جغرافیای طبیعی اردن
نام رسمی این کشور اُردُن هاشمی است و نام فرامرزی آن اردن است.واژه اردن به معنای پالاینده و همچنین نام گونه‌ای ابریشم است. با وجود این ابهام معنی، از دیرباز واژه اردن رایج بوده و گاه نیز به صورت کنعان بکار رفته است. روزگاری آن را مملکت موآب، مملکت ادوم و مملکت جلعاد نیز می ناميدند. در دوران جنگ های صلیبی آن را به نام ولایت‌های مونترال، کرک و مملکت لاتینی اورشلیم نیز ناميده اند.
موقعیت؛ حدود و وسعت:
اردن کشوری است در خاورمیانه که از شمال با سوریه، از شمال شرقی با عراق، از شرق و جنوب با عربستان سعودی و از غرب با اسرائیل و کرانه باختری رود اردن همسایه است، که مجموع خطوط مرزی اردن با این کشورها به ۱۶۱۹ کیلومتر می‌رسد و مساحت اين كشور 92300 كيلومتر است. حدود 88884 کیلومتر مربع آن را مناطق خشک و باقیمانده را مناطق آبی تشکیل می دهند. (1)
کشور اردن بین دو خط شرقی به طول 59 درجه تا 31 درجه واقع شده است و بین دو دایره شمالی به عرض 34.52 درجه تا 39.15 درجه قرار دارد.
اردن بين كشورهاي مشرق عربي و جزيرة العرب واقع شده است. مرزهايش از شمال سوريه در حدود 375 كيلومتر و از شرق و جنوب عربستان در حدود 746 كيلومتر است و با عراق در قسمت شرق آن در حدود 181 كيلومتر مرز دارد و مرزهای آن از سوی غرب با كرانه غربي و سرزمين هاي فلسطيني در حدود 97 كيلومتر و با اسرائيل در حدود 238 كيلومتر است. طولاني ترين نوار مرزي با اين كشور، متعلق به عربستان مي باشد و از میان دولت های عرب طولاني ترين مرز را با اسرائيل دارد. طول قسمت ساحلي آن به 26 كيلومتر مي رسد و آب هاي منطقه اي اش تا مساحت سه مايل دريايي امتداد يافته است. به رغم كوچكي اردن، وجود كوه ها و تپه هاي مختلف نشان دهنده تنوع آب و هوايي در اين كشور است.
نمودار مساحت بر حسب مناطق استان به شکل زیر نمایش داده می شود. (2) ارتفاعات و ناهمواری ها، رودخانه ها: مساحت کشور اردن به طور عمده از صحراهای خشک و بایر تشکیل شده‌است. اما در قسمت غربی داراي ارتفاعات است. در نوار مرز غربی اردن، رود اردن جاری است که این کشور را از اسرائیل جدا می‌کند. بلندترین نقطه اردن، قله جبل رم با ارتفاع ۱۷۳۴ متر و پست ترین نقطه آن بحر المیت است. سرزمین اردن کنونی را بخشی از گهواره تمدن بشریت دانسته‌اند. چنان که بیان شد بيشتر سطح كشور اردن به شكل عام از زمين مرتفع صحرايي در شرق و اراضي مرتفع در غرب اين كشور تشكيل شده است و وادي بزرگ الاخدود بين دو كرانه شرقي و غربي رود اردن فاصله مي اندازد. سطح اردن از سه اقليم تشكيل مي شود كه عبارتند از: زمين پست اخدودي در وادي اردن (اخدود وادي اردن) و ارتفاعات كوهستاني و تپه هاي باديه اي صحرايي. ارتفاعات كوهستاني در اردن فاصله اي طبيعي بين وادي اردن و صحراي شرقي تشكيل داده است و از تپه اي تشكيل مي شود كه در آن رودها، قله ها و گنبد هاي كوهستاني از شمال و ما بين رود يرموك تا مرزهاي اردن و عربستان در جنوب امتداد يافته است. ميانگين ارتفاع اين ارتفاعات در حدود 1200 متر بالاتر از سطح دريا است و با شیبی ملایم به سمت شرق به تپه صحرايي مي رسد و بزرگ ترين بخش آن را تشکیل می دهد و با شیبی تند به سمت وادي اردن يعني به سوی غرب سرازير مي شود. ارتفاعات كوهستاني در قسمت هاي منطقه اي از شمال تا جنوب شامل مناطق عجلون، البلقاء، الكرك، و معان مي شود.
مشهورترين كوه ها عبارتند از: الشراة، كوه مبرك به ارتفاع 1734 متر كوه هارون به ارتفاع 1336 متر در جنوب غربي پترا. قله كوه رم به طول 1754 متر در تپه حسمي در منطقه معان ،كوه اُم الدامي به ارتفاع 1854 متر كه بلندترين كوه در اردن و در وادي رم است كه وادي القمر هم ناميده شده، به خاطر شباهت تپه ها و كوه هاي آن جا با تپه ها و كوه هاي ماه، و كوه نبو که ارتفاع آن 680 متر از سطح دريا است.
برخي بر اين اعتقادند كه شهر نبو بر روي كوه پيدا شده كه ازعمان 41 كيلومتر و از غرب شهر مادبا10 كيلومتر دورتر است. منطقه كوه نبو بر بحر ميت و وادي اردن مشرف است. (3)
رودخانه هاي مهم اردن:رود اردن رودخانه اي است در جنوب غرب آسيا كه به بحر میت مي ريزد و طول آن 251 كيلومتر است.
اخيراً اين رودخانه مرزهاي مورد مناقشه اسرائيل و قلمرو فلسطين را در بر مي گيرد. گروهي از پيروان دين هاي ابراهيمي اين رودخانه را مقدس مي دانند. در عقايد مسيحيت اين رودخانه، همان رودخانه اي است كه عيسي مسيح (ع) در آن توسط جان دِ بپتيست 1غسل تعميد داده شد. دولت هاشميه اردن نام خود را از اين رودخانه برگرفته است.
اين رودخانه به سرعت 75 كيلومتري خود را تا درياچه باتلاقي هولا2 كه اندكي بالاتر از سطح درياست مي پيمايد. با عبور از اين درياچه، رودخانه اردن 25 كيلومتر ديگر به طرف درياي گاليله3 پيش مي رود. اين رودخانه در آخرين مرحله حركت خود مسير پر پيچ و خم خود تا درياي مرده را طي مي كند. در اين مرحله دو شاخه اصلي يعني رودهاي يرموك و جبّارك به اين رود مي پيوندد. در سال 1964 اسرائيل با احداث سد آب درياي گاليله را كه منبع اصلي تامين آب اردن است به سوي منبع ملي آب منحرف كرد. اردن نيز در سال 1964 كانالي احداث كرد كه آب را از رودخانه يرموك كه از شاخه هاي اصلي رود اردن است به ساير مناطق انتقال داد. آب اين رودخانه مهم كه نقش حياتي براي سرزمين هاي خشك اين نواحي دارد منشأ اختلاف بين لبنان، سوريه، اردن، اسرائيل و فلسطين است. ميانجيگري آيزن هاور4 نيز در اين خصوص به نتيجه نرسيد زيرا دولت هاي عربي حاضر به قبول سهم 33% اسرائيل در حالي كه تنها 23% آب از آن جا سرچشمه مي گرفت، نبودند. بعد از احداث منبع ملي آب توسط اسرائيل، سوريه و اردن تصميم گرفتند آب را از منابع منحرف كنند و اين اقدام باعث حمله نيروي هوايي اسرائيل در آپريل 1967 به سوريه و آغاز جنگ 6 روزه در 2 ماه بعد شد. رودخانه زرقاء: اين رودخانه بزرگ ترين شاخه رود اردن بعد از رود يرموك است. اين رود همچنين دومين رودخانه بزرگ منطقه است كه آب پخشان آن بسياري از مناطق پرجمعيت ناحيه شرقي رود اردن را در بر مي گيرد. سر منشأ اين رودخانه از چشمه هاي نزديك امان است كه در دره اي عميق و وسيع (رود جبّارك) جاري مي شوند. اين رودخانه به شدت آلوده است و پاكسازي آن يكي از الويت هاي وزير محيط زيست اردن است. بر اساس مستندات زمين شناسي، عمر رودخانه الزرقاء حدود 30 ميليون سال است. در ابتداي اين رود شهر عين الغزه قرار دارد كه مكان باستاني مهمي است و از عصر نوسنگي به جاي مانده است. يافته هاي باستان شناسي حاكي از اين موضوعند كه حاشيه اين رودخانه منبعي غني از گياهان و جانوران بوده است. رودخانه الزرقاء به واسطه ذخاير كهرباهاي خود مشهور است. رودخانه يرموك: اين رودخانه بزرگ ترين سرشاخه رود اردن است كه تمام فلات حوران را آبياري مي كند. اين رودخانه مرز بين اسرائيل و اردن را در نزديكي دره اردن و بين سوريه و اردن شكل مي دهد. اين رودخانه مرزهاي جنوبي بلندي هاي جولان است. جنگ مهم يرموك بين مسلمانان عرب و امپراطوري بيزانسي ها در سال 636 ميلادي در جنوب اين رود به وقوع پيوست. (4) مناطق بياباني: اين مناطق "صحرای شرقي"5 يا "فلات بیابان"6 نیز ناميده مي شوند و عبارت است از تپه هاي ارتفاعات كوهستاني در اردن در امتداد شرقي و امتداد شمالي آن كه به عربستان مي رسد و نیز در امتداد جنوبي آن که به بيابان هاي شام مي رسد. فلات در تعريف عام به منطقه اي گفته مي شود كه داراي زمين موّاج است كه با اين وجود خالي از رشته هاي كوهستاني نيست و بخش های جنوب غربي به وي‍‍‍‍ژه جنوب معان را در برمی گیرد؛ در آن جا زمين هاي پست و دره هاي طولاني مانند: الجفر، دره الدّيسی و وادي سرحان وجود دارد. صحراي الحماد بخش وسيعي از این فلات را اشغال كرده كه شنزارهاي آن در فلات در جنوب حسمي پیشروی کرده است. شمال شرقي منطقه بیابانی اردن را سنگ های سوخته بازالتی پوشانده است. در کل مناطق صحرای شرقی یا بادیه اردن 75% از مساحت كلي اردن را دربر مي گيرد.
دشت ها:
مهم ترين دشت در كشور اردن، دشت حَوْران7 نام دارد که در شمال اردن واقع است و ديگر دشت مهم اين كشور الرمثا است كه به جنوب سوريه يعني شهر "دَرعا" مي رسد. بسياري از تمدن هاي کهن در اين كشور از اين سرزمين حاصلخيز بر پا شده است. ¬(5)
نمودار مساحت اردن بر اساس مناطق جغرافیایی به صورت زیر نمایش داده می شود: