مراكز مطالعات ایران شناسی روسیه
انستيتوي كشورهاي آسيا و آفريقا: انستيتوي زبان هاي شرقي در سال 1956 در دانشگاه مسكو تأسيس يافت كه بعداً به انستيتوي آسيا و آفريقا تبديل شد. گروه فارسي و از دانشكده زبان و ادبيات به اين انستيتو انتقال داده شدند. در سال 1972 ساختار انستيتو تجديد سازمان گرديد و براي خود هدفي قرار داد كه بر اساس آن، فارغ التحصيلان نه فقط در زمينه ي زبان هاي كمياب و مشكل كارشناس شوند بلكه در رشته هاي تاريخ ، زبان ، ادبيات ، سياست معاصر ، اقتصادي كشورهاي آسيا و آفريقا متخصص باشند. اين كار بر پايه ي اين سه شعبه انجام مي شود : 1) شعبه ي تاريخ 2) شعبه ي زبان و ادبيات و 3) شعبه ي اقتصادي ـ اجتماعي. برنامه هاي تحصيلي آموزشي كه در سال 1994 به تصويب رسيده است آموزش چهارساله و دريافت درجه ي ليسانس در موضوع « منطقه شناسي » با تخصص در يكي از رشته هاي خاورشناس ، تاريخدان ، خاورشناس فيلولوگ ( زبان و ادبيات شناس ) ، خاور شناس اقتصاددان را در نظر دارد. دانشجويان ليسانس علاقمند ، مي توانند دو سال ديگر تحصيل كرده و درجه فوق ليسانس بگيرند. صرف نظر از تخصص ، به دانشجويان يك يا دو زبان شرقي و يكي از زبان هاي غربي ( انگليسي ، آلماني ، فرانسوي ) آموخته مي شود.
ب. كرسي ايران شناسي در موسسه زبان های شرقی: در زمان تأسيس انستيتوي زبان هاي شرقي در سال 1956 ( كه بعداً به نام انستيتوي آسيا و آفريقا خوانده شد.) پروفسور «ويرا راستارگويوا » به عنوان رئيس كرسي زبان فارسي فعاليت مي كرد. از سال 1960 اجراي وظايف رئيس كرسي را پروفسور «پيسيكوف» عهده دار بود. بعداً اين كار به پروفسور «ليبدف» واگذار گرديد و امروز پروفسور «ولاديمير ايوانف» اين سمت را داراست. در كرسي ايران شناسي در سال هاي مختلف ، دانشمندان سرشناس از قبيل : آووچينيكف ( زبان شناس ) ، نيكيتا وليفكووسكايا ( ادبيات شناس ) ، شارووا ( زبان شناس ) و پروفسور ليبدوف ( افغان شناس ) به تدريس و پژوهش مشغول بودند. در اين كرسي زبان هاي فارسي ، دري افغانستان ، پشتو ( از سال 1969 ) ، كردي و تاجيكي ( از سال 1960 ) تدريس مي شود(نکوفر، 1386:52).
ج. دانشگاه دولتي علوم انساني روسيه: دانشگاه دولتي علوم انساني روسيه در سال 1991 بر اساس انستيتوي تاريخ آرشيو ، به منظور بازسازي امور تعليم و تربيتي متخصصين بلند پايه در روسيه و پيشرفت مطابق با تحولات پيش آمده و مقتضيات زمان ، تأسيس شد. اين دانشگاه شامل 7 دانشكده است. به فارغ التحصيلان دوره 4 ساله مدرك ليسانس و 6 ساله مدرك فوق ليسانس اعطا مي شود( همان).
د. كرسي زبان هاي شرقي دانشكده زبان شناسي: در شعبه ي زبان هاي شرقي متخصصين در 6 زبان ( عربي ، هندي ، فارسي ، دري ، ژاپني ، تركي و كره اي ) تربيت مي شوند و به دانشجويان گروه فارسي ، علاوه بر زبان فارسي ، زبان هاي عربي ، فرانسه و يوناني باستاني و زبان ايران باستان ( اوستا و پهلوي ) نيز آموزش داده مي شود. تحصيل در دانشكده تمام وقت بوده و روزانه 6 درس كه هر كدام به مدت 45 دقيقه به طول مي انجامد، به دانشجويان ارائه داده مي شود. بخش ايران شناسي كرسي زبان هاي شرقي، استادان رسمي ندارد. استادان اين بخش از دانشگاهها و پژوهشگاه هاي ديگر به كار دعوت مي شوند.
