سیر تحول طب سنتی چین

نخستین سند تاریخی کشف شده پیرامون طب سنتی چینی، مربوط به کتیبه­های نگاشته شده بر روی استخوان­ها یا لاک لاک پشتان در دوران حاکمیت«شانگ» ( قرن 17 تا 11پیش از میلاد) می­باشد که متعلق به بیش از 3000 سال پیش است. در این اسناد، اطلاعات مربوط به پزشکی و بهداشتی بیش از 10 نوع بیماری رایج در آن دوران درج شده است.

براساس اسناد و مدارک تاریخی، در دوران سلسله­ی شیا(قرن 21 تا اوایل قرن 17 پیش از میلاد)، الکل کشف شده و در درمان بیماری­ها مورد استفاده قرار گرفت. در دوران سلسله­ی شانگ(اوایل قرن 17 تا قرن 11 پیش از میلاد)، پزشکی حرفه­ای که به امور تغذیه، پزشکی داخلی، زخم شناسی، و دامپزشکی رسیدگی می­کرد، به وجود آمد. در کتاب قوانین به پنج دسته از داروهای با منشأ گیاهی، درختی، حشره­ای، سنگی و غله­ای اشاره شده است. کتاب سرود­ها از بیش از 50 نوع حشره­ و نباتات نام می­برد که می­توان از آن­ها دارو ساخت، در حالی­که در کتاب ادبیات کوه­ها و رودخانه­ها[1] نام و مشخصات بیش از 126 نوع دارو ثبت شده است.

در دوران سلسله­ی جو، طب سنتی چینی به صورت رسمی مورد توجه قرار گرفته و به بخش­های مختلفی از جمله علم تغذیه، طب داخلی، جراحی، و دامپزشکی تقسیم ­شد. در این عصر وجود ارتباط بین تغییر فصل­ها و بیماری­ها مشخص شد و مردم متوجه شدند که در آب و هوای غیر عادی بیماری­ها گسترش یافته و مریضی­های واگیر دار متداول می­شوند.

در دوران بهار و پاییز(476-770 پیش از میلاد)، یی­خِه، پزشک معروف دربار امپراتور سلسله­ی چین[2]، فرضیه­ی«شرایط آب و هوایی ششگانه­ی عوامل بیماری زای مریضی­ها» را مطرح ساخت و معتقد بود که افزایش هرکدام از این شرایط آب و هوایی ششگانه (ابری، آفتابی، بادی، بارانی، روشنایی و تاریکی) موجب بیماری می­شود. فرضیه­ی بعدی شناخت عوامل بیماری زایی هم­چون باد، سرما، خشکی، هوای شرجی، آتش و گرما بر پایه­ی چنین تصوری استوار بود.

در یک آویزه­ی یشمی که مربوط به سال 380 پیش از میلاد است، روند عملیات و نحوه­­ی  افزایش چی[3] ، نیروی حیاتی که به چگونگی تنفس ارتباط دارد، توضیح داده شده است: «راه افزودن نیرو کشیدن نفس عمیق تا بخش­های تحتانی بدن، جایی که می­تواند نفس تنظیم و تثبیت شود است».

در دوران­های بهار و پاییز و حکومت­های هم­ستیز، طبقه بندی طب سنتی چین و دانش حفظ تندرستی شکل پیشرفته­تری به خود گرفت. علوم قدیمه­ی طب داخلی امپراتور زرد[4]، نخستین کتاب پزشکی قدیمی چین، در این دوران منتشر و نظام جامع تئوری طب سنتی چینی و دانش حفظ تندرستی به وجود آمد.

علوم قدیمه­ی طب داخلی امپراتور زرد، علی­رغم اسمش که آن را به امپراتور زرد نسبت می­دهد، در واقع نتیجه­ی تلاش­های همگانی پزشکان آن عصر بود. این کتاب به دو بخش تقسیم شده است: «سئوال­های ساده» و «میله­ی نوک تیز معجزه­گر[5]» که شامل 168 مقاله در 18 جلد می­شود. دستاورد­های کتاب عبارتند از:

معرفی تئوری یین و یانگ و عناصر پنجگانه(فلز، چوب، آب، آتش و خاک) به منظور ایجاد باروری طب سنتی چین؛ (Chinese Customs and Wisdoms, 2007: 16- 24)

1-  معرفی عوامل نیرو زا، جسم و روح، و تأکید بر این که آن­ها سه نیرو و ذخیره­ی تشکیل دهنده­ی بدن انسان هستند؛

2-  ارایه­ی مطالعاتی پیرامون پدیده­­ی فیزیولوژی بدن انسان و به ویژه شناساندن مراحل مختلف توسعه، رشد، بلوغ و پیری؛

3-  تأکید بر پیش گیری؛ و

4-  طرح اصول حفظ تندرستی ارتباط بین انسان و آسمان و ایجاد تئوری کانال­ها و ورید­ها، و بنیانگذاری اساس تئوریک برای طب سنتی چین و دانش حفظ تندرستی و حفظ تندرستی از طریق چی­گونگ[6](تمرین تنفس). (Traditional Chinese Culture, 2007: 216- 236)

در دوران سلسله­های«چین» و «خَن»، آثاری نوشتاری پزشکی هم­چون«خوانگ­دی نه جین» با تئوری­های منظم و مشخصی به رشته­ی تحریر درآمد. این کتاب نخستین اثر کلاسیک و تئوریک موجود در طب سنتی چینی به شمار می­رود. کتاب«تئوری بیماری­های مرتبط با سرماخوردگی» که توسط«جانگ جون جین» در این عصر نوشته شده است، شامل اصول تشخیص امراض گوناگون و معالجه­ی آن­ها براساس تحلیل همه جانبه­ی بیماری­ها و حالت مزاجی بیماران است. این اثر در توسعه­ی طب بالینی نسل_­های بعد تأثیرگذار بوده است. در دوران سلسله­ی«خَن» علم جراحی از سطح نسبتا بالایی برخوردار بود.

از دوران سلسله­های«وِی» و «جین» و سلسله­های جنوب و شمال(220 تا سال 589 میلادی) تا سلسله­های­« تانگ» و «وو دَی» یا پنج سلسله(581 تا سال 960 میلادی)، تشخیص امراض با گرفتن نبض مریض رواج بیشتری یافت. در این دوران کتابی با عنوان«کتاب کلاسیک نبض گیری» توسط«وان شوخِه» طبیب معروف سلسله­ی«جین» نوشته شد که در آن24 نوع از حالت نبض گیری از بیماران توضیح داده شده است.  

در دوران سلسله­ی تانگ، پیرامون علم پزشکی سنتی تقسیمات بیشتری هم­چون طب داخلی، جراحی، طب اطفال، ENT ، معالجات بیرونی، طب سوزنی، مالش، افسونگری و جادوگری صورت گرفت. در دوران سلسله­ی سونگ(960 تا 1279 میلادی)، علوم تخصصی پزشکی بیشتری به وجود آمد. در این دوران، آشنایی با عوامل سکته و بیماری­های زنانه بر اساس طبقه بندی علوم پزشکی سلسله­ی تانگ توسعه یافت و در دوران سلسله­های بعدی، این طبقه بندی­ها حفظ و باز هم زمینه­های بیشتری پیدا کرد. در این عصر تدریس طب سوزنی با اصلاحات مهم و بزرگی همراه بود. «وان وِی ای» کتابی تحت عنوان«نقشه­ی طب سوزنی؛ نقاط مناسب روی بدن انسان» تألیف کرده و دو پیکره­ی بزرگ مسی در اندازه­ی انسان طراحی و تهیه کرد تا از آن برای آموزش نحوه­ی استفاده از طب سوزنی و نقاطی که بایستی سوزن را فروبرد تعیین کرد تا شاگردان آزمایش­های لازم را بر روی آن­ها انجام دهند.

در دوران سلسله­ی مینگ(1368تا 1644میلادی) نیز شمار زیادی از پزشکان حاذق در این کشور ظهور کردند. آن­ها توانستند بیماری­های ناشی از عوامل سرماخوردگی و بیماری­های تب فصلی و طاعون و غیره را کشف و راه درمان آن را تشخیص دهند. تا دوران سلسله­ی چینگ(1644 تا1911 میلادی)، تئوری بیماری­های تب فصلی به مرحله­ی پختگی خود رسید و مونوگرافی­هایی هم­چون«تئوری بیماری­های تب فصلی» تهیه و تدوین ومنشر شد. در عصر سلسله­ی چینگ بود که سیستم کامل علم پزشکی غرب به چین منتقل و شمار زیادی از پزشکان چینی به تلفیق و آمیزش طب سنتی چینی با پزشکی غربی پرداخته و از پزشکی غربی برای توسعه­ی طب سنتی چینی استفاده کردند.

---

[1] - Classic of Mountains and Rivers

[2] - Qin

[3] - Qi

[4] - The Yellow Emperor's Classic of Internal Medicine

[5] - Miraculous Pivot

[6] - Qigong