پیشینه رسانه های روسیه

عصر امروز را عصر ارتباطات می گویند و اساسا یکی از عوامل فروپاشی شوروی، موج انقلاب های رنگی در اروپای شرقی بود که متاثر از فضای رسانه غرب انجام گرفت. در روسیه جدید نیز از همان نخستین سال های دهه 1990، فضای باز رسانه ای به یک موضوع مهم تبدیل شد و با روی کار آمدن ولادیمیر پوتین، کنترل رسانه ها به یک اولویت مهم تبدیل شد. وضعیت ازادی رسانه ها در روسیه از همان ابتدای ظهور  اولین روزنامه در روسیه یعنی روزنامه "ودوموستی"در سال 1702 با دیگر مناطق اروپا تفاوت بسیار داشت. ایده ایجاد رسانه ها مانند دیگر رفروم های روسیه نتیجه فکر دیر هنگام دولت ونه اندیشه وفکر مردم بود. روسیه بسیار دیرتر از کشورهای دیگر اروپایی از یوغ فئودالیسم ونظام ارباب و رعیتی رهایی یافت لازم است. زمانی که در دیگر کشورهای اروپایی چاپ روزنامه های خصوصی اغاز شده بود روسیه همچنان به فکر ایجاد اصلاحات در نظام ارباب ورعیتی ونه رفع ان بود. برای نمونه می توان گفت شاید کمتر از یک دهه از زمان چاپ اولین روزنامه در انگلیس طول کشید تا در سال 1641، پارلمان انگلستان، چارلز اول، پادشاه این کشور را مجبور به لغو مقرراتی ساخت که هیأت سانسورگران انگلستان، معروف به "مجمع  ستاره¬دار"، در مورد روزنامه¬ها اعمال می¬کردند. از همین رو، می¬توان گفت گرچه رسانه¬های غربی در شرایط استبدادی به وجود آمدند، ولی از همان بدو تولد تا 200 سال بعد که تقریباً آرمان آزادی مورد نظر خود را بدست آوردند، در کشاکش مبارزه طولانی علیه استبداد بودند. در طول این 200 سال گاهی امتیازاتی به دست می اوردند وگاهی نیز تسلیم اراده تحمیل شده از جانب دولت می شدند(اسدی، 1389: 132).

   از همان پیدایش مطبوعات ورسانه ها پدیده سانسور به موازات ان ایجاد شد. در حالی که در دیگر کشورها جبهه اصلاح طلب با هزینه خود روزنامه ضد دولتی چاپ میکردند در روسیه تزاری چاپ هرگونه مطلب ضد دولتی وانتقادی ممنوع بود و کمیته مخصوص سانسور برای جلوگیری از چاپ مطالب انتقادی وضد دولتی ایجاد شد.  با توسعه روزنامه‌نگاري و انتشار روزنامه‌هاي بيشتر حكومت تزاري براي مقابله با روزنامه‌هاي مخالف، قانون سانسور را به كار گرفت تا بتواند امنيت خويش و كشورش را تأمين كند. اين قانون در سال 1826 تصويب شد و بخش ويژه وزارت كشور مسئول نظارت بر روزنامه‌ها شد. اين سانسور به شدت مانع آزادي روزنامه‌نگاران شد. روزنامه‌نگاران طنزنويس فقط مي‌توانستند درباره مطالب سطحي و تفريحي مطلب بنويسند. در پاسخ به سانسور حكومت، مخالفان تزار چاپ نشريه‌هاي زيرزميني را آغاز كردند. نخستين نشريه از اين نوع، كولوكول بود كه گرتسن، انقلابي روسيه، آن را منتشر كرد. پس از پايان جنگ كريمه حكومت تزاري اعمال سانسور را كاهش داد و كار انتشار و ثبت روزنامه‌هاي جديد را تسهيل بخشيد.  حكومت، اختيارات و حقوق روزنامه‌هاي خصوصي را افزايش داد و قانون "مقررات موقت درباره مطبوعات" را در سال 1865 به تصويب رساند. پس از به قتل رسيدن تزار در سال 1881 (توسط نهضت نارودناياوليا)، بار ديگر سانسور رواج يافت و سطح كيفي تعداد زيادي از روزنامه‌ها پايين آمد و در نتيجه ورشكست شدند.اواخر حکومت نیکلای اول(1855-1848)  به عهد"ترور از طریق سانسور"و "هفت سال تاریک" شهرت یافت.(بلوم،2002،ص201-211 ). پس از انقلاب اکتبر وبدست گرفتن قدرت توسط بلشویک ها تمامی چاپخانه ها به نفع دولت مصادره شد وچاپ روزنامه های به اصطلاح بورژوازی ممنوع شد. لنین دراین باره بیان میکند:"ما قبلا گفته بودیم چناچه قدرت را در دست بگیریم نسل روزنامه های کاپیتالیسم را که با اصول سوسیالیست در تضاد است را منقرض خواهیم کرد". بر اساس اين فرمان بيش از 470 روزنامه اپوزيسيون شناخته شده وبسته شدند.( ژیرکوف،2001،ص358).

