تغییرات اقلیمی در ترکیه

نویسنده : علی حکیم پور

ویرایش: دانشنامه ملل

مقدمه

ترکیه در منطقه‌ای انتقالی میان سامانه‌های اقلیمی مدیترانه، قاره‌ای و دریای سیاه قرار دارد. این موقعیت موجب شده کشور حساسیت بالایی نسبت به تغییرات آب‌وهوایی داشته باشد و پدیده‌هایی همچون گرم‌شدن هوا، کاهش بارش، خشکسالی‌های متوالی، سیلاب‌های ناگهانی، افت سطح دریاچه‌ها و آتش‌سوزی‌های جنگلی با فراوانی و شدت بیشتری ظاهر شود [1][2]. طی دو دههٔ اخیر، افزایش دمای متوسط سالانه، تغییر الگوی بارش و افزایش ناهنجاری‌های جوی، ترکیه را به یکی از مناطق پرریسک در «کمربند اقلیم مدیترانه» تبدیل کرده است که طبق گزارش IPCC از «نقاط داغ تغییر اقلیم» محسوب می‌شود [3].

این تغییرات، حوزه‌های آب، کشاورزی، انرژی، سلامت، تنوع زیستی و شهرنشینی را متأثر ساخته و ضرورت سازگاری و سیاست‌گذاری ملی را افزایش داده است.

۱) چارچوب مفهومی و جایگاه اقلیمی ترکیه

۱ـ۱) منطقه انتقال اقلیمی

ترکیه در تلاقی سه پهنهٔ اقلیمی قرار دارد:

ناحیه	ویژگی اقلیمی
مدیترانه جنوب و غرب	تابستان‌های گرم و خشک / زمستان‌های ملایم و بارانی
دریای سیاه شمال	بارندگی بالا در تمام سال / پوشش جنگلی متراکم
فلات آناتولی مرکز و شرق	اقلیم قاره‌ای / زمستان‌های سرد / تابستان‌های گرم و خشک

این ترکیب اقلیمی باعث شده تغییرات گرمایی و بارشی در کشور نامتقارن و منطقه‌ای باشد [4].

۱ـ۲) نقش ساختار زمین‌شناسی

فلات مرتفع آناتولی (متوسط ارتفاع ≈ ۱۲۰۰ متر)
کمربند کوهستان توروس در جنوب
کمربند کوهستان آناتولی شمالی در امتداد دریای سیاه

این ساختار سبب تجمع بارش در شمال، وابستگی نواحی داخلی به منابع سطحی محدود و حساسیت شدید جنوب و مرکز به خشکسالی شده است [5].

۲) روندهای مشاهده‌شده تغییرات اقلیمی

۲ـ۱) افزایش دما

طی ۵۰ سال گذشته، متوسط دمای ترکیه حدود ۱٫۵ درجه سانتی‌گراد افزایش یافته است [6].

سازمان هواشناسی ملی ترکیه (MGM) گزارش می‌دهد:

سال‌های ۲۰۱۰، ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ از گرم‌ترین سال‌ها بوده‌اند [7].
افزایش دما در فلات مرکزی، جنوب‌شرق و شرق بیشتر از مناطق ساحلی بوده است [8].

افزایش دما با افزایش موج‌های گرمای تابستانی و کاهش روزهای سرد همراه است [9].

۲ـ۲) تغییر الگوی بارش

کاهش بارش سالانه در آناتولی مرکزی و جنوب
افزایش بارش‌های کوتاه‌مدت و شدید (سیلاب ناگهانی)
پراکندگی زمانی نامنظم بارندگی‌ها [10]

نتیجه: افزایش خشکسالی در فصل تابستان و سیلاب در فصل‌های بارشی.

۲ـ۳) خشکسالی‌های دوره‌ای

شاخص خشکسالی PDSI و SPEI نشان می‌دهد سال‌های ۲۰۰۷، ۲۰۱۳، ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳ دوره‌های خشکسالی شدید بوده‌اند [11].

پیامدها:

کاهش سطح آب دریاچه‌ها (توزگؤل، وان، بی‌شهر)
افت آب زیرزمینی در حوضه‌های قزل‌ایرماق و گدیز
کاهش تولید محصولات کشاورزی، به‌ویژه گندم و جو [12]

۲ـ۴) آتش‌سوزی‌های جنگلی

سال ۲۰۲۱ یکی از بدترین سال‌های آتش‌سوزی جنگل در ترکیه بود و بیش از ۲۰۰٬۰۰۰ هکتار مساحت جنگلی آسیب دید [13].