د. آكادمي ديپلماتيك وابسته به وزارت امور خارجه فدراسيون روسيه: اين موسسه عالي آموزشي قريب 70 سال قبل به منظور پرورش و ارتقاي كارمندان عرصه ي سياست خارجي تأسيس شده است. تنها افرادي داراي مدرك تحصيلات عالي (فارغ التحصيلان دانشگاهها ، انستيتوها و ديگر مدارس عالي ) به آكادمي ديپلماتيك پذيرفته و بعد از اتمام آكادمي به عنوان متخصصين امور سياسي استخدام مي شوند. فارغ التحصيلان ممتازي كه موفق شدند در دوره ي تحصيلات خود، تز دكتراي خود را تدوين نمايند ، اجازه ي دفاع مي يابند.
ه. شعبه ي ايران شناسي: در گروه ايرانشناسي سالانه 2 يا 3 نفر پذيرفته مي شوند. قبل از فروپاشي اتحاد شوروي تعداد بيشتري از محصلين به اين گروه پذيرفته مي شدند. در چند سال اخير به علت كمبود تقاضاي اين گونه متخصصين ، گروه ايران شناسي يك سال در ميان ( به تعداد يك يا دو نفر ) تشكيل مي شود.
و. انستيتوي دولتي روابط بين المللي مسكو: اين انستيتو 50 سال پيش گشايش يافته و به وزارت امور خارجه وابسته است. در انستيتو ، متخصصين در رشته هاي ديپلماسي ، حقوق بين المللي و اقتصاد بين المللي آموزش مي بينند. در كرسي هاي مختلف اين انستيتو 47 زبان خارجي تدريس مي شود. در همه ي رشته هاي فوق الذكر متخصصين ايران شناس نيز تربيت مي شوند .
ز. انستيتو ( دانشگاه ) نظامي زبان هاي خارجي: انستيتوي نظامي زبان هاي خارجي به ترتيب مترجمين زبان هاي خارجي براي نيروهاي نظامي روسيه ( اتحاد شوروي سابق ) اختصاص داده شده است. به فارغ التحصيلان اين انستيتو ، درجه ي افسري اعطا مي شود. در اين انستيتو ، كرسي زبان هاي شرقي وجود دارد. در اين بخش مترجمين زبان هاي شرقي ، از جمله زبان فارسي آموزش مي بينند. در زمان شوروي ، سالانه 10 تا 20 دانشجو به گروه فارسي پذيرفته مي شدند ولي با فروپاشي اتحاد شوروي و كاهش نيروهاي نظامي ، تعداد دانشجويان بخش فارسي نيز به مراتب كاهش يافته است. در حال حاضر در بخش زبان هاي شرقي اين انستيتو ، 3 استاد زبان فارسي كار مي كنند. كهنسال ترين استاد زبان فارسي انستيتو ، دكتر واسكانيان است كه از سال 1988 تا كنون به عنوان استاد در بخش زبان هاي شرقي فعاليت داشته و به تأليف فرهنگ ها و خودآموزي هاي محاوره اي دو زباني ، فارسي به روسي و روسي به فارسي مشغول بوده است.
ح. آكادمي سازمان فدرال ضدجاسوسي: در اين موسسه ي عالي آموزشي كرسي زبان هاي كشورهاي خاورميانه وجود داد كه در آنجا زبان هاي عربي ، فارسي و تركي تدريس مي شوند. سالانه 5 الي 6 نفر دانشجو به گروه زبان فارسي راه مي يابند. دوره ي تحصيلي ، 5 ساله است. هفته اي 12 ساعت به تدريس زبان فارسي اختصاص دارد.
ط. دفتر ايران شناسي شعبه ي خاورميانه و نزديك: بیشتر ايران شناسان انستيتوي خاور شناسي در دفتر ايران شناسي و برخي ديگر از دفاترشعبه ي خاورشناسي دور و نزديك كار مي كنند. دفتر ايران شناسي در طي سال هاي گوناگون تحت رياست ايران شناسان معروف زاخوديرن تسيبولسكي ، كوزنيتسوف ، آراباجان ، تسوكانوف رهبري مي شود. در سال هاي 1950 تا 1960 در شعبه ي خاورميانه ، ايران شناسان معروف و نامدار از قبيل پروفسور سترويف ، دياكونف ، پيگوليوسكايا ، داندامايوف ، پتروشكي ، به عنوان محقق در عرصه ي تاريخ ايران كار مي كردند. برنامه هاي علمي شعبه ي خاورميانه و نزديك خيلي گسترده و دامنه دار بوده ، مسائل مبرم تاريخي را در بر مي گيرد.
