رفتار نهادهایش بازتاب دارد.

سازوکار مفهومی و زنجیرهٔ اثرگذاری

قدرت نرم آفریقای جنوبی بر زنجیره‌ای از روابط علّی استوار است که از ارزش‌ها آغاز و به نفوذ اخلاقی ختم می‌شود:

ارزش‌ها → اعتماد → اعتبار هنجاری → پذیرش پیام → نفوذ بی‌اجبار.

در این زنجیره، اعتماد حلقهٔ مرکزی است؛ اگر مخاطبان درستی و تداوم رفتار کشور را باور کنند، نفوذ سیاسی و فرهنگی آن پایدار می‌شود. این منطق در دیپلماسی کشور از اوبونتو الهام می‌گیرد: هرچه کنشگر اخلاقی‌تر و همدل‌تر باشد، شنیدنی‌تر نیز می‌شود. به‌طور تحلیلی، قدرت نرم در این چارچوب چهار سازوکار اصلی دارد:

1. سازگاری گفتار و کردار (Legitimacy Alignment): هنگامی‌که ارزش‌های اعلامی مانند احترام متقابل، آشتی و عدالت اجتماعی در سیاست خارجی، مواضع بین‌المللی و رفتار داخلی بازتاب پیدا کند، پیام کشور اعتبار می‌یابد؛
2. تجربهٔ مستقیم و تکرارشونده (Repeated Exposure): از طریق گردشگری، فیلم، ورزش و رسانه، مخاطبان تجربهٔ شخصی از کشور پیدا می‌کنند؛ این مواجهه‌ها اعتماد را جایگزین پیش‌داوری می‌کند؛
3. اعتبار هنجاری (Normative Credibility): شرکت فعال در مأموریت‌های میانجی‌گری در اتحادیهٔ آفریقا (AU) و جامعهٔ توسعهٔ آفریقای جنوبی (SADC) کشور را به بازیگری قابل‌اعتماد بدل کرده است؛
4. حکمرانی تصویر (Image Governance): نهاد Brand South Africa داده‌های ادراکی و شاخص‌های برند ملی را پایش می‌کند تا روایت کشور هم‌راستا و مستدل باقی بماند.

منابع و کانال‌های قدرت نرم

منابع اصلی قدرت نرم آفریقای جنوبی را می‌توان در سه دستهٔ فرهنگی، نهادی و هنجاری دسته‌بندی کرد:

1.    منابع فرهنگی و اجتماعی: هنر، موسیقی، سینما و ورزش ابزارهایی هستند که از طریق آنها هویت ملی به تصویر درمی‌آید. صنایع خلاق در گزارش NFVF سهم اقتصادی و اجتماعی قابل‌توجهی دارند و علاوه بر اشتغال، تصویر کشور را در جشنواره‌ها و رسانه‌های جهانی تثبیت کرده‌اند (8). همچنین میزبانی جام جهانی فوتبال ۲۰۱۰ به نماد توان مدیریتی و وحدت ملی تبدیل شد و سرمایهٔ نرم «می‌توانیم» را در حافظهٔ جمعی آفریقایی و جهانی تثبیت کرد (9).

2.    منابع نهادی و سیاسی: حضور کشور در شبکه‌های چندجانبه مانند AU، SADC و یونسکو (از طریق AWHF) بستر مشروعیت بین‌المللی را فراهم می‌کند. مشارکت در پروژه‌های میراث جهانی، هم‌زمان ارزش فرهنگی و توان دیپلماتیک را افزایش می‌دهد (5)(6)(13)(14).

3.    منابع دیجیتال و دانشی: سفیدنامهٔ سیاست فناوری اطلاعات و ارتباطات (2016) و کمیسیون ریاست‌جمهوری در باب انقلاب صنعتی چهارم (2019–2020) چارچوب حکمرانی دیجیتال را برای تولید و صادرات محتوای فرهنگی تعریف کرده‌اند (11)(12). در نتیجه، قدرت نرم کشور از سطح سنتی به سطح دیجیتال گسترش یافته و روایت فرهنگی در فضای داده‌محور قابل‌اندازه‌گیری شده است.