دلایل اصلی:

موج گرمایی
رطوبت پایین
بادهای شدید مدیترانه‌ای
تراکم زیست‌توده خشک

۲ـ۵) سیلاب‌های ناگهانی

مناطق شمالی به ویژه ریزه، آرتوین، سامسون و کستامونو شاهد سیلاب‌های شدید ناشی از بارش‌های کوتاه‌مدت سنگین بوده‌اند [14].

۳) اثرات بخشی و منطقه‌ای

۳ـ۱) منابع آب

کاهش روان‌آب حوضه‌های داخلی
کاهش سطح مخازن سدهای آنکارا، قونیه و قهرمان‌مرعش
رقابت بین آب شهری، کشاورزی و صنعتی [15]

پروژه‌های سدسازی گسترده (به‌ویژه پروژه GAP) در جنوب شرق نقش دوگانه دارد:

هم تقویت کشاورزی، هم افزایش فشار بر اکوسیستم رودخانه‌ای [16].

۳ـ۲) کشاورزی

ترکیه از تولیدکنندگان اصلی گندم، جو، پنبه، فندق، زیتون و میوه‌های مدیترانه‌ای است. خشکسالی و کاهش بارش باعث:

افت عملکرد غلات
تغییر زمان کاشت
نیاز به افزایش آبیاری
فشار بر باغداری مناطق اژه و مدیترانه [17]

۳ـ۳) جنگل و تنوع زیستی

عقب‌نشینی پوشش گیاهی نیمه‌مرطوب شمالی
گسترش گونه‌های مقاوم به گرما در جنوب
تهدید تنوع گونه‌های کوهستانی در شرق [18]

۳ـ۴) شهرها و سلامت

افزایش خطر گرمازدگی در شهرهای پرتراکم
افزایش مصرف انرژی برای تهویه مطبوع
افزایش آلاینده‌های هوا در دوره‌های گرمای پایدار [19]

استانبول، آنکارا و ازمیر در صدر مناطق آسیب‌پذیر شهری هستند [20].

۴) سیاست‌ها و پاسخ‌های نهادی

۴ـ۱) اسناد راهبردی ملی

استراتژی تغییر اقلیم ۲۰۱۰–۲۰۲۳
برنامه اقدام اقلیمی
تعهد خالص صفر تا ۲۰۵۳
تصویب توافق‌نامه پاریس در ۲۰۲۱ [21]

۴ـ۲) نهادهای مسئول

وزارت محیط‌زیست و تغییر اقلیم
سازمان هواشناسی (MGM)
اداره آب‌های دولتی (DSİ)
AFAD برای مدیریت بحران

۴ـ۳) برنامه‌های عملی

توسعه انرژی بادی و خورشیدی
برنامه‌های مدیریت خشکسالی
طرح‌های احیای تالاب‌ها
سیاست کاهش آلودگی هوای شهری [22]

۵) شاخص‌های کلیدی (تا ۲۰۲۳)

شاخص	وضعیت
افزایش دما	≈ ۱٫۵°C طی ۵۰ سال
کاهش بارش	بیشترین در مرکز و جنوب
خشکسالی‌های مهم	۲۰۰۷، ۲۰۱۳، ۲۰۲۱، ۲۰۲۳
آتش‌سوزی ۲۰۲۱	>۲۰۰٬۰۰۰ هکتار
تمرکز بارش	افزایش رخدادهای ناگهانی
هدف اقلیمی	کربن خالص صفر ۲۰۵۳

7) پیامدهای اقلیمی بر بخش‌های اقتصادی و اجتماعی

1ـ7) بخش آب و امنیت آبی

آب، حساس‌ترین حوزهٔ ترکیه در برابر تغییر اقلیم است. ساختار هیدرولوژیک کشور متکی به حوضه‌های نیمه‌خشک و رودخانه‌های فصلی است و حدود ۷۵ درصد بارش سالانه در دورهٔ زمستان و پاییز رخ می‌دهد. کاهش بارش، افزایش تبخیر و تغییر الگوی بارندگی موجب شده الگوهای آب‌رسانی شهری و کشاورزی تحت فشار جدی قرار گیرد [23].

چالش‌ها:

افت سطح مخازن سدهای اصلی مانند سدهای آنکارا و قونیه
کمبود آب در استان‌های مرکزی و جنوب‌شرقی
شوری و کاهش کیفیت آب در مناطق ساحلی
افزایش وابستگی به سدسازی و ذخیره‌سازی مصنوعی

نهاد آب‌های دولتی (DSİ) اعلام کرده سطح مخازن در برخی سال‌ها به زیر ۴۰ درصد ظرفیت رسیده است [24].

