فرهنگ عمومی مالی
فرهنگ عامیانه در کشور مالی مجموعه‌ای از ترانه‌های عامیانه، آوازها، ضرب‌المثل‌ها، افسانه‌ها، اساطير، جشن‌های سنتی، خرافات و موهومات، زبان و گویش‌ها، بازی‌های محلی، خوراک، پوشاک، هنرهای اصیل دستی، جنبه‌های عمومی زندگی و ... است که بر روی هم فولکلور این کشور را شکل می‌بخشند. فرهنگ عامۀ مالی نقش مهمّی در ایجاد و توسعۀ همبستگی قومی مناطق مختلف کشور ایفا نموده است و سهم به‌سزایی در انتقال نسل‌به‌نسل بخش عمده‌ای از فرهنگ شفاهی مالی دارد. (www.historycentral.com).
1-7 غذاهای سنتی
هرچند مردم مالي انسان هاي بسيار فقيري بشمار مي روند ولي صرف غذاهاي متنوع سنتي اهميت زيادي در زندگي روزمره مردمان شهري و روستايي اين كشور دارد. غذای اصلی مالیایی ها ارزن، ذرت خوشه ای و فونیو[1] (غذایی حلیم مانند) است که با سس های محلی یا گوشت و سبزیجات صرف می شود. در مراسم و مناسبت هایی همچون جشن ازدواج، میلادالنبی یا مناسبت های ملی غذاهایی همچون «انسام»[2] که مخلوطی از برنج و سبزیجات است ، "كاس كاس " كه مخلوطي از آرد ارزن و روغن و گوشت است و گوشت كباب شده بز و گاو نيز طبخ و به همراه «جینجيبر»[3] (نوشیدنی متشکل از آب، شکر، لیمو و زنجفیل)سرو مي شوند . اين غذاها به همراه برخي نان ها و ميوه هاي محلي سخت مورد علاقه قبایل مختلف اند و مردمان شهري و روستايي این غذاها را با اشتهای فراوان م می کنند. (www.everynation.com/Mali). برنج پخته شده توام با گوشت از ديگر غذاهاي سنتي اين كشور است با اين حال در مناطق روستایی مالی برنج معمولا به عنوان غذایی تجملی درنظر گرفته می شود و با وجود آن که دهقانان به کاشت برنج اشتغال دارند، کمتر برنج تولیدی خود را صرف نموده و بدليل نيازهاي معيشتي تقریباً تمام تولیدات برنج خود را به فروش می رسانند . در واقع روستاییان تنها در هنگام برگزاری جشن های مذهبی و ملی این فرصت را می یابند تا از برنج پخته شده توأم با گوشت یا سبزیجات به عنوان خوراکی خوشمزه بهره مند شوند.آلاباجا (برنج مخلوط با گوشت چرخ کرده و کره ) ، سورونتو (برنج چرب مخلوط با رب گوجه و گوشت ) و لاخوی ( مخلوطی از گوشت ، ادویه ، گوجه و فلفل ) از غذاهای مورد علاقه مردمان گائو و طوارق بشمار می روند. (احمدي: 236). سبزيجات محلي، نان‌ها و سوپ‌هاي محلي، سيب زميني و انواع ماهي‌هاي پخته يا سرخ شده همراه با چاشنی‌های بومي، از ديگر غذاهاي سنتي كشور مالي محسوب مي‌شود www.newworldencyclopedia.org/mali)).
2-7 لباس‌های سنتی
پوشش و لباس در فرهنگ قبایل مالی جایگاه خاصی دارد و مردم این کشور، باوجود فقر و تنگ‌دستی، به نوع لباس خود اهمّیت زیادی می‌دهند. لباس سنتی مالی، ردای بلندی است که زنان و مردان مالیایی برتن مي‌كنند و از دو تکۀ شلوار و بالاتنۀ یک‌سرۀ بلند تشکیل می‌شود.
لباس‌های سنتی مالی به رنگ‌های گوناگون است و مردم این کشور از زن و مرد ترجیح می‌دهند لباس‌هایی با رنگ‌های شاد بر تن کنند و نوع پوشش خود را جلوه‌ای از هنر قبیلۀ خود می‌دانند. مشهور‌‌‌‌ترین لباس سنتی، لباس‌های ربدوشامبر مانند طوارق است که به ایندیگو[4] شهرت دارد و علاوه‌بر طوارقی‌ها، مردم قبايل بامبارا و فولاني نيز آن را می‌پوشند (www.everyculture.com/Ja-Ma/Mali).
علاوه بر آن البسه سنتي ديگري نيز در اين كشور وجود دارند كه به عنوان بخشي از سنت هاي بسيار قديمي اين كشور درنظر گرفته مي شوندبه گونه اي كه حتي ابن بطوطه نيز در سال 1352 هـ.ق و در هنگام سفر به کشور مالی در سفرنامه خود به اين ويژگي اشاره كرده و در سفرنامه خود با تحسين البسه سنتي ماليائي ها نوشته است: «مردم مالی اغلب لباس های مدل داری برتن می کنند...» (ابن‌بطوطه: 125).