سنجه‌های بین‌المللی و برداشت جهانی

شاخص‌های جهانی مانند Global Soft Power Index نشان می‌دهند که رتبهٔ آفریقای جنوبی در سال‌های اخیر در حد میانهٔ جدول جهانی قرار داشته و در نسخهٔ ۲۰۲۵ نشانه‌هایی از بهبود دیده می‌شود، به‌ویژه در دو بُعد «مردم و ارزش‌ها» و «کسب‌وکار و تجارت» (16)(17). این داده‌ها بیانگر آن است که تصویر کشور به چرخه‌های سیاسی و اقتصادی داخلی حساس است؛ یعنی تداوم اعتبار هنجاری مستلزم ثبات سیاست داخلی و هم‌خوانی ارزش‌ها با رفتار است. در عین حال، همین شاخص‌ها نشان می‌دهند که سرمایه‌گذاری هدفمند در گردشگری فرهنگی، اقتصاد خلاق و دیپلماسی دیجیتال می‌تواند رتبهٔ کشور را به‌طور پایدار ارتقا دهد (10).

ارزیابی انتقادی

تحلیل تجربهٔ آفریقای جنوبی نشان می‌دهد که قدرت نرم تنها زمانی مؤثر است که سه شرط فراهم باشد: تداوم پیام اخلاقی، هم‌سویی داخلی و خارجی، و نهادسازی برای انتقال پایدار تجربه. در مقایسه با دیگر کشورهای آفریقایی، این کشور موفق شده است الگوی قابل‌توجهی از «دیپلماسی ارزش‌محور» ارائه دهد، اما پایداری آن به توازن میان سیاست داخلی، اقتصاد خلاق و دیپلماسی منطقه‌ای بستگی دارد. ضعف در یکی از این سه حوزه، کل زنجیرهٔ نفوذ را تضعیف می‌کند.

در بُعد هنجاری، مشروعیت اوبونتو می‌تواند دچار فرسایش شود اگر تصمیم‌های سیاسی کشور با ارزش‌های عدالت و برابری که تبلیغ می‌کند ناسازگار باشند. در بُعد نهادی، پراکندگی میان نهادهای مختلف—DIRCO، Brand SA، SAT و NFVF—نیازمند هماهنگی بیشتر است تا پیام کشور یک‌صدا بماند. در بُعد اقتصادی، رقابت شدید رسانه‌ای و محدودیت‌های مالی ممکن است توان کشور در تولید و انتشار روایت جهانی را کاهش دهد (7)(10).

سیاست‌های پیشنهادی و مسیر آینده

برای تقویت و تثبیت قدرت نرم، چند راهبرد کلیدی پیشنهاد می‌شود:

1.    روایت واحد با صداهای چندگانه: پیام‌های مرکزی مانند آشتی، نوآوری و تنوع باید ثابت بمانند، اما سفیران فرهنگی می‌توانند از میان هنرمندان، ورزشکاران، پژوهشگران و کارآفرینان انتخاب شوند تا چهره‌ای چندوجهی از کشور ارائه دهند (10).

2.    سرمایه‌گذاری در صادرات خلاق: تمرکز بر پروژه‌های مشترک سینمایی، تلویزیونی و دیجیتال، و حمایت از هم‌تولیدی‌های بین‌المللی موجب گسترش بازار و تقویت برند ملی می‌شود (8)(11).

3.    دیپلماسی رویداد (Event Diplomacy): ترکیب رویدادهای فرهنگی و ورزشی با تورهای دانشگاهی و کارگاه‌های آموزشی می‌تواند تجربه‌ای کامل و ماندگار برای مخاطبان بسازد (4)(9).

4.    حکمرانی داده‌محور: استفاده از تحلیل داده برای ارزیابی اثر کمپین‌های فرهنگی و سنجش واقعی ادراک جهانی می‌تواند تصمیم‌های بعدی را علمی‌تر کند (11).

جمع‌بندی

قدرت نرم آفریقای جنوبی حاصل پیوند میان اخلاق اوبونتو، نهادهای چندجانبه و روایت تنوع است. این کشور کوشیده است تجربهٔ تاریخی خود را به زبان جهانیِ همکاری و احترام ترجمه کند. موفقیت نسبی آن در این مسیر نشان می‌دهد که در جهان معاصر، مشروعیت اخلاقی و فرهنگ انسانی می‌تواند جایگزین قدرت سخت شود. اما این موفقیت تنها زمانی پایدار می‌ماند که سه اصل رعایت شود: هماهنگی در گفتار و کردار، استمرار تجربهٔ مثبت مخاطب، و مدیریت حرفه‌ای تصویر ملی.

منابع

1.     Government of South Africa – Department of International Relations and Cooperation. (2011). White Paper on South African foreign policy: Building a better world—The diplomacy of Ubuntu. Government of South Africa. https://www.gov.za/documents/white-papers/white-paper-south-african-foreign-policy-building-better-world-diplomacy

2.     Government of South Africa. (1996). Constitution of the Republic of South Africa, 1996 (s.6 Official Languages). Government of South Africa. https://www.gov.za/documents/constitution/constitution-republic-south-africa-1996-04-feb-1997

3.     Government of South Africa. (2023). Constitution Eighteenth Amendment Act, 2023 (South African Sign Language as an official language). Government of South Africa. https://www.gov.za/documents/constitutional-amendments/constitution-eighteenth-amendment-act-3-2023-english-sesotho-27

4.     South African Tourism. (2024). Africa’s Travel Indaba – BONDay. South African Tourism. https://www.southafrica.net/gl/en/corporate/press/african-businesses-encouraged-to-redefine-themselves-on-the-global-stage

5.     African World Heritage Fund (AWHF). (n.d.). About AWHF. AWHF. https://awhf.net/

6.     UNESCO World Heritage Centre. (2010–). African World Heritage Fund – Category 2 Centre. UNESCO. https://whc.unesco.org/en/awhf

7.     MultiChoice Group. (2025). Who we are. MultiChoice. https://www.multichoice.com/about-us.php

8.     National Film & Video Foundation (NFVF). (2021). Economic impact of the South African film industry. NFVF. https://www.nfvf.co.za/wp-content/uploads/2022/02/Economic-Impact-of-the-South-African-Film-Industry-Report_-August-2021.pdf

9.     FIFA. (2010–2024). 2010 FIFA World Cup South Africa™ – Legacy reports. FIFA. https://inside.fifa.com/tournaments/mens/worldcup/2010south-africa/watch/south-africa-s-2010-fifa-world-cup-legacy-lives-on-2474285

10.  Brand South Africa. (2002–2025). Mandate & nation brand insights. Brand South Africa. https://brandsouthafrica.com/

11.  Government of South Africa. (2016). National integrated ICT policy white paper. Government of South Africa. https://www.gov.za/sites/default/files/gcis_document/201610/40325gon1212.pdf

12.  The Presidency (RSA). (2020). Presidential Commission on the 4IR (PC4IR): Overview & report. Government of South Africa.  https://www.gov.za/sites/default/files/gcis_document/202010/43834gen591.pdf

13.  Southern African Development Community (SADC). (2007, March 29). Extraordinary Summit communiqué (Zimbabwe facilitation mandate). SADC. https://www.sadc.int/sites/default/files/2021- 08/SADC_Extraordinary_Summit_Communique-_March_2007.pdf

14.  ACCORD. (2010–2013). South Africa’s mediation in Burundi/Zimbabwe (case analyses). ACCORD. https://www.accord.org.za/news/accord-paper-examines-successes-challenge-south-africas-mediation-efforts-zimbabwe/

15.  Nye, J. S. (2004). Soft power: The means to success in world politics. PublicAffairs. https://www.goodreads.com/book/show/85037.Soft_Power

16.  Brand Finance. (2024). Global soft power index 2024: A world in flux. Brand Finance. https://brandfinance.com/insights/global-soft-power-index-2024-a-world-in-flux

17.  Brand Finance. (2025). Global soft power index 2025: The shifting balance of global soft power. Brand Finance. https://brandfinance.com/insights/global-soft-power-index-2025-the-shifting-balance-of-global-soft-power