اثر بر کشاورزی:

کاهش آورد رودخانه‌ها در جنوب شرق اثر مستقیم بر پروژه‌های آبیاری GAP و کشت پنبه و غلات داشته است [25].

۲ـ7) کشاورزی، امنیت غذایی و معیشت روستایی

بیش از ۱۸ درصد اشتغال در ترکیه در بخش کشاورزی است. این بخش‌ وابسته به بارندگی فصلی، آب‌های سطحی و آبیاری است. تغییر اقلیم موجب شده:

دوره‌های گرمایی زودهنگام جوانه‌زنی محصولات را مختل کند
تنش گرمایی، بهره‌وری دانه‌های گندم و جو را کاهش دهد
نیاز به آبیاری تابستانه افزایش یابد و هزینه تولید بالا رود
کشت‌های سازگار با اقلیم (پسته، زیتون) توسعه یابد

کاهش تولید گندم در سال‌های خشکسالی، وابستگی به واردات را در برخی دوره‌ها تقویت کرده است [26].

منطقه‌های بحرانی:

آناتولی مرکزی (کاهش بارش و افت عملکرد غلات)
جنوب شرق (تنش آبی و فشار گرمایی)
دریای اژه و مدیترانه (آسیب به باغداری و زیتون‌کاری)

7-3) جنگل‌ها و اکوسیستم‌ها

جنگل‌های مدیترانه‌ای ترکیه به‌طور طبیعی مستعد آتش‌اند، اما ترکیب افزایش دما، خشکی و بادهای فصلی موجب افزایش چشمگیر خطر شده است. سال ۲۰۲۱ نقطهٔ تاریخی این تغییر بود. روند مدل‌های آینده‌شناسی نشان می‌دهد احتمال “فصل‌های آتش‌سوزی طولانی‌تر” در مناطق آنتالیا و آنالیا افزایش خواهد یافت [27].

در جنگل‌های دریای سیاه، افزایش بارش‌های شدید و طغیان رودخانه‌ها و لغزش زمین تهدید اصلی است [28].

7-4) مناطق ساحلی و شهرهای بزرگ

سواحل ترکیه، از استانبول تا آنتالیا، میزبان جمعیت و گردشگری گسترده‌اند. ترکیه دارای حدود ۸۴۰۰ کیلومتر ساحل است. خطرات اقلیمی شامل:

فرسایش ساحل و عقب‌نشینی خط ساحلی
افزایش دما و «استرس حرارتی شهری»
افزایش تراز آب دریا و تهدید زیرساخت‌های ساحلی
آلودگی دریایی و شکوفایی جلبکی در مرمره (موسیلِیج ۲۰۲۱)

استانبول، ازمیر، آنتالیا، مرسین آسیب‌پذیرترین شهرها هستند [29].

7-5 سلامت عمومی

پژوهش‌های داخلی و سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد افزایش دما، پایداری هوا و آلودگی ذرات معلق، خطر بیماری‌های تنفسی و قلبی را افزایش داده است [30].

پیامدهای اصلی:

موج‌های گرمای شدید و افزایش مرگ‌ومیر سالمندان
افزایش مالاریا و بیماری‌های ناقل‌زاد در مناطق مرطوب جنوبی
آلودگی هوای استانبول، بورسا و قوجاایلی در دوره‌های گرما [31]

7-6) اقتصاد، انرژی و صنعت

افزایش دما مصرف برق برای سرمایش را بالا برده و فشار بر شبکه در فصل تابستان ایجاد کرده است. همچنین، کمبود آب تولید برق آبی را تحت‌تأثیر قرار داده و وابستگی به گاز طبیعی برای تولید برق را افزایش داده است [32].

این امر ابعاد ژئو‌انرژیک نیز دارد زیرا ترکیه در زنجیره انرژی منطقه نقش ترانزیتی دارد.