ی. شعبه ي ادبيات ملل آسيا: در اين شعبه ، يك گروه ايران شناس تحت رياست پروفسور كميساروف ـ رئيس آن شعبه ، به آموزش و تحقيق ادبيات كلاسيك و ادبيات معاصر ايران مشغول فعاليت هستند. اين گروه در سال هاي اخير پژوهش بنيادي « تاريخ ادبيات فارسي» را براي چاپ آماده نمودند. ايران شناس پريگارينا ـ محقق ادبيات فارسي زبان آسياي جنوبي ، جهانگير دري ـ نظم شناس ، نيكولايوسكايا ـ محقق در رشته ي ادبيات معاصر ايران ، عضو اين گروه هستند.
ک. شعبه ي ايران شناسي انستيتوي زبان شناسي آكادمي علوم فدراسيون روسيه: انستيتوي زبان شناسي ، عمده ترين مركز زبان شناسي فدراسيون روسيه است كه تحقيقات علمي در رابطه با كاثر زبانهاي دنيا در آنجا صورت مي گيرد. تعداد كل كارمندان علمي اين مركز به 180 تا 200 نفر مي رسد. انستيتو داراي شعبه ي زبان هاي آلماني ، روماني ، فنلاندي ، قفقازي ، ايراني، هندي ، آفريقايي ، زبان هاي خاور دور و شعبه ي زبان شناسي اجتماعي و غيره است. شعبه ي ايران شناسي ( زبان هاي ايراني ) در سال 1952 تأسيس شد و پروفسور راستورگويوا عهده دار رياست آن بود. شعبه ايرا ن شناسي در تربيت دانشمندان ايران شناس خدمات ارزنده اي انجام داده است. برخي ايران شناسان معروف جمهوري هاي آسياي ميانه و قفقاز و قبل از همه ايران شناسان تاجيكستان ، مدارج فوق ليسانس و دكتراي انستيتوي زبان شناسي مسكو را به پايان رسانده اند. تاكنون تمام زبان هاي ايراني مورد تحقيق و بررسي محققان و پژوهشگران اين بخش قرار گرفته است و راجع به زبان هاي فارسي معاصر ، فارسي باستاني و ميانه ( پهلوي ) ، فارسي تاجيكي ، دري ، كردي ، تاتي ، تالشي ، گيلكي ، مازندراني ، لري ، بختياري ، سمناني ، گويش هاي استان فارس ، زبان هاي ايراني الاصل بدخشان ( يا زبان هاي پاميري ) ، زبان افغاني ، آسي ، آموري ، پراچي و تاريخ و سرچشمه ي زبان هاي نامبرده تحقيقات زيادي به چاپ رسيده است.
ل. انستيتوي خاورشناسي آكادمي علوم فداسيون روسيه: تاريخ علوم خاورشناسي در روسيه از تأسيس « موزه ي دستنويس هاي كشورهاي آسيا » در سنت پترزبورگ ( سال 1918 ) آغاز مي شود. تا سال هاي بعد از جنگ جهاني دوم ، اين شهر عمده ترين مركز خاورشناسي كشور بود. ولي در اوايل سال هاي 1950 طبق دستور رهبري شوروي ، برخي از مراكز علمي ، من جمله مراكز خاورشناسي ، از سنت پترزبورگ به مسكو انتقال داده شدند. از سال 1960 الي 1961 ، اين انستيتو تحت عنوان « انستيتوي كشورهاي آسيا » فعاليت مي نمود و از سال 1968 تغيير عنوان داده و « انستيتوي خاور شناسي آكادمي علوم اتحاد شوروي » نام گرفت. درحال حاضر اين انستيتو وابسته به آكادمي علوم فدراسيون روسيه است. ايران شناسان متخصصين در رشته هاي علم و محققان در اين عرصه ها در برخي از شعبه هاي اين انستيتو فعاليت مي كنند (پايگاه اطلاع رسانی فرهنگی ایران و روسیه و نکوفر، 1386:52). هم چنین مؤسسات ايران شناسي مهمی در سن پترز بورگ وجود دارد که عبارتند از:
الف) كرسي زبان شناسي و ادبيات ايران دانشكده خاورشناسي دانشگاه سن پترزبورگ. سن پترزبورگ بزرگ ترين مركز تاريخي خاورشناسي روسيه به شمار مي رود. تدريس زبان هاي شرقي در روسيه از سال 1804 آغاز شد. شعبه ي مربوط به تدريس زبان عربي و فارسي در دانشگاه سن پترزبورگ اولين بار در سال 1818 افتتاح شد. با تأسيس دانشكده خاورشناسي در سال 1855 كلاس هاي جديد تحت عنوان پشتو ، ادبيات فارسي ، زبان اوستا و فارسي باستان گشايش يافتند. بخش ادبيات ايران در سال 1916 تأسيس گرديد. طي 40 سال ( از سال 1876 تا سال 1916 ) ، آكادميسين زاليمان ، ايران شناس معروف زبان پهلوي ، اوستا و « مباني زبان هاي ايراني » را در اين دانشكده تدريس مي كرد. از سال 1886 پروفسور ژوكوفسكي ـ بزرگ ترين متخصص رشته ي اسلام در ايران ، دانشمند زبان فارسي معاصر ، ادبيات و فولكور گويش هاي فارسي به عنوان استاد فعاليت داشت. پروفسور فريمان ـ عضو وابسته آكادمي و پيش آهنگ سرشناس ، ايران شناس روسيه ، سازمان دهنده و اولين رئيس كرسي از سال هاي 1917 الي 1941 و بعداً از سال هاي 1944 الي 1950 و از سال 1950 الي سال 1981 ايران شناس معروف پروفسور بولدريف و از سال 1981 تا 1991 آكادميسين بوگوليوبدوف به عنوان رئيس كرسي ايفاي وظيفه نموده اند.
ب) شعبه ي انستيتوي خاورشناسي آكادمي علوم روسيه در شهر سن پترزبورگ: در سال 1818 موزه ي آثار خطي شرقي در اين شهر تأسيس گرديد كه بر اساس آن در سال 1930 ، انستيتوي خاورشناسي آكادمي علوم اتحاد شوروي بنا گذاشته شد. در سال 1950 انستيتوي مذكور از لنينگراد (سن پترزبورگ فعلي ) به مسكو انتقال داده شد و در لنينگراد فقط يك شعبه از آن انستيتو به نام شعبه ي دست نويس هاي شرقي باقي ماند. بعد از گذشت دو سال ، بر پايه ي شعبه ي دستنويس هاي شرقي ، مجدداً انستيتوي خاورشناسي، با عنوان انستيتوي خاورشناسي شعبه ي لنينگراد تأسيس گرديد كه تابع انستيتوي خاورشناسي مسكو است. از سال 1960 تا 1968 اين انستيتو به عنوان « انستيتوي ملل آسيا » ناميده مي شد. انستيتو به آموزش ميراث ادبي و فرهنگي ايران توجه زيادي نشان مي دهد.
پ) شعبه ي انستيتوي زبان شناسي در شهر سن پترزبورگ وابسته به آكادمي علوم روسيه: چند سال قبل در شعبه ي « آموزش قياسي زبان هاي هند و اروپايي » گروه ويژه ي « زبان هاي هند و ايراني » ايجاد شد كه به تأليف آثار علمي در زمينه ي تاريخ و حالت كنوني زبان هاي مختلف ايران و هندي مي پرداخت. در سال هاي گوناگون ، ايران شناسان معروف از جمله پروفسور زاروبين (بنيان گذار آموزش علمي زبان هاي كوچك و بي خط ) و دكتر سوكولوف ( بنيان گذار آموزش علمي صداها در زبان هاي ايراني ) به عنوان رهبر و كارمند علمي در آن گروه كار مي كردند. در زمان شوروي ، انستيتوي زبان شناسي سنت پترزبورگ در تربيت ايرانشناسان سهم ارزنده اي داشت.
همچنین، مؤسسات ايران شناسي گوناگونی در جمهوري هاي خود مختار روسیه وجود دارد که عبارتند از: شعبه ي شرق شناسي دانشگاه دولتي داغستان؛ بخش زبانشناسي و روزنامه نگاري دانشگاه دولتي باشقيرستان؛ دانشگاه دولتي آستياي شمالي ( به نام ك.ل.خيتلاگودوا ) بخش زبان هاي شرقي ، دانشكده روابط بين المللي؛ انستيتوي دولتي علوم انساني تاتارستان(حسین متقی در سایت:http://www.ical.ir/index ).