پس از پایان جنگ میهنی اگر چه چاپخانه های خصوصی بسیاری تاسیس شدند اما فشار دولت وسانسور به دستور لنین دوچندان افزایش یافت . در این دوره بسیاری از فیلسوفان،ادیبان وفعالان بخش فرهنگی از روسیه تبعید شدند. نوشتن هرگونه مطلب راجع به اردوگاههای کار اجباری، حوادث قطارها، گزارش جلسات حزب، اطلاع رسانی راجع به حملات ، سخنرانی ها ی ضد دولتی ،شورش ها ونارضایتی ها در داخل کشور ممنوع شد. متن تئاترهاوسخنرانی ها در کلوپ های روستایی وحتی نوشته روزنامه دیواری ها نیز تحت کنترل در امد. در سال 1925 نیز چاپ هرگونه اطلاعات راجه به خودکشی ها وجنون به علت گرسنگی وبیکاری،الودگی غلات توسط حشرات باهدف جلوگیری از شورش ممنوع شد. در سال 1920 برای متمرکز واصولی کردن کار سانسور سازمانی تحت عنوان"گلاولیت" که مخفف روسی بخش مرکزی نظارت وکنترل انتشارات وادبیات  میباشد تاسیس شد.این مرکز از مهمترین مراکز اتحاد جماهیر شوروی به شمار میامد به طوری که تا فروپاشی اتحاد شوروی همچنان پابرجا بود.(ژیرکوف، 358 ). در سال 1925 اولین فهرست از داده ها و اطلاعات محرمانه ای که برای حفظ منافع سیاسی واقتصادی شوروی نمیبایست در دسترس عموم قرار بگیرد تهیه وچاپ شد. در ابتدا این فهرست شامل 16 بند و 96 تبصره اما در اواخر سالهای فروپاشی شوروی این فهرست به 213 پاراگراف رسید که هرکدام شامل 6 الی 12تبصره بود.(بابکوف،2001). همزما ن با اغاز کار بخش رادیوی مرکز سانسور برنامه های رادیویی نیز راه اندازی شد. از کارهای این مرکز میتوان به عدم اجازه پخش برنامه های زنده وهمچنین سانسور وکنترل متن تمام برنامه ها قبل از پخش اشاره کرد.                                                              پس از استالین و با روی کار امدن خروشچف که شخصیت استالین را زیر سوال برد کار بخش سانسور به شدت کاهش یافت وتعدادی روزنامه ومجله نیز منتشر شد. مخازن کتابهای مصادره شده نیز باز شد وحدود 30هزار جلد از انها به فروش رسید.(بابکوف،2001، 2). همچنین در این دوره کمیته دولتی رادیو وتلویزیون برای بررسی برنامه هاوفیلم ها تاسیس شد.پس از برکناری خروشچف ور وی کار امدن برژنف سیاستهای سانسور دوره استالین دوباره به اوج خود رسید وبرنامه های تلویزیون مستقیما تحت نظارت برژنف قرار گرفت. در دوره برژنف اگرچه سیاست استالین زدایی متوقف شد اما در عین حال بزرگنمایی شخصیت وی نیز ممنوع شد(اسدی، 1388). در طول سالهای اجرای سیاست گلاسنوست که از سال 1986 به اجرا در امد سانسور به شدت کاهش یافت ورفته رفته تا سال 1991 به طور کلی از بین رفت. گورباچف پس از تصویب سیاست گلاسنوست در سخنرانی هجدهم  حزب عنوان کرد: "مهمترین چیز برای ما اکنون مسئله گسترش ازادی بیان است. این امر یک مسئله سیاسی است. بدون ازادی بیان دموکراسی،خلاقیت های جمعی سیاسی و مشارکت درامور مملکت وجود نداشته ونخواهد داشت."(مرتضوی،ص15).  این در واقع به معنای امکان صحبت راجع به هر چیز ممنوع در گذشته همانند انتقاد از ارگانهای دولتی بود. به تدریج در رسانه های گروهی صحبتهایی از سوءاستفاده های کارمندان حزب ودولت،مشکلات اقتصادی ونبود کالای تجاری،پدیده های مخرب اجتماعی موجود در شوروی مانند اعتیاد و جرم وجنایت به میان آمد. در 4 سپتامبر 1986 قانون شماره 29 مربوط به وظایف کمیته سانسور یا همان گلاولیت تصویب شد. در این قانون سانسور مسائل مربوط به امنیت ملی واسرار جنگی وفقط اطلاع رسانی به حزب در صورت وجود هرگونه مطلب برعلیه ایدئلوژی شوروی وظیفه این کمیته به شمار می امد.  در سال 1986 هرگونه نویز انداختن وتشویش بر روی ایستگاههای رادیویی که قبلا وجود داشت  ممنوع شد.وایستگاههای رادیویی مانند بی بی سی روسی وصدای امریکا ازادانه در روسیه پخش می شد(اسدی،138). در سال 1990 شورای عالی حزب کمونیست قانون انتشارات وهمچنین رسانه های همگانی را تصویب کرد که در ان به صراحت امده بود هیچگونه سانسوری مجاز نمی باشد. انبارهای حفاظت مخصوص نیز درهمین سال به کار خود پایان داده وکلیه کتب موجود در انها به انبارهای عمومی قابل دسترسی عموم منتقل شد . در سال 1991 اولین مجله بدون ایجاد هرگونه سانسور درمطالب ان چاپ شد. اگر چه با فروپاشی شوروی در 25 اکتبر 1991دولت روسیه فدراتیو که وارث اتحاد شوروی به شمار می امد قانون مربوط به رسانه های دسته جمعی را که در ان مانند دوران گورباچف سانسور ممنوع اعلام شد را تصویب کرد، اما دردوران یلتسین وضعیت ازادی رسانه های همگانی متفاوت از دیگر دوران گذشته رقم خورد. در زمان یلتسین همان ازادی پر از عیب ونقصی که  وجود داشت نیز به طور کامل از بین رفت.البته در این دوره ازبین رفتن ازادی به دلیل سانسور دولتی ،فشار دولت یا  وجود ایدئولوژی خاص نبود. در ان زمان مطبوعات یا به صدقه افراد ثروتمند حکومت وابسته بودکه برای مطبوعات تخفیف در مالیات،کمک هزینه خرید کاغذ وحمل ونقل ارزانتر را تامین میکردند. یا اینکه روزنامه ها وکانالهای تلویزیونی به الیگارشی هها فروخته میشدند و در خدمت منافع سیاسی انها به کار گرفته می شدند. یکی از روزنامه های المانی راجع به زمان یلتسین اینگونه مینویسد:"در زمینی که بوریس یلتسین بر روی ان حکومت میکند هیچ بهشتی برای خبرنگاران به وجود نیامد .هنگامی که خبرنگاران خودر ا در معرض خطر گرسنگی یافتند تن به سیاستهای افراد ثروتمند دادند.در روزنامه های مسکو تنها خطوط سیاه وسفیدی چاپ میشد که شامل نام سیاستمدران بود. بر اساس انکه چه کسی از ان روزنامه حمایت میکند راجع به سیاستمداران مطالب خوب یا بد به چاپ می رسید. (تیموشنکو،ص116).

در دوره جدید و به ویژه سال های 2000 تا 2013، حکومت روسیه کنترل سیاسی جدی روی رسانه های گروهی دارد، اما این موضوع برای تحمیل یک ایدئولوژی سیاسی بر جامعه نیست بلکه برای جلوگیری از تحرکات مخالفان و رشد آنهاست. کنترل رسانه در جهت گیری های آنها در مورد مسائل مهم است و برنامه های تلویزیون مرکزی یک نگرش از جهان را ارائه می دهد که منطبق بر مواضع ویسندگان موافق امتیاز دسترسی به حکومت را دارند و نویسندگان و سردبیران مستقل تحت فشارند. بسیاری از رسانه وابسته به شرکت های بزرگ تجاری مانند گازپروم و لوک اویل هستند و لوک اویل سازمانی به نام « خدمات خبری روسیه» دارد که محتوای خبری برای ایستگاه های رادیویی کشور را تهیه می کند. در سال 2007، مدیر جدید این شرکت به کارکنان تاکید کرد که حداقل محتوای 50 درصد خبرها باید مثبت باشد. کرملین دستورات مستقیمی را به سردبیران می دهد و ولادیسلاو سوروکوف مشاور رئیس جمهور در امور راهبردی سیاسی هر هفته با سردبیران سازمان های بزرگ رسانه ای دیدار می کند تا رهنمود های لازم را به آنها بدهد. طبق برخی گزارشات، کرملین لیستی از رهبران مخالف را نشان می دهد تا خبرهایشان پوشش داده نشود. کاسپاروف قهرمان جهانی شطرنج و نمتسوف مخالف سرشناس در این لیست جای دارند. رسانه ها نصیحت می شوند که چگونه حوادث و تحولات خاص را پوشش دهند. در جریان بحران مالی جهانی سال 2008، وقتی که بازارهای مالی روسیه نیز دچار مشکل شد و تجارت متوقف شد، شبکه های خبری تلویزیونی صرفا از بازتاب بحران اقتصادی جهان در روسیه خبر می دادند و واقعیت موضوع را پنهان می کردند. رسانه های منطقه ای داخلی نیز تحت فشارهای بیشتری هستند( Remington,2012: 138-139 ).

از این بررسی می توان دریافت که در روسیه پساشوروی فضای جدیدی برای فعالیت رسانه ای به وجود آمده است. تا سال 2011، 35500 روزنامه ثبت شده در این کشور فعال بودند. بسیاری از روزنامه های مشهور در دوران شوروی توانستند تحولات دوران پس از شوروی را پشت سر بگذارند و امروزه نیز مشهور باشند. از این میان می توان به کومسو مولسکایاپراوا، ایزوستیاف تراد و موسکوفسیکیا کومسومولت اشاره کرد. همه آنها سیاست های مطبوعاتی خود را تغییر داده اند.  مشکل بتوان شهرت و تیراژ این روزنامه ها را به دست آورد. به نظر می رسد کومسومولسکایاپراوا، بیشترین تیراژ در روسیه و کشورهای مستقل مشترک المنافع را دارد. راسیسکایا گازیتا نام بولتن روزانه دولت روسیه و تیراژ آن 432000 نسخه است.  مسکوتایمز، روزنامه انگلیسی زبانی است که از سال 1992 در این کشور منتشر می شود. دیگر رسانه های چاپی انگلیسی زبان عبارتند از: راشین نیوزویک و مسکونیوز. نوایا گازتا مشهورترین روزنامه ملی روسیه است که آشکارا به انتقاد از دولتمردان این کشور می پردازد. این روزنامه دوبار در هفته منتشر می شود و تیراژ آن 535000 نسخه است.  براساس اطلاعات منتشر شده از سوی آژانس فدرال روسیه در مورد مطبوعات و رسانه های جمعی، درآمد حاصلِ از فروش نشریات در این کشور در سال 2007، بالغ بر 64/72 میلیارد روبل ( 66/1 میلیارد یورو) و در آمد حاصل از تبلیغات، 52 میلیارد روبل ( 2/1 میلیارد یورو) بوده است ( حسینی، 1391: 30-29 ). سه قانون اصلی بر حوزه رسانه های روسیه نظارت می کنند. قانون مربوط به رسانه های جمعی که در سال 1991 به تصویب رسید؛ قانون مربوط به ارتباطات (2003) و قانون مربوط به اطلاع رسانی، فناوری اطلاعات و حفاظت اطلاعات (2006). قانون رسانه های جمعی به طور مرتب تغییر کرده یا به روزرسانی شده و آخرین تغییرات این قانون نیز در سال جاری صورت گرفته است. برخی قوانین فدرال، ویژه فعالیت های رسانه ای هستند. برای مثال، دو قانون وجود دارد که در خصوص پوشش خبری سران دولتی و احزاب سیاسی است. علاوه بر آن، قوانین انتخابات و امنیت ملی نیز در پوشش رسانه ای و فعالیت روزنامه نگاری دخیل هستند. ضمن اینکه بخشنامه های صادره از سوی رئیس جمهور و حکومت بر فعالیت های رسانه ای تأثیر می گذارند. اغلب تغییرات اخیر در قانون مربوط به رسانه های جمعی، تبلیغات بسیار رادیکال، تروریسم، خشونت و پورنوگرافی را در مطبوعات محدود می کند. محدودیت های خاصی نیز در خصوص پوشش رسانه ای عملیات ضد تروریستی اعمال می شود(حسینی، 43).