جشن‌ها و سرودها در ژاپن
تعداد جشن‌ها و فستیوال‌هایی که در مناسبت‌ها و اعیاد گوناگون در ژاپن برگزار می‌شود بسیار زیاد است. برخی از این فستیوال‌ها که به آن ماتسوری[1] می‌گویند جنبه محلی دارند و تنها در یک معبد یا یک منطقه از کشور برگزار می‌شوند، اما برخی دیگر آیین‌هایی سراسری و ملی محسوب می‌شوند. در این بخش به معرفی برخی از این اعیاد و مناسبت‌ها و آداب و رسوم آن‌ها به ترتیب زمان اجرا در طول سال می‌پردازیم.
7-1 سال نو[2]: ژاپنی‌ها در دوران قدیم از تقویم سنتی قمری چینی استفاده می‌کردند و سال نوی باستانی چینی را جشن می‌گرفتند. تحویل سال چینی در اواسط یا اواخر زمستان بود و ژاپنی‌ها بعد از مراسم سال نو اندک‌اندک به استقبال بهار می‌رفتند. اما پنج سال پس از به تخت نشستن امپراطور مِیجی تقویم ژاپن رسماً به تقویم میلادی (گریگوری) تبدیل شد و اول ژانویه به‌عنوان اولین روز سال در نظر گرفته شد و جشن سال نو نیز به این زمان منتقل شد. در زمان رواج تقویم قدیمی، مراسم مختلفی در هنگام سال نو و بعد از آن اجرا می‌شد. پس از جایگزینی تقویم جدید و تغییر زمان سال نو، برخی از مراسم‌های قدیمی نیز به همان شکل اصیل خود به سال نوی جدید منتقل شدند. همچنین برخی مراسم جدید مانند تزئین درخت کریسمس در دوره‌های اخیر به برنامه های سال نو اضافه شده‌اند. در ادامه به برخی از آیین‌های سال نو که همچنان در ژاپن اجرا می‌شود به اختصار اشاره می‌کنیم:
(1) رفتن به ایزدکده‌ها و معابد: ژاپنی‌ها معمولاً در اولین روز سال نو برای نیایش به ایزدکده‌های شینتویی و گاه به معابد بودایی می‌روند و برای سلامتی و موفقیت خود و عزیزانشان در سال نو دعا می‌کنند. به این مراسم هاتسوموده[3] (اولین زیارت) گفته می‌شود. هاتسوموده گاه بلافاصله پس از تحویل سال و گاه یک یا چند روز بعد از آن انجام می‌شود.
(2) تبریک و عیدی دادن: تبریک گفتن به دوستان و آشنایان و عیدی دادن به کودکان نیز از مراسم روزهای اول سال است. عیدی اگر وجه نقد باشد معمولاً در پاکت‌های کاغذی خاص داده می‌شود.
(3) کادوماتسو[4]: در روزهای سال نو، گلدان‌هایی را با شاخه‌های درخت کاج و نی خیزران تزئین می‌کنند و در دو طرف ورودی منازل می‌گذارند. به این تزئین کادوماتسو (دروازه کاج) می‌گویند و هدف از آن دعوت کردن از ایزدان و دور کردن ارواح ناپاک است.
(4) خوراکی‌های سال نو: مشهورترین غذای سال نو اوسه‌چی[5] نام دارد که ترکیبی از انواع غذاهای دریایی و گیاهی است و در جعبه‌های مطبق خاصی به نام جوباکو[6] عرضه می‌شود. هر طبقه از جوباکو به چند خانه تقسیم شده و در هر خانه نوع خاصی از غذا گذاشته می‌شود. تهیه کردن و خوردن موچی[7] نیز از دیگر رسوم سال نو است. موچی نوعی شیرینی سنتی است که از غلات تهیه می‌شود. برای تهیه رایج‌ترین نوع موچی، برنج پخته را در هاون‌های بزرگ می‌کوبند و به ماده‌ای چسبناک تبدیل می‌کنند. غذای مشهور دیگر سال نو زونی[8] است که در آن از موچی و سبزیجات پخته شده استفاده می‌شود. علاوه بر این خوراک‌ها، در هر منطقه از ژاپن نیز در سال نو غذاهای خاص آن منطقه را تهیه می‌کنند.
(5) ارسال کارت‌های تبریک: ارسال کارت پستال‌های سنتی تبریک سال نو که به آن نِن‌گاجو[9] می‌گویند نیز از رسوم بسیار قدیمی در ژاپن است که امروزه با گسترش اینترنت و تلفن همراه کم‌رنگ‌تر از گذشته شده است.
(6) دیدار عمومی امپراتور: در نخستین روز سال، دروازه‌های کاخ امپراتور در توکیو به روی مردم باز می‌شود و امپراتور از روی ایوان کاخ با مردم دیدار می‌کند و سال نو را به ملت تبریک می‌گوید.
7-2 جشن بلوغ[10]: دومین دوشنبه از ماه ژانویه در ژاپن روز بلوغ[11] نام دارد. به‌لحاظ قانونی سن بلوغ در ژاپن بیست سالگی است و شهروندان این کشور بعد از رسیدن به این سن حقوق و تکالیف قانونی یک شهروند بالغ را به دست می‌آورند. ژاپنی‌ها از این سن در برابر اعمال خود مسئولیت قانونی پیدا می‌کنند. همچنین حق شرکت در انتخابات، گرفتن گواهینامه‌های رانندگی و خرید و مصرف دخانیات و مشروبات الکلی را نیز از این سن به دست می‌آورند. در این روز جشنی با حضور تمام پسران و دخترانی که در آن سال بیست ساله می‌شوند برگزار می‌شود که مشابه جشن تکلیف است. بیست ساله‌ها در تمام نقاط ژاپن در این روز در جشن‌های بلوغ شرکت می‌کنند و عکس یادگاری تکی و دسته‌جمعی می‌گیرند. دختران در این جشن‌ها کیمونو می‌پوشند، پای‌افزارهای سنتی به پا می‌کنند و موهای خود را با مدل‌های سنتی ژاپنی می‌آرایند. پسرها نیز معمولاً لباس سنتی هاکاما می‌پوشند.
7-3 ستسوبون[12]: واژه ستسوبون به معنی تغییر فصل است و به‌طور خاص به روز پایانی فصل زمستان گفته می‌شود. این مراسم امروز در روز سوم فوریه برگزار می‌شود. در تقویم باستانی ژاپن این روز معمولاً در بهمن ماه واقع می‌شد و روز بعد از آن به ریشّون[13] یا «شروع بهار» معروف بود. یکی از مهم‌ترین رسمهای این روز دور کردن شیاطین و ارواح خبیث از خانه و فراخواندن سعادت و خوشبختی به داخل آن است. برای این کار از قدیم چنین مرسوم است که دانه‌های برشته شده لوبیای سویا را به بیرون از خانه پرتاب می‌کنند و با گفتن «دیو بیرون! خوشبختی داخل!»[14] خانه را از ارواح خبیث پاک می‌کنند. از دیگر رسمهای این روز آن است که سر ماهی ساردین را بر نوک شاخه‌ای می‌زنند و بر دروازه خانه آویزان می‌کنند تا ارواح خبیث را از آن دور کنند.
7-4 جشن عروسک‌ها: این مراسم که به هینا ماتسوری[15] معروف است و در سوم ماه مارس انجام می‌شود به دختربچه‌ها اختصاص دارد. در این مراسم باستانی، بر روی سکویی پله‌مانند که معمولاً پنج پله دارد و با پارچه‌ای سرخ‌رنگ فرش شده است، عروسک‌هایی را می‌چینند که لباس‌های سنتی درباریان دوره هیان را به تن دارند. در بالاترین پله، عروسک امپراتور و ملکه جای می‌گیرند و در ردیف دوم سه عروسک ندیمه، در ردیف سوم پنج رامشگر به همراه سازهایشان، در ردیف چهارم وزیر یمین و وزیر یسار و در ردیف پنجم خدمتکاران قرار می‌گیرند. گاه به پایین این پنج پله پله‌های دیگری نیز می‌افزایند و عروسک افراد یا اشیاء دیگری را در آن قرار می‌دهند. معمولاً چند نوع شیرینی هم در کنار عروسک‌ها گذاشته می‌شود. در دهه‌های اخیر با کوچک‌تر شدن منازل ژاپنی، این مراسم بسیار خلاصه شده است و گاه فقط به عروسک‌های امپراتور و ملکه اکتفا می‌شود.
7-5 تماشای شکوفه‌ها: هنگام باز شدن شکوفه‌های درختان، ژاپنی‌ها به تماشای شکوفه‌ها می‌روند. در این مراسم که هانامی (گُل‌بینی) نام دارد و در آغاز بهار برگزار می‌شود، مردم ژاپن ساعاتی را در زیر درختان شکوفه داده می‌گذرانند. مهم‌ترین درختی که در این ایام به تماشای گل‌های آن می‌روند درخت ساکورا[16]، نوعی درخت گیلاس بی‌ثمر است که شکوفه‌های صورتی‌رنگ زیبایی دارد. البته شکوفه‌های درختان دیگر نظیر آلو و هلو نیز تماشاگران بسیاری را به خود جلب می‌کنند. عمر شکوفه‌ها بسیار کوتاه است و در کمتر از ده روز فرومی‌ریزند. از این رو، شکوفه‌ها از دوران قدیم در فرهنگ و ادبیات ژاپن نماد زیبایی گذرا و ناپایا است و تماشای شکوفه‌ها برای مردم ژاپن یادآور کوتاهی عمر و ناپایایی جهان است.
7-6 روز پسربچه‌ها: روز پنجم ماه می «روز کودک»[17] و تعطیل رسمی است. با این که این روز «روز کودک» نام گرفته است، در حقیقت به بزرگداشت پسربچه‌ها اختصاص دارد. این مراسم از دوره حکومت سامورایی‌ها بر ژاپن به جای مانده است و نقش و اهمیت فرزند ذکور را در خانواده‌های ژاپن قدیم نشان می‌دهد. در این روز خانواده‌هایی که پسر دارند شیرینی تهیه می‌کنند و تزئیناتی را در منزل به نمایش می‌گذارند. مهم‌ترین تزئینات این روز کوی‌نوبوری[18] نام دارد که در حیاط خانه یا بالای پشت بام گذاشته می‌شود. کوی‌نوبوری یک پرچم پارچه‌ای استوانه‌ای شکل توخالی است که یک سر آن به شکل افقی به نوک میله‌ای بسته می‌شود و مانند بادنما در باد شناور می‌شود. بر روی این پارچه طرحی شبیه به ماهی کپور کشیده شده است و شناور شدن آن در باد شنا کردن ماهی در آب را تداعی می‌کند. ماهی کپور بر خلاف جهت جریان رودخانه شنا می‌کند و نماد پشتکار و مقاومت است. بر اساس افسانه‌های چینی، اگر ماهی کپور بر خلاف جهت آب از آبشار بلندی بالا برود، به اژدها تبدیل می‌شود. ژاپنی‌ها با به اهتزاز درآوردن کوی‌نوبوری برای فرزندان ذکورشان آرزوی سلامتی و صلابت و قدرت می‌کنند.
7-7 تاناباتا[19]: این جشن که به «جشن ستارگان» نیز معروف است، امروزه در هفتم ماه ژوئیه برگزار می‌شود. در تقویم سنتی چینی-ژاپنی، این مراسم در هفتمین روز از ماه هفتم (قمری) برگزار می‌شد. در اعتقاد ژاپنی‌های قدیم کهکشان راه شیری دو کامی به نام‌های اوری‌هیمه[20] و هیکوبوشی[21] را از یکدیگر جدا کرده است و این دو فقط در یک روز از سال یعنی در روز هفتم از ماه هفتم یکدیگر را ملاقات می‌کنند. به همین دلیل، این روز را روز رسیدن به آرزوها می‌دانند. امروز نیز جشن تاناباتا جشن آرزوها است. برگزاری آن در نقاط مختلف ژاپن اندکی متفاوت است، اما در اصلی‌ترین و رایج‌ترین مراسم، با شاخه‌های نی‌خیزران (بامبو) تزئیناتی شبیه به درخت می‌سازند و در فضاهای عمومی قرار می‌دهند. مردم آرزوهای خود را برای سالِ در پیش رو بر روی برگهای کاغذ می‌نویسند و به شکل دراز تا می‌کنند و به شاخه‌های این درخت گره می‌زنند. همچنین مرسوم است که برخی آرزوهای خود را در قالب شعری کوتاه می‌نویسند. از زمان قدیم این درخت‌ها را روز بعد از تاناباتا یا می‌سوزاندند و یا در رودخانه می‌انداختند. همچنین به مناسبت این روز فستیوال‌هایی در سراسر ژاپن برگزار می‌شود که مشهورترین آن‌ها فستیوال شهر سِندای است.
7-8 بون[22]: بون یا اوبون[23] نام مراسمی است که به یادکرد و بزرگداشت ارواح درگذشتگان اختصاص دارد. این مراسم که در نیمه ماه اوت برگزار می‌شود ریشه‌های بودایی دارد. در اعتقاد ژاپنی‌های قدیم در این روز ارواح درگذشتگان به جهان ما می‌آیند و به خانه‌ای که در آن زندگی می‌کردند سر می‌زنند. از این رو، این مراسم به استقبال از ارواح و بدرقه مجدد آن‌ها اختصاص دارد. بسیاری از ژاپنی‌ها در این ایام به خانه‌های پدری خود بازمی‌گردند تا یاد درگذشتگان خانواده را گرامی بدارند و به همین دلیل، در ایام بون سفرهای بسیاری در سراسر کشور انجام می‌شود. در زمان قدیم برای استقبال از ارواح، در مقابل دروازه خانه‌ها آتش روشن می‌کردند. همچنین ژاپنی‌ها اعتقاد داشتند که ارواح برای سفر کردن به اسب و برای حمل بارهایشان به گاو نیاز دارند. بر اساس این اعتقاد، مرسوم است که با خلال دندان یا چوب کبریت برای خیار و بادمجان دست و پا درست می‌کنند و به ترتیب اسب و گاوی کوچک می‌سازند و به شکل نمادین در مقابل دروازه خانه‌ها می‌گذارند تا ارواح درگذشتگان از آن‌ها استفاده کنند.
7-9 شیچیگوسان[24]: شیچیگوسان به معنی «سه، پنج، هفت» است. گفتیم که جشن عروسک‌ها (سوم مارس) به بزرگداشت دختربچه‌ها و روز کودک (پنجم می) به بزرگداشت پسربچه‌ها اختصاص دارد. جشن شیچیگوسان نیز متعلق به کودکان است و برای بزرگداشت دختران سه و هفت ساله و پسران سه و پنج ساله برگزار می‌شود. این مراسم هر سال در پانزدهم ماه نوامبر برگزار می‌شود و در آن برای سلامتی و سعادت کودکان دعا می‌کنند. در زمان قدیم میزان مرگ و میر کودکان بسیار بالا بود و والدین همیشه برای زنده ماندن کودکان خود به درگاه خدایان دعا و تضرع می‌کردند. در فرهنگ شرقی اعداد فرد خوش‌یمن محسوب می‌شوند. از این رو، اگر کودکان به‌ترتیب به سن سه، پنج و هفت سالگی می‌رسیدند امید برای زنده ماندن آن‌ها بیشتر می‌شد. رسوم خاص این روز در دوره‌های اخیر اندکی تغییر کرده است. امروزه در این روز معمولاً لباس‌های کیمونو به تن کودکان می‌کنند. برخی از این کودکان در این روز برای نخستین بار در عمرشان کیمونو می‌پوشند. بردن کودکان به معابد و دعا خواندن همچنین بردن کودکان به آتلیه‌های عکاسی و گرفتن عکس یادگاری از آن‌ها نیز از دیگر رسمهای این روز است.
7-10 تماشای برگهای پاییزی: همان‌طور که تماشای شکوفه درختان در اوایل بهار برای ژاپنی‌ها بسیار با اهمیت و جذاب است، تماشای برگهای رنگارنگ پاییزی در فصل پاییز نیز اهمیت و جذابیت خاصی دارد. به برگهای پاییزی در زبان ژاپنی کویو[25] گفته می‌شود که به معنی «برگهای سرخ» است. از نظر ژاپنی‌ها زیباترین برگهای پاییزی را درخت افرا دارد. برگهای این درخت در فصل پاییز به رنگ‌های زرد و نارنجی و سرخ درمی‌آید و منظره بسیار دیدنی و زیبایی پدید می‌آورد. بنابراین، سفرهای کوتاه به درختزارها و جنگل‌های افرا و تماشای برگهای پاییزی آن و عکاسی از این مناظر از رسوم امروزی این ایام هستند. هم شکوفه‌های بهاری و هم برگهای زرد پاییزی که عمر کوتاهی دارند و در هنگام تغییر فصول ظاهر می‌شوند، از دیرباز برای ژاپنی‌ها نمادهایی از بی‌ثباتی و ناپایایی دنیا و کوتاهی عمر هستند. جنگل‌های افرا در نزدیکی شهرهای کیوتو و نیکّو از مشهورترین مناطق برای تماشای برگهای پاییزی به شمار می‌آیند. به تماشای برگهای زرد و سرخ افرا در پاییز مومیجی‌گاری[26] گفته می‌شود.
7-11 توجی[27] (شب یلدا): طولانی‌ترین شب سال برای ژاپنی‌ها از دیرباز شبی مهم بوده است و مراسم و خوراک‌های خاصی برای این شب تدارک می‌دیدند. البته برگزاری این مراسم در دهه‌های اخیر کم‌رنگ‌تر از گذشته شده است. اغلب مناطق ژاپن زمستان‌های سرد و سختی دارند و از آنجا که توجی آخرین شب پیش از زمستان است، از این شب برای کسب آمادگی به منظور مقابله با سرمای زمستان استفاده می‌کردند. یکی از رسوم این شب خوردن کدو حلوایی است که ژاپنی‌ها اعتقاد داشتند باعث سلامت و قوت در فصل زمستان می‌شود. رسم دیگر گرفتن حمام یوزو[28] است. یوزو نوعی از مرکبات شبیه به بالنگ است که بومی شرق آسیا است. در شب یلدا میوه‌های یوزو را در داخل استخر‌های آب گرم (اونسن) و یا وان‌های حمام می‌ریزند و در آن آبتنی می‌کنند. اعتقاد بر این است که میوه یوزو باعث دور شدن بیماری‌ها و بلایا از انسان می‌شود.
7-12 گردهمایی‌های پایان سال: در ادارات و شرکت‌ها و دانشگاه‌ها و گروه‌های دیگر، معمولاً یک روز از روزهای پایانی سال به دیدار آخر سال اختصاص داده می‌شود. در این دیدار که بونِن‌کای[29] (به معنی گردهمایی فراموش کردن سال) نام دارد، اعضا از یکدیگر تشکر می‌کنند برای آغاز سال نو، سختی‌ها و تلخی‌های سال گذشته را فراموش می‌کنند. برخی از شرکت‌ها تمام هزینه‌های گردهمایی‌های پایان سال کارمندان خود را می‌پردازند، اما در برخی دیگر از شرکت‌ها این هزینه‌ها به عهده کارمندان است.
7-13 جشن گیئون: اعیاد، جشن‌ها و مراسم ذکر شده در بالا همگی به صورت سراسری و در سطح ملی برگزار می‌شوند. اما علاوه بر آن‌ها، جشن‌ها و فستیوال‌های پرشماری نیز به‌صورت محلی و در سطح منطقه‌ای برگزار می‌گردند. یکی از مشهورترین این فستیوال‌ها جشن گیئون (گیئون ماتسوری) است که در هفدهم و بیست‌و‌چهارم ماه ژوئیه در شهر کیوتو برگزار می‌شود و یکی از بزرگ‌ترین فستیوال‌های ژاپن به لحاظ تعداد شرکت‌کننده است. این مراسم که با نیت پاک‌سازی شهر و روح شهروندان از خبائث و بیماری‌ها برگزار می‌شود شامل جشن‌های متعددی است و بخش اصلی آن به طور معمول به شکل راهپیمایی با لباس‌های سنتی یوکاتا در فاصله ایزدکده یاساکا[30] و محله گیئون برگزار می شود. در بخشی از این فستیوال، شرکت‌کنندگان ارابه قدیمی بزرگی را حمل می‌کنند که تزئینات گوناگونی دارد. یکی از تزئینات این ارابه یک تخته فرش ایرانی است. فرش اصلی که در این فستیوال استفاده می‌شده است قدمتی چهارصد ساله داشته است، اما این فرش اکنون در موزه‌ای نگهداری می‌شود و فرش ایرانی دیگری جایگزین آن شده است.
[1] 祭り/Matsuri.
[2] 正月/Shōgatsu.
[3] 初詣/Hatsumōde.
[4] 門松/Kadomatsu.
[5] 御節/Osechi.
[6] 重箱/Jūbako.
[7] 餅/Mochi.
[8] 雑煮/Zōni.
[9] 年賀状/Nengajō.
[10] 成人式/Seijinshiki.
[11] 成人の日/Seijin no hi.
[12] 節分/Setsubun.
[13] 立春/Rishshun.
[14] 鬼は外、福は内/Oni-wa soto, Fuku-wa uchi.
[15] 雛祭り/Hina matsuri.
[16] 桜/Sakura.
[17] 子供の日/Kodomo-no hi.
[18] 鯉幟/Koinobori.
[19] 七夕/Tanabata.
[20] 織姫/Orihime.
[21] 彦星/Hikoboshi.
[22] 盆/Bon.
[23] お盆/Obon.
[24] 七五三/Shichigosan.
[25] 紅葉/Kōyō.
[26] 紅葉狩り/Momijigari.
[27] 冬至/Tōji.
[28] 柚子/Yuzu.
[29] 忘年会/Bōnenkai.
[30] 八坂神社/Yasaka jinja.