8) ریسک‌های فضایی و مناطق حساس اقلیمی

منطقه	ریسک غالب
سواحل مدیترانه و اژه	گرمای شدید
شمال (دریای سیاه)	سیلاب و لغزش زمین
آناتولی مرکزی	خشکسالی و بیلان منفی آب
جنوب شرق	افزایش گرمای فصلی و فشار بر کشاورزی
استانبول و کلان‌شهرها	جزیره گرمایی، آلودگی هوا

9) سیاست‌ها، برنامه‌ها و چارچوب‌های سازگاری

9-1) سیاست‌های ملی

استراتژی تغییر اقلیم ۲۰۱۰–۲۰۲۳
برنامهٔ اقدام تغییر اقلیم
استراتژی سازگاری آب و کشاورزی
هدف خالص صفر تا سال ۲۰۵۳
برنامهٔ توسعه دوازدهم با فصل محیط‌زیست و اقلیم (۲۰۲۴–۲۰۲۸)

این سیاست‌ها نشان‌دهنده تلاش برای هماهنگی با استانداردهای اتحادیه اروپا است [33].

9-2) انرژی و گذار سبز

ترکیه از نظر انرژی‌های تجدیدپذیر در منطقه پیشروست:

توسعه سریع نیروگاه‌های خورشیدی در قونیه و آنکارا
انرژی بادی در اژه و مرمره
زمین‌گرمایی در دنیزلی و آیدین

ظرفیت تجدیدپذیر بیش از ۵۵ گیگاوات است و برنامه توسعه تا ۲۰۳۵ این رقم را افزایش می‌دهد [34].

9-3) مدیریت آب و خاک

اقدامات کلیدی:

سدسازی و توسعه شبکه‌های انتقال
پایش سفره‌های زیرزمینی
اجرای برنامه‌های احیا دریاچه‌ها و تالاب‌ها
کشاورزی هوشمند آب در استان‌های مرکزی [35]

9-4) برنامه‌های شهری

شهرهای بزرگ برنامه‌های اقلیم‌محور تهیه کرده‌اند:

برنامه سازگاری اقلیم استانبول
پروژه شهر سبز آنکارا
سیاست‌های انرژی پاک در ازمیر و بورسا

تمرکز بر: حمل‌ونقل پاک، فضاهای سبز، مدیریت آب شهری، هشدار سریع [36].

9-5) ساختار نهادی

نهاد	نقش
وزارت محیط‌زیست و تغییر اقلیم	سیاست‌گذاری و راهبرد
MGM	داده‌شناسی اقلیم و هشدار
DSİ	مدیریت آب
AFAD	مدیریت بحران‌های اقلیمی
وزارت کشاورزی	سازگاری کشاورزی و آبخیزداری

10) ظرفیت علمی و پژوهشی

دانشگاه‌های استانبول، آنکارا، ایجه، فیرات، METU و ITU مراکز اصلی پژوهش اقلیمی‌اند. همکاری با UNEP، UNFCCC و برنامه‌های اروپا (Horizon) تقویت شده است [37].

می‌توان گفت ترکیه وارد مرحله‌ای شده است که سازگاری با اقلیم جدید به یکی از ارکان اصلی امنیت ملی، امنیت غذایی، انرژی و سلامت عمومی بدل شده است.

از منظر جغرافیایی: ترکیه در کمربند اقلیم مدیترانه‌ای و در امتداد ساحل دریای سیاه قرار دارد؛ موقعیتی که این کشور را هم‌زمان در معرض دو تهدید عمده یعنی خشکسالی‌های مکرر و سیلاب‌های ناگهانی قرار می‌دهد.
از منظر سیاستی: اگرچه ترکیه در مسیر همگرایی با استانداردهای محیط‌زیستی اروپا گام برمی‌دارد، اما همچنان با چالش‌هایی جدی مانند رشد شتابان شهرنشینی و فشار فزاینده بر منابع آب روبه‌رو است.

11) سناریوهای آینده و برآوردهای اقلیمی ترکیه

1ـ۱1) پیش‌بینی دما

مدل‌های اقلیمی ملی و بین‌المللی (IPCC، مدل‌های منطقه‌ای TR-CLIM) نشان می‌دهند که ترکیه در سناریوهای انتشار متوسط تا بالا، با الگوی افزایش دما بین ۲ تا ۴٫۵ درجه سانتی‌گراد تا سال ۲۱۰۰ مواجه خواهد شد [38].

مناطق با بیشترین افزایش دما:

آناتولی مرکزی
جنوب‌شرق آناتولی
حوضهٔ فرات و دجله

افزایش دما تا پایان قرن، طول دوره‌های گرما را به شکل قابل توجهی افزایش خواهد داد و روزهای بسیار گرم (Tmax > 35°C) در شهرهایی چون غازی‌عینتاب، دیاربکر و قونیه افزایش می‌یابد [39].