در حال حاضر مردم روستایی مالی معمولاً البسه بلند و یکسره سنتی این کشور را دربر می کنند و زنان در حفظ حجاب و پوشش خود و پوشیدن لباس های بلند و شلوار تأکید دارند با این حال در شهرها جوانان بیشتر ترجیح می دهند لباس های غربی شامل کت و شلوار و کت و دامن بر تن نمایند که این امر در مراکز دولتی و خصوصی بیشتر به چشم می خورد.
3-7 ازدواج
ازدواج در زندگی مردم مالی، همچون دیگر کشورهای آفریقایی، تداوم زندگی اجتماعی و توسعۀ مناسبات بین قبیلگی محسوب می‌شود. مالیایی‌ها ازدواج را یکی از مهم‌ترین مقاطع زندگی هر فرد می‌دانند و معتقدند دختران و پسران جوان، پس از ازدواج، وارد مرحلۀ جدیدی از زندگی خود می‌شوند.
جامعۀ مالی جامعه‌ای کاملاً سنتی است و با وجود رسوخ برخی شاخصه‌هاي فرهنگ و تمدن غربی، مالیایی‌ها هم‌چنان به سنت‌ها و آداب و رسوم خود پای‌بندند. والدين معمولاً فرزندان خود را به ازدواج در اوان جوانی تشویق می‌کنند و معتقدند با این کار، از بسیاری خطرات اجتماعی و اخلاقی مصون می‌مانند. در فرهنگ قبايل مالي، مجرد بودن امری نکوهیده به‌شمار می‌آید و به‌طور مثال بامباراها، حتی زنان سالخوردۀ بیوه را به ازدواج با مردان کهنسال هم‌قبیله‌اي خود تشویق می‌کنند و معتقدند زنان موجب تقویت جایگاه شوهران خود می‌شوند. (www.africaguide.com/mali).
ازدواج در مناطق مختلف مالی معمولاً در درون قبایل صورت می گیرد و اکثر جوانان ترجیح می دهند همسران خود را از روستا یا شهر خود انتخاب کنند با این حال طی دو دهه گذشته ازدواج های زیادی نیز بین افراد قبایل مختلف صورت گرفته است.جشن های عروسی در مالي معمولاً با تشریفات خاصی همراه است و هرچند در شهرهای بزرگ تاحدودی رنگ و بوی غربی به خود گرفته ولی در روستاها با سادگی و صمیمیت توأم با شادی فراوان برگزار می شود. پرداخت شیربها از سوی داماد به خانواده عروس از اهمیت زیادی برخوردار است و گاه داماد علاوه بر شیربها چند رأس گاو و گوسفند نیز به پدرزن خود هدیه می دهد. (www.culture of nation.com/Mali).
هرچند ازدواج در گذشته های دور در کشور مالي بصورت سنتی برگزار می شد و رؤسای قبایل یا سالخوردگان با اعلام رسمی پیوند زناشویی، زن و شوهر جوان را به زندگی جدید خود رهنمون می ساختند ولی طی چند دهه گذشته و بر اثر قوانین موجود و الزام ثبت ازدواج ها در دفاتر شهرداری، مراسم ازدواج تاحدودی حالت رسمی و مدنی به خود گرفته که این امر در شهرهای بزرگي همچون باماكو و كيدال بیشتر مشهود است. البته عدم ثبت ازدواج های روستاییان در دفاتر شهرداری در بسیاری موارد و پس از فوت شوهران، مشکلات فراوانی را از نظر تقسیم اموال فرد متوفی پدید آورده است از این روی دولت تمامی شهروندان کشور را به ثبت و رسمیت بخشیدن به ازدواج های خود موظف ساخته است، با این حال هنوز بسیاری از ازدواج ها در این کشور، به ویژه در مناطق روستایی، ثبت نمی شود و مردمان ساکن دهکده ها مخالف ثبت پیوند زناشویی خود در دفاتر شهرداری بوده و آن را آدابی مسیحی می دانند و معتقدند این امر با اصول اسلامی مغایرت دارد..[5]
4-7 چند همسری
یکی از سنت های دیرینه جوامع شهری و روستایی مالی چند همسري و داشتن زنان متعدد است و مردان این کشور ازدواج با چند زن را نوعی تفاخر و برتری برای خود درنظر می گیرند. با این حال این سنت به دلیل مشکلات جوامع شهری و هزينه هاي بالاي زندگي رسم چند همسری به تدریج در این مناطق کمرنگ شده و بیشتر به روستاهای کشور منحصر گشته است (www.emersonvermaat.com).
5-7 آیین سوگواري و تدفین اموات
هرچند مراسم تدفین مردگان در بین پیروان آئین های بومی مالي با تشریفات خاصی همراه است و آنها اشیائی را برای همراهی مرده در سفر به دنیای دیگر در گور فرد متوفی قرار می دهند ولی نوع بخاک سپاری و تدفین اموات در بین مسلمانان مالیائی به سبک اسلامی و بر اساس دستورات دین مبین اسلام صورت می گیرد. در بين مسلمانان مالي اين گونه رسم است كه پس از به خاك سپرده شدن ميت ؛ خانواده متوفی تا روز هفت به عزاداری و نوحه سرایی می پردازند و اقوام ، فامیل ، بستگان و همسایگان تا روز چهلم به دیدار خانواده عزادار آمده و سعی می کنند با دلداری آنها غم مرگ فرد درگذشته را تخفیف دهند. در مراسم روز هفتم و چهلم متوفی بسیاری از افرادی که با مرحوم یا مرحومه آشنایی داشته اند شرکت می کنند و علاوه بر تلاوت آیاتی از قرآن ،یکی از روحانیون ضمن سخنرانی برای فرد مرده طلت مغفرت می نماید.
آئين خاك سپاري و سوگواري اموات در بين مسيحيان نيز تا حدودي شبيه كشورهاي غربي است و مرده در داخل تابوت جاي داده شده و در گورستان مسيحيان دفن مي شود با اين حال پس از برگزاري آئين سوگواري در كليسا؛ بسياري از دوستان و بستگان فرد متوفي در خانه او حضور يافته و با بازماندگان ابراز همردي مي كنند. (www.the new encyclopaedia britannica.com).
6-7 اساطير و افسانه‌ها
ادبيات شفاهي و مكتوب مالي مملو از افسانه‌ها و اساطيري است كه به‌نوعي بر زندگي روزمرۀ ماليایي‌ها سايه افكنده است و بخش قابل توجّهي از رمان‌هاي ادبي نوين كشور را دربر می‌گیرد. خواندن داستان‌هاي افسانه‌گونه و گوش دادن به افسانه‌هاي قديمي، يكي از بخش‌هاي مهم فولكلور كشور مالي را تشكيل مي‌دهد كه در اين ميان و با توجّه به پيشينۀ عميق فرهنگ شفاهي، نقل اين داستان‌ها آن هم با شيوه‌اي حماسي، از ديرباز در اين كشور اهميّت خاصي داشته است. حماسۀ سنتی سونجاتا یکی از قديمي‌ترين و باشكوه‌ترين افسانه‌هاي کشور مالی به‌شمار می‌رود.
داستان‌هاي افسانه‌اي زيادي در مورد شخصيت‌هاي بزرگ تاريخي اين كشور همچون امپراطور مانسا موسي، سلطان ابوبكر و سفر اسرارآميز او به قارۀ آمريكا، ازكيا محمد ،سلطان سني علي بر، جنگ‌هاي المامي ساموره توره با فرانسويان، مرگ اسرارآميز الحاج عمرتال و ... وجود دارد. بخش ديگري از افسانه‌هاي مالي را داستان‌ها و حكاياتي دربارۀ غول‌ها، اجنه و موجوداتي اسرارآميز تشکیل می‌دهند كه قادر به كارهاي فوق بشري هستند (www.every culture.com/Mali).
از گذشته‌هاي دور، روايت اساطير و افسانه‌های اين كشور را، داستان‌سرایان سنتی موسوم به جلی[6] یا گریوت[7] بر عهده داشته‌اند. این افراد که نسل‌درنسل عهده‌دار این سنت قدیمی بودند، علاوه‌بر توانایی شگرف خود در داستان‌سرایی و نقل افسانه‌های قدیمی، در نواختن آلات و ادوات موسیقی و سرایش شعر نیز تسلّط دارند.
جلی‌ها معمولاً دارای اطلاعات وسیعی در ارتباط با تاریخ و فرهنگ مالی و دیگر کشورهای منطقۀ غرب آفریقا هستند و در قبايل مختلف مالي از جمله گروه قومي مانده (مالینکه، بامبارا و...)، فولانی، هوسا، سونگای، توکولور، وولوف، سرر، داگومبا، اعراب مور و دیگر گروه‌های کوچک قومی حضور دارند(Sanders & Others, 1996: 65-68)
پيشينۀ گريوت‌ها به دورۀ سونجاتا بازمي‌گردد. براساس حماسۀ سونجاتا[8]، شاه نارماقان کوناته[9] گریوتی به نام بالافاسه‌که[10] را به پسرش سونجاتا بخشید تا او را در ادارۀ حکومتش مشاوره دهد. این فرد نخستین داستان‌سرا و آهنگ‌ساز سنتی موسوم به گریوت و بنیان‌گذار شاخۀ گریوت‌های کویاته است که تاکنون در این کشور وجود دارد. گریوت‌ها معمولاً خود را به امپراطوران و جنگجویان مشهور نسبت می‌دهند و اجداد خود را جاتیگی[11] می‌خوانند (Hale, 1998: 99).
7-7 جشنواره‌ها
جشنواره‌ها ، بخش ديگري از فرهنگ عامۀ مالي را تشكيل مي‌دهد. اين جشن‌ها كه نمادهايي از فرهنگ ملي اين كشور را به تصوير مي‌کشند، مورد علاقۀ مردم مالي است و مردم محلي در جشن‌هايي كه در شهرها و روستاهاي محل اقامت آنان برگزار مي‌شود، حضور چشمگيري دارند. مهم‌ترين و جالب‌ترين جشن‌هاي سنتي كشور مالي عبارتند از:
جشنوارۀ ماسک :
این جشنواره هرسال در شهر باندیاگارا که محل استقرار قبیله دوگون است برگزار می شود. این فستیوال فرهنگی هنری در واقع نمایانگر اساطیر مالی، تفسیر مردمان این کشور از جهان و خلقت آن و ارواح ترک کننده جهان محسوب می شود. افرادی که در این جشنواره به هنرنمایی می پردازند در غارهای کوهستانی این منطقه نيز حضور یافته و ماسک های ویژه ای را به صورت خود می زنند و معتقدند ارواح پیشینیان آنها در مدت 5 روز برگزاری این جشنواره در درون ماسک ها جای گرفته و قدرت ویژه ای به این ماسک ها می بخشند. این فستیوال یکی از قدیمی ترین جشن های سنتی مالی بشمار می رود و از یک هزار سال پیش تاکنون بطور مرتب برگزار می شود. (www.everyculture.com/Ja-Ma/Mali.html).
جشنوارۀ صحرا :
: این جشنواره در منطقه طوارق نشین مالی برگزار می شود و دربر گیرنده مراسم سنتی جالب قبایل طوارق از جمله برگزاری موسیقی و رقص و مسابقات شترسواری است. در طول جشنواره سه روزه صحرا نوازندگان آلات و ادوات مدرن و سنتی طوارق در شب هنگام و پس از غروب خورشید مراسم جالبی را اجرا می کنند که تا هنگام طلوع خورشید ادامه می یابد. در مدت زمان برگزاری فستیوال صحرا بسیاری از مردمان مالیایی به ویژه طوارق و برخی از گردشگران خارجی در این جشنواره حضور یافته و با بخش هایی از فرهنگ و سنت این کشور آشنا می شوند. جشنواره صحرا توسط وزارت فرهنگ و وزارت صنایع دستی و گردشگری مالی برگزار می شود. علاوه بر آن انجمن های غیردولتی نظیر آژانس فرانکفون ، جشنواره آفریقا، کارخانه فولکس واگن آلمان، کمیسیون اروپایی مالی و مؤسسه ای خصوصی وابسته به بلژیک نیز در برپایی آن نقش دارند. (www.the africa guide.com).
جشنوارۀ نیجر :
این فستیوال فرهنگی هنری هرسال در شهر سگو و به مدت چهار روز برگزار می شود و نمایشگاهی از فرهنگ و هنر قبایل مختلف مالی بشمار می رود. (www.the power of culture .com). در این جشنواره گردشگران خارجی زیادی شرکت می‌کنند و برگزارکنندگان سعی دارند فرهنگ و آداب و رسوم این کشور را به آنان معرفی کنند.
جشنوارۀ عبور رمه‌های گاو و گوسفند :
یکی از رویدادهای مهم فرهنگی هنری کشور مالی، که همه‌ساله در دهکدۀ فولانی‌نشین دیافارابه برگزار می‌شود، تجمع عظیم گله‌های گاو و گوسفند در کنارۀ رودخانه دیافارابه و در مراتع حاصل‌خیز این منطقه است. در طول برگزاری این جشنواره، مردم فولانی در جست‌وجوی چراگاه‌های مناسب، به‌دفعات از رودخانه عبور می‌کنند و دختران و پسران مجرد که لباس‌های نویی بر تن کرده‌اند، با یکدیگر آشنا و در بسیاری موارد این آشنایی‌ها، منجر به ازدواج می‌شود. در این جشن، مسابقات انتخاب بهترین و چاق‌ترین گاو و گوسفند، طیّ مراسمی برگزار می‌شود و با پرداخت جوایزی نفیس همراه است (www.the africa guide.com).
هم‌زمان با برگزاری جشنوارۀ عبور رمه‌ها و طبق سنت مردم فولانی، مردانی که یک سال را دور از خانه‌های خود گذرانده و پس از یک سال، با گلۀ گاو و گوسفند به منازل خود بازگشته‌اند، نیز در این جشن شرکت می‌کنند (www.mapsofworld.com)
8-7 سرودها
سرودن اشعار سنتي از ديگر بخش‌هاي زيباي فرهنگ عامۀ كشور مالي است. خواندن اشعار و سروده‌هاي محلي را كه مردم شهري و روستايي به آنها بسیار علاقه‌مندند، معمولاً گريوت‌ها اجرا می‌کنند. آنها در مناسبت‌ها و جشن‌های قومی- قبیلگی و در لابه‌لاي نقل داستان‌ها؛ اشعار و سرودهای جالبي را از حفظ می‌خوانند و با نواختن موسيقي سنتي، باعث شادی حاضران در مجلس مي‌شوند. بخش عمدۀ سرودهاي كشور مالی در ارتباط با اساطير، مناسبت‌ها و جشن‌های قومی- قبیلگی، تولد، مرگ، ازدواج، شکار، جنگ، زندگی جنگجویان بزرگ و ... است (Hoffman, 2001:78).
9-7-تاريخچه و مبناي سال نو
تقويم رسمي كشور مالي بر مبنای تقویم ميلادي است و روزها و ماه‌ها نيز بر اساس آن تنظيم شده‌اند. سال نو در كشور مالي روز اول ژانويه است.
10-7 تعطيلات رسمي
روز ملی کشور مالی 22 سپتامبر است که روز استقلال این کشور نامیده می‌شود (www.mfa.gov.ir). علاوه‌بر روز ملی، تعطیّلات رسمی مالی در سال عبارتنداز: عید قربان، میلاد پیامبر اکرم (ص)، عید فطر، میلاد حضرت مسیح، عید ایستر و جمعۀ پاک (www.unesco .org/mali).
11-7 موزه‌ها
کشور مالی از بدو استقلال توجه ویژه ای به توسعه مراکز فرهنگی بویژه موزه های تاریخی و فرهنگی داشته و گسترش این مراکز در سیاست فرهنگی این کشور نیز همواره جایگاه خاصی را بخود اختصاص داده است. از این رو با وجود فقر شدید حاکم بر جامعه ده ها موزه کوچک و بزرگ در باماکو و دیگر شهرهای کشور تاسیس شده اند. مهم ترین و بزرگ ترین موزه کشور مالی ، موزه ملی این کشور است که در دهه 1930 و در دوره حاکمیت فرانسه بر این کشور در باماکو تاسیس گشت و یکی از بزرگ ترین و باشکوه ترین موزه های غرب آفریقا بشمار می رود. موزه ملی مالی دربرگیرنده 6000 شیئی نفيس متعلق به ادوار مختلف تاریخی این کشور، 12000 اسلاید ، 40000 عکس سیاه و سفید و مجموعه عظیمی از آلات و ادوات موسیقی قبایل مختلف است و در وب سایت موزه ملي نیز فیلم هایی از بخش های مختلف موزه در معرض تماشای عموم قرار گرفته است.این موزه در طول سال مورد بازدید اکثر گردشگران خارجی قرار می گیرد. (www.national museum of mali.com).
12-7 كتابخانه‌هاي عمومي
با وجود درصد پایین باسوادی در کشور مالی، تأسیس کتابخانه‌های عمومی، یکی از اصول سیاست فرهنگي این کشور طیّ 52 سال گذشته بوده است که بخشی از این امر، به سابقۀ وجود کتابخانه‌های تاریخی این کشور در قرن‌های میانی بازمی‌گردد. مهم‌ترین کتابخانه‌هاي عمومي اين كشور كه برخي از آنها به‌دليل داشتن انبوه نسخه‌هاي خطّي شهرت جهاني دارند عبارتند از:
1-12-7 کتابخانۀ ملی
اين كتابخانه که از جنبۀ عمومي، مهم‌ترين كتابخانۀ كشور مالي به‌شمار مي‌رود، در سال 1944 تأسیس شد و در حال حاضر بالغ بر 60000 جلد کتاب، نشریات ادواری، اسناد، نوارهای کاست و نرم‌افزار‌های مختلف در آن قرار گرفته است.
کتابخانۀ ملی مالی همه‌ساله میزبان جشنواره‌های متعدّد فرهنگی است و فستیوال دوسالانۀ عکاسی مالی نیز در این کتابخانه برگزار می‌شود (www.national library of mali.com).
2-12-7 كتابخانۀ احمدبابا
معهد احمدبابا للدراسات العليا و البحوث‌الاسلاميه مشهور به كتابخانۀ احمدبابا، يكي از مشهورترين مراكز حفظ و نگهداري كتب و نسخ خطّي قرون نخستين و ميانه اسلامي است كه به‌دليل كثرت اين اسناد، به شهرت جهاني دست يافته است.
كتابخانۀ احمد بابا در قرن شانزدهم ميلادي در روستاي بمبا در 140 كيلومتري تمبوكتو احداث و به‌تدريج، با گردآوري كتب و نسخ خطّي از روستاهاي مختلف و حتي از ديگر كشورها، به كتابخانه‌ا‌‌ي بزرگ تبديل شد. اين كتابخانه بخش‌هاي مختلف شامل مخزن كتب علمي، ترميم كتب و نسخ خطّي، نسخه‌برداري و فهرست، ميكروفيلم و بخش چاپ و نشر دارد. موضوعات كتب و نسخه‌های خطّي كتابخانۀ احمدبابا عبارتنداز: علوم قرآني،زبان،حديث،فناوری،ادبيات،فقه،تاريخ،نحو،فلسفه،جغرافي،صرف،تصوف،پزشكي،تفسير،فلك،موسيقي،منطق،تفسير،رياضيات و....
درصد آماري كتب و نسخ موجود براساس موضوعات طبقه‌بندی شده عبارت است از:
| - فقه و اصول | 30 درصد |
| - علوم قرآني | 20 درصد |
| - معارف عمومي | 10 درصد |
| - تاريخ | 15 درصد |
| - حديث | 10 درصد (معهد احمدبابا للدراسات العليا و البحوث الاسلاميه، 2007) |
در حال حاضر تعداد نسخه‌هاي خطّي كتابخانۀ احمد بابا بيش از 25 هزار نسخه است که برخي از آنها به قرن دوم هجري تعلق دارد.[12] 9 هزار نسخه از اسناد اين كتابخانه، طيّ چند سال گذشته، در 5 مجلد بزرگ، از سوی مؤسسۀ الفرقان التراث‌الاسلامي لندن چاپ و منتشر شده است. (www.islamic manuscript from mail.com)
كتابخانۀ احمدبابا براساس قراردادي كه در سال 1967 با سازمان يونسكو منعقد شد، فعاليت خود را از 1970 به‌طور رسمي و تحت حمايت دولت مالي آغاز كرد. [13]در حال حاضر، اين مركز علمي فرهنگي، چند موافقت‌نامه با دانشگاه‌هاي اروپا و آمريكا منعقد کرده و چند تن از محققان برجستۀ نسخه‌شناس آمريكايي در اين كتابخانه، تحقيق و جمع‌آوري اطلاعات پيرامون تاريخ و تمدن اسلامي را بر عهده دارند.[14]
3-12-7 كتابخانه ماما حيدرا:
مكتبه ماما الحيدره للمخطوطات و الوثائق موسوم به كتابخانۀ ماماحيدرا از مشهورترين مراكز علمي فرهنگي شهر تمبوكتو و از كتابخانه‌هاي قديمي كشور مالي است و به لحاظ داشتن كتب و نسخ خطّي، پس از كتابخانۀ احمدبابا، در رديف دوم قرار دارد. قدمت اين كتابخانه به قرن شانزدهم ميلادي باز مي‌گردد و از سال 1971 فعاليت‌های نوین علمي در زمينۀ گردآوري و ترميم كتب و نسخ خطّي در این مرکز آغاز شده است. در حال حاضر بيش از 9 هزار نسخۀ خطّي در كتابخانۀ ماماحيدرا شناسایی و 5000 نسخۀ آن تاكنون فهرست‌بندي و چاپ شده است.[15]
كتابخانۀ ماماحيدرا بزرگ‌ترين كتابخانۀ خصوصي كشور مالي است و مديريت آن را عبدالقادر ماماحيدرا بر عهده دارد كه اين مقام موروثي به وی رسیده است.[16] اين مركز فرهنگي با توجّه به آنكه تحت حمايت دولت مالي قرار ندارد، از نظر بودجه، تا حدودي در مضيقه است. كشورهاي آمريكا، عربستان و امارات متحده طيّ چند سال گذشته كمك‌هايي در اختيار مدير كتابخانه قرار داده‌اند و ساختمان جديد آن نيز با هزينۀ مرکز جمعه‌الماجد دوبی احداث شده است. انعقاد موافقت‌نامۀ همكاري بين كتابخانۀ كنگرۀ آمريكا (بزرگ‌ترين كتابخانۀ جهان) و ماماحيدرا در سال 2004، و مطالعات پروفسور گيتس استاد دانشگاه هاروارد در اين كتابخانه، شهرت عظيمي در سراسر قارۀ آفريقا براي كتابخانۀ ماماحيدرا به‌همراه داشته است.[17]
4-12-7 كتابخانه وانگري:
كتابخانه وانگري قديمي ترين كتابخانه كشور مالي و شهر تمبوكتو است. اين كتابخانه در سال 500 ه. قمري و ده‌ها سال پيش از تأسيس دانشگاه سانكوره فعاليت خود را آغاز كرده است. مؤسس كتابخانه وانگري شيخ محمد ابن محمود ابن ابي‌بكر الوانگري است كه از اساتيد دانشگاه سانكوره و استاد شيخ احمدبابا بوده است. اين كتابخانه در برگيرنده 5000 كتاب و نسخه خطي در موضوعات مختلف اسلامي و علمي است. (www.historical library in timbukto.com)
به گفته ابن سيدي يحيي مدير اين كتابخانه با وجود تلاش فراوان وي دولت‌هاي عربي اسلامي تاكنون هيچ كمكي در اختيار كتابخانه قرار نداده‌اند و اين در حالي است كه شبكه‌هاي تلويزيوني الجزيره، العربيه و العالم طي چند سال گذشته گزارش‌هاي كاملي درمورد كتابخانه وانگري تهيه و با مدير آن گفتگو كرده اند. با اين حال بدنبال گفتگوي شبكه خبري سي ان ان با آقاي سيدي يحيي در سال 2007 و طرح مشكلات مالي كتابخانه؛ بنياد فورد ايالت متحده آمريكا كمكهاي قابل توجهي را براي خريد قفسه‌هاي مخصوص، تجهيزات لازم و ماشين‌آلات ميكروفيلم در اختيار اين كتابخانه قرار داده است ..[18] كتابخانه‌هاي فوندو، محمدطاهر و زيني باري[19] از ديگر مراكز مهم علمي فرهنگي شهر تمبوكتو اند كه ذخاير عظيمي از اسناد و نسخه‌هاي خطّي در زمینۀ تاريخ، تمدن و فرهنگ اسلامي در آن جاي دارد. حدود یک میلیون متن در ارتباط با علوم مختلف از جمله تاريخ، ریاضیات، علوم، طب، علوم اسلامی و ... در کتابخانه‌های شهر تمبوکتو وجود دارد (www.historical library in timbukto.com).
يكي از دلايل مهم انتخاب شهر تمبوكتو به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام در سال 2006 توسط سازمان همكاري اسلامي نيز وجود كتابخانه‌هاي مزبور بود و همان گونه كه اشاره شد كشورهاي اسلامي كمكهاي زيادي را بدين منظور در اختيار دولت مالي قرار دادند با اين حال دولت عملاً تغييري در وضعيت اين شهر انجام نداد. اين امر موجبات ناخرسندي سازمان همكاري اسلامي و كشورهاي اسلامي را فراهم آورد و اين كشورها از آن تاريخ از ارائه كمكهاي بيشتر به مراكز علمي فرهنگي تمبوكتو خودداري كرده‌اند .[20]
[1] . fONIO
[2] . nSAAME
[3] . Jinjinber
[4] . Indigo
[5] . البته علت اصلی این امر عدم ثبت ازدواج‌های دوم و سوم مردان مالیایی از سوی شهرداری‌هاست که بارها مورد اعتراض مسلمانان قرار گرفته و آنان خودداری مأموران دولتی از ثبت ازدواج‌های دوم به بعد را مخالف قوانین اسلامی و توطئه‌ای از سوی مسیحیان کشور می‌دانند.
[6] .Jeli, djeli
[7] .Griot
[8] Sund Jata
[9] .Nare Maghann Konate
[10] Balla Fasseke
[11] . Jatigi
[12]. چند نسخۀ خطي و منحصر به‌فرد از كتب اصول كافي، مختصر نافع و نهج‌البلاغه با قدمتي يش از هفتصد سال در اين كتابخانه وجود دارد.
[13]. ساختمان جديد كتابخانۀ احمد بابا كه داراي امكانات تخصصي قابل توجّهي براي حفظ، ترميم و نشر كتب و نسخ خطي موجود در آن است، توسط آفريقاي جنوبي احداث و در سال 2010 ميلادي رسما افتتاح گرديد. اين امر از آنجا نشأت گرفت كه آقاي تابو امبكي رئيس جمهور آفريقاي جنوبي در سفر سال 2005 خود به كشور مالي و تمبوكتو با مشاهدۀ انبوه كتب و نسخ خطي موجود در كتابخانۀ احمدبابا كه در شرايط نامساعدي از نظر مصونيت از عوامل طبيعي نگهداري مي‌شدند، قول داد با احداث ساختماني مناسب، از اين اسناد كه به گفتۀ وي ميراث عظيم فرهنگي قارۀ آفريقا و نمايانگر پيشينۀ والاي تمدن درخشان اين قارۀ كهن است، حفاظت كند. وي پس از بازگشت به آفريقاي جنوبي مقدمات اين امر را فراهم كرد و مدت كوتاهي پس از آن تيمي متشكل از مهندسان و نقشه‌برداران آفريقاي جنوبي با استقرار در تمبوكتو، عمليات احداث اين مركز بزرگ را آغاز كردند. بر اساس اطلاعات موجود 20 ميليون دلار هزينۀ ساخت اين مجتمع عظيم شده كه نيمي از اين مبلغ را دولت آفريقاي جنوبي و نيمي ديگر را سازمان‌ها و مؤسسات فرهنگي خصوصي اين كشور و بنياد فورد آمريكا پرداخت كرده‌اند. دولت آفريقاي جنوبي هم‌چنين تجهيزات مورد نياز اين مركز نظير دستگاه‌هاي ميكروفيلم، اسكنرهاي مخصوص و ... را نيز به‌طور رايگان به اين كتابخانه هديه كرده است. دولت آفريقاي جنوبي در آذر ماه 1387 نيز نمايشگاهي از كتب و نسخ خطي كتابخانۀ احمد بابا را در شهرهاي مختلف اين كشور برگزار نمود كه با استقبال مردم آفريقاي جنوبي از جمله مسلمانان و مسيحيان مواجه شد. تابوامبكي پس از برگزاري این نمايشگاه، در گفتوگو با يكي از شبكه‌هاي راديویي مالي اظهار داشت: اين اسناد بهترين دليل و شاهدند بر آن كه قارة آفريقا نه فقط قارهاي عاري از فرهنگ و تمدن نيست بلكه همواره يكي از مراكز مهم تمدني جهان بوده است. سخنان وي كه با استقبال فراوان مسلمانان ماليایي مواجه شد در واقع پاسخ مستقيمي بود به هانتينگتون دانشمند آمريكايي كه در كتاب جنگ تمدن‌هاي خود از آفريقا به عنوان قارهاي در حاشيه تمدن ياد كرده است.(گفتوگو با دكتر محمود دياگايت: محقق كتابخانۀ احمدبابا، تمبوكتو، آذر 1387)
[14] -بر اساس برخي اطلاعات ضد و نقيض شورشيان طوارقي- القاعده در هنگام بازپس گيري شهر تمبوكتو توسط نيروهاي مشترك فرانسوي ماليلئي - در روز 13 بهمن 1391 - كتابخانه عظيم احمدبابا را به آتش كشيده اند. برخي گزارشات حكايت از نابود شدن 20 هزار نسخه از كتب خطي اين كتابخانه در جريان آتش سوزي مزبور دارد. (www.afp.com)
[15]. بنياد الفرقان لندن برخي از كتب و اسناد اين كتابخانه را چاپ و منتشر كرده است.
[16]. وي چند سال پيش طي سفري شخصي از كتابخانۀ حضرت آيت‌ا.. مرعشي نجفي و امكانات اين مركز عظيم علمي فرهنگي بازديد كرده است.
[17]. يكي از شبكه‌هاي ايالات متحدۀ آمريكا سريال مستندي را در ارتباط با سفر پروفسور گيتس استاد مشهور دانشگاه هاروارد به تمبوكتو، تحقيقات وي در كتابخانه‌هاي احمدبابا و ماماحيدرا و فعاليت‌هاي وي براي كشف كتاب‌ها و نسخه‌هاي خطي از بين مردم تمبوكتو تهيه كرده است. پخش اين فيلم كه در زمينۀ اطلاع‌رساني پيرامون گنجينۀ ميراث فرهنگي نهفته در شهر تمبوكتو به‌ويژه كتابخانۀ ماماحيدرا (محل استقرار پروفسور گيتس) بسيار موثر بود و شهرت اين كتابخانه را دو چندان کرد.
www.historical library in timbukto.com/2011
[18] بي‌توجّهي نسبي كشورهاي ثروتمند اسلامي نظير عربستان، كويت، امارات متحده و قطر به كتابخانه‌هاي حاوي نسخ خطي تمبوكتو به‌دليل آن است كه معتقدند مسئولان دولتي كشور مالي و مديران كتابخانه‌هاي شخصي كمكهاي دريافتي از اين كشورهاي را به‌جاي هزينه در كتابخانه‌هاي اين شهر، به جيب خود واريز مي كنند! (گفتوگو با استاد مختار سيدي يحيي، مدير كتابخانۀ وانگاري، تيمبوكتو، آذر 1387.)
[19] كتابخانۀ شيخ زيني باري واقع در روستاي بوجبها در حومۀ تمبوكتو دارای صدها سند ونسخۀ خطي مربوط به قرون 15 و 16 ميلادي است.
[20] تاکنون چند دوره از کتاب‌های خطّی کتابخانه‌های مختلف تمبوکتو فهرست‌برداری شده و توسط کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی به چاپ رسیده‌اند. این همکاری‌ها هم‌چنان ادامه دارد و مدیران کتابخانه‌های تمبوکتو بارها از کمک‌ها و مساعدت‌های فرهنگی ج.ا.ایران در زمینۀ حفظ و نگهداری میراث عظیم فرهنگی اسلامی این شهر قدردانی نموده‌اند.