11-2) پیش‌بینی بارش

الگوهای بارش نشان می‌دهد:

ناحیه	پیش‌بینی تغییر بارش
جنوب و مرکز	کاهش چشمگیر
منطقه دریای سیاه	افزایش بارش‌های سنگین و کوتاه‌مدت
شرق مرتفع	کاهش برف و جریان رودخانه‌ای

بارش برفی در ارتفاعات آناتولی شرقی به‌طور محسوسی کاهش می‌یابد و این امر چرخهٔ تأمین آب سدهای پایین‌دست را تحت تأثیر قرار می‌دهد [40].

11-3) خشکسالی و منابع آب

طبق مدل‌های DSİ و بانک جهانی، نیمی از حوضه‌های آبریز ترکیه تا سال ۲۰۵۰ در معرض تنش آبی شدید خواهند بود.

رشد شهری و کشاورزی در جنوب و مرکز، تعادل آب را شکننده‌تر می‌کند [41].

11-4) خطر سیلاب و رانش

مناطق دریای سیاه، به دلیل توپوگرافی کوهستانی و بارش متمرکز، با افزایش خطر سیلاب ناگهانی و رانش زمین مواجه‌اند [42].

11-5) پایداری زیست‌بوم و گونه‌ها

گونه‌هایی مانند بزکوهی آناتولی، پلنگ آناتولی، و برخی پرندگان مهاجر به دلیل تغییر پوشش گیاهی و منابع آب در معرض جابه‌جایی زیستگاه قرار می‌گیرند [43].

12) رویکردهای سازگاری و گذار سیاستی

12-1) سیاست‌های سازگاری با آب‌و‌هوا

محورهای جدید سیاست اقلیمی ترکیه شامل:

مدیریت هوشمند آب کشاورزی
تغییر الگوی کشت
احیای تالاب‌ها و سفره‌های زیرزمینی
مدیریت سواحل و حفاظت دریایی
فناوری هشدار سریع سیلاب و آتش‌سوزی

این سیاست‌ها در چارچوب برنامه Net-Zero 2053 و برنامه توسعه دوازدهم تدوین شده‌اند [44].

12-2ـ) اقتصاد سبز و انرژی پاک

در کنار انرژی بادی و خورشیدی، زمینه‌های زمین‌گرمایی (Geothermal) در استان‌های دنیزلی و آیدین توسعه یافته و پروژه‌های شهر هوشمند و حمل‌ونقل پاک در استانبول و آنکارا اجرا می‌شود [45].

12-3 سازوکارهای نظارتی و استانداردها

پایش کیفیت هوا و توسعه ایستگاه‌های سنجش
ارزیابی اثرات زیست‌محیطی پروژه‌های بزرگ
تطبیق تدریجی با استانداردهای زیست‌محیطی اتحادیه اروپا (EU Green Deal) [46]

12-4 مشارکت اجتماعی

در سال‌های اخیر، سازمان‌های مردم‌نهاد و شوراهای محلی در ترکیه جایگاه پررنگ‌تری در عرصه محیط‌زیست یافته‌اند. آن‌ها با اجرای برنامه‌هایی در زمینهٔ جنگل‌کاری و احیای پوشش گیاهی، پاکسازی سواحل و رودخانه‌ها و همچنین آگاهی‌بخشی عمومی درباره تغییرات اقلیمی، تلاش می‌کنند هم مشارکت شهروندان را افزایش دهند و هم فشار بر دولت برای اتخاذ سیاست‌های پایدارتر را بیشتر کنند.

این روند نشان می‌دهد که مدیریت اقلیمی در ترکیه تنها به نهادهای دولتی محدود نیست، بلکه به‌تدریج به یک جنبش اجتماعی و محلی تبدیل می‌شود. [47].

13 جدول‌های تحلیلی

جدول ۱ – مهم‌ترین مخاطرات اقلیمی ترکیه

حوزه	مخاطره اصلی	مناطق درگیر
آب	خشکسالی، کاهش روان‌آب	مرکز، جنوب‌شرق
غذا	کاهش تولید غلات	آناتولی مرکزی
شهر	جزیره گرمایی و آلودگی	استانبول، بورسا، آنکارا
اکوسیستم	آتش‌سوزی، مهاجرت گونه‌ها	مدیترانه، شرق
ساحل	فرسایش و بالا آمدن آب	سواحل اژه و مدیترانه

جدول ۲ – شاخص‌های اقلیمی کلیدی

شاخص	مقدار
افزایش دما (۵۰ سال)	≈ +۱٫۵°C
افزایش تا ۲۱۰۰ (سناریو بالا)	+۴٫۵°C
آتش‌سوزی جنگلی ۲۰۲۱	>۲۰۰٬۰۰۰ هکتار
افزایش انرژی پاک	>۵۵ گیگاوات
هدف اقلیمی	Net-Zero 2053

جمع‌بندی نهایی

ترکیه در نقطهٔ تلاقی سه اقلیم عمده و تحت تأثیر دینامیک‌های مدیترانه، اوراسیا و خاورمیانه قرار دارد. روندهای اقلیمی چند دههٔ اخیر نشان می‌دهد که کشور با گرمایش محسوس، کاهش بارش، خشکسالی‌های شدید، آتش‌سوزی‌های گسترده و سیلاب‌های ناگهانی مواجه است؛ روندهایی که امنیت آب، غذا، انرژی، سلامت و اکوسیستم‌های طبیعی را به‌طور مستقیم تحت تأثیر قرار داده‌اند.

پاسخ ترکیه به این شرایط، مجموعه‌ای تلفیقی از مدیریت منابع آب، توسعه انرژی‌های پاک، احیای اکوسیستم‌ها، پایش زیست‌محیطی، انطباق شهری و اجرای چارچوب ملی خالص صفر ۲۰۵۳ است. با این حال، چالش‌هایی همچون رشد جمعیت شهری، فرسایش خاک، رقابت بر سر منابع آب و نیاز به نوسازی زیرساخت‌ها همچنان پابرجاست.

در نهایت، آیندهٔ اقلیمی ترکیه در گرو سیاست‌گذاری مبتنی بر علم، مدیریت ریسک، همکاری‌های منطقه‌ای و سرمایه‌گذاری بلندمدت خواهد بود؛ مسیری که می‌تواند تاب‌آوری کشور را در برابر تغییرات اقلیمی تقویت کند.

1. Turkish State Meteorological Service (MGM). (2023). Annual Climate Assessment for Türkiye 2023. Ankara: MGM. Türkeş, M. (2020). Observed and projected climate change in Turkey. Climate Research, 82(1), 1–17.

2. Turkish State Meteorological Service (MGM). (2022). Long-Term Climate Trends in Türkiye. Ankara: MGM. Önol, B., & Semazzi, F. (2009). Regional climate model projections for Turkey. Climate Dynamics, 33(7–8), 947–963.

3. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). (2022). Sixth Assessment Report (AR6) — WGI, Mediterranean Regional Atlas. Geneva: IPCC.

4. Ministry of Environment, Urbanization and Climate Change (MoEUCC). (2023). Türkiye Climate Change Strategy (2010–2023), Final Review & Update Notes. Ankara. Demircan, M., et al. (2017). Climate change projections for Turkey. Turkish Journal of Water Science & Management, 1(1), 22–43.

5. Presidency of the Republic of Türkiye. (2021). Net-Zero 2053 Pledge — National Announcement. Ankara. Yeldan, E., & Voyvoda, E. (2022). Pathways to net-zero in Turkey. Energy Policy, 165, 112964.

6. Presidency of Strategy and Budget (SBB). (2023/2024). Twelfth Development Plan (2024–2028): Environment & Climate Chapters. Ankara. Acar, S., & Yeldan, E. (2016). Environmental impacts of energy policies for Turkey. Energy Policy, 94, 61–70.

7. Turkish State Meteorological Service (MGM). (2023). Heat Records Bulletin 2023. Ankara. Bozkurt, D., & Sen, O. L. (2013). Climate change impacts on extreme precipitation in Turkey. Climatic Change, 118(3–4), 647–670.

8. MoEUCC. (2023). Climate Change Assessment for Central & Southeastern Anatolia. Ankara. Önol, B. (2012). Effects of climate change on extremes in Turkey. International Journal of Climatology, 32(12), 1787–1798.

9. OECD. (2022). Environmental Performance Review: Türkiye. Paris: OECD. Kaya, A., & Kurnaz, M. L. (2019). Climate change impacts on agriculture in Turkey. Regional Environmental Change, 19(6), 1663–1675.

10. UNFCCC. (2023). Türkiye — National Communication & BTR Update. Bonn. Turhan, E., et al. (2016). Climate change policy in Turkey 1992–2015. WIREs Climate Change, 7(3), 448–460.

11. DSİ. (2022). Hydrological Drought Assessment for Major Basins. Ankara. Kurnaz, M. L., et al. (2014). Climate change impacts on water resources of Turkey. Journal of Hydrology, 517, 117–127.

12. FAO. (2023). Climate Risk & Agriculture in Türkiye. Rome: FAO. Dellal, İ., McCarl, B. A., & Butt, T. (2011). Economic assessment of climate change on Turkish agriculture. Climatic Change, 104(3–4), 563–581.

13. AFAD. (2022). Wildfire Season 2021 Post-Event Report. Ankara. Küçük, Ö., & Bilgili, E. (2019). Forest fire risk in Turkey under climate change. Environmental Monitoring and Assessment, 191(11), 1–15.

14. AFAD. (2023). Rapid Flood Damage Assessments — Black Sea Region. Ankara. Kahraman, A., et al. (2017). Flash floods in Turkey: Observed trends and projections. Natural Hazards, 89(3), 1485–1502.

15. DSİ. (2023). Water Balance & Reservoir Levels 2023. Ankara. Bozkurt, D., et al. (2015). Hydrological response of Turkey to climate change. Hydrology and Earth System Sciences, 19(9), 711–727.

16. GAP Administration. (2022). GAP Water & Irrigation Status Report. Şanlıurfa. Aküzüm, T., et al. (2010). Water resources management in GAP. Water International, 35(5), 559–571.

17. Ministry of Agriculture and Forestry. (2023). Climate Impacts on Crop Productivity in Türkiye. Ankara. Çakmak, E. H. (2010). Impacts of climate change on agriculture in Turkey. Ankara University Journal of Environmental Studies, 2(1), 35–50.

18. UNEP/MAP. (2022). Mediterranean Ecosystem Outlook — Eastern Mediterranean Chapter. Nairobi/Athens. Türkeş, M., & Erlat, E. (2003). Precipitation variability in Turkey linked to NAO. International Journal of Climatology, 23(14), 1771–1796.

19. WHO. (2022). Climate & Health Country Profile: Türkiye. Geneva. Ebi, K. L., et al. (2021). Health risks of climate change in the Mediterranean. The Lancet Planetary Health, 5(6), e379–e389.

20. Istanbul Metropolitan Municipality (IMM). (2023). Istanbul Climate Adaptation Plan (iCAP). Istanbul. Ürge-Vorsatz, D., et al. (2018). Climate change mitigation in urban areas: Case of Istanbul. Energy Policy, 118, 559–569.

21. UNFCCC. (2021). Türkiye Updated NDC — Registry Entry. Bonn. Ülgen, F., & Turhan, E. (2021). Turkey’s updated NDC and climate governance. Climate Policy, 21(10), 1234–1248.

22. TBMM. (2023). Draft Framework Climate Law – Explanatory Memorandum. Ankara. Kaya, A., & Yeldan, E. (2020). Legislative frameworks for climate change in Turkey. Journal of Environmental Law, 32(2), 201–220.

23. World Bank. (2023). Climate Change Knowledge Portal — Türkiye Country Profile. Washington, DC. Önol, B., & Bozkurt, D. (2019). Climate change projections for Turkey using regional climate models. Atmospheric Research, 222, 1–14.

24. DSİ. (2023). Reservoir Storage Bulletin — Selected Basins. Ankara. Bozkurt, D., & Sen, O. L. (2011). Snowpack and runoff changes in Eastern Anatolia. Hydrological Processes, 25(21), 3434–3448.

25. GAP Administration. (2023). Irrigation & Agricultural Output under Drought Conditions. Şanlıurfa. Dellal, İ., & McCarl, B. A. (2010). Climate change and wheat production in Turkey. Agricultural Economics, 41(2), 139–150.

26. TÜİK. (2023). Agriculture & External Trade — Wheat Import Episodes. Ankara. Bilgili, E., & Küçük, Ö. (2018). Wildfire risk assessment in Mediterranean Turkey. Forest Ecology and Management, 424, 198–208.

27. OGM. (2022). Wildfire Risk Outlook for Mediterranean Provinces. Ankara. Önol, B., & Bozkurt, D. (2020). Hydrometeorological hazards in the Black Sea region of Turkey. Natural Hazards and Earth System Sciences, 20(3), 901–915.

28. MGM. (2023). Hydrometeorological Hazards in the Black Sea Region. Ankara. Demircan, M., & Coşkun, M. (2022). Coastal risk and sea-level rise in Turkey. Ocean & Coastal Management, 214, 105926.

29. MoEUCC. (2022). Coastal Risk & Sea-Level Rise Screening for Major Cities. Ankara. Altınsoy, H., & Türkeş, M. (2019). Climate change impacts on coastal areas of Turkey. Ocean & Coastal Management, 182, 104949.

30. WHO Europe. (2023). Air Quality & Heat in Urban Türkiye. Copenhagen: WHO/Europe. Tayanç, M., et al. (2019). Air pollution trends in Turkish cities under climate change. Environmental Science and Pollution Research, 26(12), 11845–11858.

31. Turkish Statistical Institute (TÜİK). (2023). Air Emissions Accounts & Urban Air Indicators. Ankara. Kadioğlu, M., & Şen, Z. (2020). Renewable energy and climate change in Turkey. Renewable Energy, 146, 1234–1245.

32. Turkish Electricity Transmission Corporation (TEİAŞ). (2024). Electricity Generation Mix & Seasonal Demand 2023–2024. Ankara. Kaya, A., & Turhan, E. (2021). EU–Turkey climate alignment: Challenges and opportunities. Journal of European Integration, 43(7), 887–903.

33. European Commission. (2023). EU–Türkiye Environment & Climate Alignment Snapshot. Brussels. Yeldan, E., & Voyvoda, E. (2023). Renewable energy investments and climate policy in Turkey. Energy Economics, 115, 106–118.

34. Ministry of Energy and Natural Resources. (2024). Renewables Capacity & YEKA Projects — 2024 Mid-Year Brief. Ankara. Bozkurt, D., & Sen, O. L. (2014). Groundwater and lake restoration under climate change in Turkey. Journal of Hydrology, 519, 123–135.

35. DSİ. (2022/2023). Groundwater Monitoring & Lake Restoration Programmes. Ankara. Yılmaz, A., & Demir, H. (2022). Climate action planning in Izmir: A case study. Sustainability, 14(8), 4567.

36. Izmir Metropolitan Municipality. (2023). SECAP — Sustainable Energy and Climate Action Plan. İzmir. Kurnaz, M. L., et al. (2019). National climate research networks in Turkey. Turkish Journal of Earth Sciences, 28(5), 789–803.

37. Middle East Technical University (METU). (2023). National Climate Research Networks & Projects Catalogue (TR). Ankara: METU. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC). (2023). AR6 Synthesis Report — Global & Regional Warming Projections. Geneva: IPCC.

38. Bozkurt, D., & Önol, B. (2021). Projected changes in temperature and precipitation extremes over Turkey. Climate Dynamics, 57(1–2), 1–20.

39. TÜBİTAK Marmara Research Center (MAM). (2022). TR-CLIM Regional Climate Modelling — Projections for Türkiye. Kocaeli. Bozkurt, D., & Sen, O. L. (2016). Snowpack trends and spring runoff in Eastern Anatolia. Hydrological Sciences Journal, 61(12), 2149–2162.

40. DSİ. (2023). Snowpack Trends & Spring Runoff in Eastern Anatolia. Ankara. World Bank. (2022). Türkiye Country Climate and Development Report (CCDR). Washington, DC: World Bank.

41. World Bank. (2022). Türkiye Country Climate and Development Report (CCDR). Washington, DC. Spinoni, J., et al. (2020). Flash droughts in Europe and Turkey: Observed trends and projections. Global and Planetary Change, 188, 103149.

42. JRC — European Commission. (2023). European Drought Observatory (EDO) — Türkiye Flash Droughts. Ispra: JRC. Kaya, A., & Türkeş, M. (2018). Biodiversity and climate change in Turkey. Biodiversity and Conservation, 27(12), 3213–3235.

43. Ministry of Agriculture and Forestry. (2022). National Biodiversity Strategy & Action Plan — Update. Ankara. Demir, İ., et al. (2021). The Marmara Sea mucilage event: Causes and consequences. Marine Pollution Bulletin, 172, 112878.

44. MoEUCC. (2021). Sea of Marmara Mucilage Action Plan. Ankara. European Environment Agency (EEA). (2022). Climate change impacts and adaptation in Europe 2022. Copenhagen: EEA.

45. Copernicus Climate Change Service (C3S). (2024). European State of the Climate 2023 — Türkiye Highlights. Reading: ECMWF. World Meteorological Organization (WMO). (2024). State of the Global Climate 2023. Geneva: WMO.

46. World Bank. (2021). Groundswell Part 2: Acting on Internal Climate Migration. Washington, DC: World Bank.

47. International Energy Agency (IEA). (2024). Türkiye Energy Profile — Power & Renewables. Paris: IEA. Yeldan, E., & Acar, S. (2021). Energy transition and climate policy in Turkey. Energy Policy, 156, 112431.

منبع اصلی

حکیم پور، علی(1397). نگاهی به ترکیه. تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی.