جغرافیای طبیعی اردن
نام رسمی این کشور اُردُن هاشمی است و نام فرامرزی آن اردن است.واژه اردن به معنای پالاینده و همچنین نام گونه‌ای ابریشم است. با وجود این ابهام معنی، از دیرباز واژه اردن رایج بوده و گاه نیز به صورت کنعان بکار رفته است. روزگاری آن را مملکت موآب، مملکت ادوم و مملکت جلعاد نیز می ناميدند. در دوران جنگ های صلیبی آن را به نام ولایت‌های مونترال، کرک و مملکت لاتینی اورشلیم نیز ناميده اند.
موقعیت؛ حدود و وسعت:
اردن کشوری است در خاورمیانه که از شمال با سوریه، از شمال شرقی با عراق، از شرق و جنوب با عربستان سعودی و از غرب با اسرائیل و کرانه باختری رود اردن همسایه است، که مجموع خطوط مرزی اردن با این کشورها به ۱۶۱۹ کیلومتر می‌رسد و مساحت اين كشور 92300 كيلومتر است. حدود 88884 کیلومتر مربع آن را مناطق خشک و باقیمانده را مناطق آبی تشکیل می دهند. (1)
کشور اردن بین دو خط شرقی به طول 59 درجه تا 31 درجه واقع شده است و بین دو دایره شمالی به عرض 34.52 درجه تا 39.15 درجه قرار دارد.
اردن بين كشورهاي مشرق عربي و جزيرة العرب واقع شده است. مرزهايش از شمال سوريه در حدود 375 كيلومتر و از شرق و جنوب عربستان در حدود 746 كيلومتر است و با عراق در قسمت شرق آن در حدود 181 كيلومتر مرز دارد و مرزهای آن از سوی غرب با كرانه غربي و سرزمين هاي فلسطيني در حدود 97 كيلومتر و با اسرائيل در حدود 238 كيلومتر است. طولاني ترين نوار مرزي با اين كشور، متعلق به عربستان مي باشد و از میان دولت های عرب طولاني ترين مرز را با اسرائيل دارد. طول قسمت ساحلي آن به 26 كيلومتر مي رسد و آب هاي منطقه اي اش تا مساحت سه مايل دريايي امتداد يافته است. به رغم كوچكي اردن، وجود كوه ها و تپه هاي مختلف نشان دهنده تنوع آب و هوايي در اين كشور است.
نمودار مساحت بر حسب مناطق استان به شکل زیر نمایش داده می شود. (2) ارتفاعات و ناهمواری ها، رودخانه ها: مساحت کشور اردن به طور عمده از صحراهای خشک و بایر تشکیل شده‌است. اما در قسمت غربی داراي ارتفاعات است. در نوار مرز غربی اردن، رود اردن جاری است که این کشور را از اسرائیل جدا می‌کند. بلندترین نقطه اردن، قله جبل رم با ارتفاع ۱۷۳۴ متر و پست ترین نقطه آن بحر المیت است. سرزمین اردن کنونی را بخشی از گهواره تمدن بشریت دانسته‌اند. چنان که بیان شد بيشتر سطح كشور اردن به شكل عام از زمين مرتفع صحرايي در شرق و اراضي مرتفع در غرب اين كشور تشكيل شده است و وادي بزرگ الاخدود بين دو كرانه شرقي و غربي رود اردن فاصله مي اندازد. سطح اردن از سه اقليم تشكيل مي شود كه عبارتند از: زمين پست اخدودي در وادي اردن (اخدود وادي اردن) و ارتفاعات كوهستاني و تپه هاي باديه اي صحرايي. ارتفاعات كوهستاني در اردن فاصله اي طبيعي بين وادي اردن و صحراي شرقي تشكيل داده است و از تپه اي تشكيل مي شود كه در آن رودها، قله ها و گنبد هاي كوهستاني از شمال و ما بين رود يرموك تا مرزهاي اردن و عربستان در جنوب امتداد يافته است. ميانگين ارتفاع اين ارتفاعات در حدود 1200 متر بالاتر از سطح دريا است و با شیبی ملایم به سمت شرق به تپه صحرايي مي رسد و بزرگ ترين بخش آن را تشکیل می دهد و با شیبی تند به سمت وادي اردن يعني به سوی غرب سرازير مي شود. ارتفاعات كوهستاني در قسمت هاي منطقه اي از شمال تا جنوب شامل مناطق عجلون، البلقاء، الكرك، و معان مي شود.
مشهورترين كوه ها عبارتند از: الشراة، كوه مبرك به ارتفاع 1734 متر كوه هارون به ارتفاع 1336 متر در جنوب غربي پترا. قله كوه رم به طول 1754 متر در تپه حسمي در منطقه معان ،كوه اُم الدامي به ارتفاع 1854 متر كه بلندترين كوه در اردن و در وادي رم است كه وادي القمر هم ناميده شده، به خاطر شباهت تپه ها و كوه هاي آن جا با تپه ها و كوه هاي ماه، و كوه نبو که ارتفاع آن 680 متر از سطح دريا است.
برخي بر اين اعتقادند كه شهر نبو بر روي كوه پيدا شده كه ازعمان 41 كيلومتر و از غرب شهر مادبا10 كيلومتر دورتر است. منطقه كوه نبو بر بحر ميت و وادي اردن مشرف است. (3)
رودخانه هاي مهم اردن:رود اردن رودخانه اي است در جنوب غرب آسيا كه به بحر میت مي ريزد و طول آن 251 كيلومتر است.
اخيراً اين رودخانه مرزهاي مورد مناقشه اسرائيل و قلمرو فلسطين را در بر مي گيرد. گروهي از پيروان دين هاي ابراهيمي اين رودخانه را مقدس مي دانند. در عقايد مسيحيت اين رودخانه، همان رودخانه اي است كه عيسي مسيح (ع) در آن توسط جان دِ بپتيست 1غسل تعميد داده شد. دولت هاشميه اردن نام خود را از اين رودخانه برگرفته است.
اين رودخانه به سرعت 75 كيلومتري خود را تا درياچه باتلاقي هولا2 كه اندكي بالاتر از سطح درياست مي پيمايد. با عبور از اين درياچه، رودخانه اردن 25 كيلومتر ديگر به طرف درياي گاليله3 پيش مي رود. اين رودخانه در آخرين مرحله حركت خود مسير پر پيچ و خم خود تا درياي مرده را طي مي كند. در اين مرحله دو شاخه اصلي يعني رودهاي يرموك و جبّارك به اين رود مي پيوندد. در سال 1964 اسرائيل با احداث سد آب درياي گاليله را كه منبع اصلي تامين آب اردن است به سوي منبع ملي آب منحرف كرد. اردن نيز در سال 1964 كانالي احداث كرد كه آب را از رودخانه يرموك كه از شاخه هاي اصلي رود اردن است به ساير مناطق انتقال داد. آب اين رودخانه مهم كه نقش حياتي براي سرزمين هاي خشك اين نواحي دارد منشأ اختلاف بين لبنان، سوريه، اردن، اسرائيل و فلسطين است. ميانجيگري آيزن هاور4 نيز در اين خصوص به نتيجه نرسيد زيرا دولت هاي عربي حاضر به قبول سهم 33% اسرائيل در حالي كه تنها 23% آب از آن جا سرچشمه مي گرفت، نبودند. بعد از احداث منبع ملي آب توسط اسرائيل، سوريه و اردن تصميم گرفتند آب را از منابع منحرف كنند و اين اقدام باعث حمله نيروي هوايي اسرائيل در آپريل 1967 به سوريه و آغاز جنگ 6 روزه در 2 ماه بعد شد. رودخانه زرقاء: اين رودخانه بزرگ ترين شاخه رود اردن بعد از رود يرموك است. اين رود همچنين دومين رودخانه بزرگ منطقه است كه آب پخشان آن بسياري از مناطق پرجمعيت ناحيه شرقي رود اردن را در بر مي گيرد. سر منشأ اين رودخانه از چشمه هاي نزديك امان است كه در دره اي عميق و وسيع (رود جبّارك) جاري مي شوند. اين رودخانه به شدت آلوده است و پاكسازي آن يكي از الويت هاي وزير محيط زيست اردن است. بر اساس مستندات زمين شناسي، عمر رودخانه الزرقاء حدود 30 ميليون سال است. در ابتداي اين رود شهر عين الغزه قرار دارد كه مكان باستاني مهمي است و از عصر نوسنگي به جاي مانده است. يافته هاي باستان شناسي حاكي از اين موضوعند كه حاشيه اين رودخانه منبعي غني از گياهان و جانوران بوده است. رودخانه الزرقاء به واسطه ذخاير كهرباهاي خود مشهور است. رودخانه يرموك: اين رودخانه بزرگ ترين سرشاخه رود اردن است كه تمام فلات حوران را آبياري مي كند. اين رودخانه مرز بين اسرائيل و اردن را در نزديكي دره اردن و بين سوريه و اردن شكل مي دهد. اين رودخانه مرزهاي جنوبي بلندي هاي جولان است. جنگ مهم يرموك بين مسلمانان عرب و امپراطوري بيزانسي ها در سال 636 ميلادي در جنوب اين رود به وقوع پيوست. (4) مناطق بياباني: اين مناطق "صحرای شرقي"5 يا "فلات بیابان"6 نیز ناميده مي شوند و عبارت است از تپه هاي ارتفاعات كوهستاني در اردن در امتداد شرقي و امتداد شمالي آن كه به عربستان مي رسد و نیز در امتداد جنوبي آن که به بيابان هاي شام مي رسد. فلات در تعريف عام به منطقه اي گفته مي شود كه داراي زمين موّاج است كه با اين وجود خالي از رشته هاي كوهستاني نيست و بخش های جنوب غربي به ويژه جنوب معان را در برمی گیرد؛ در آن جا زمين هاي پست و دره هاي طولاني مانند: الجفر، دره الدّيسی و وادي سرحان وجود دارد. صحراي الحماد بخش وسيعي از این فلات را اشغال كرده كه شنزارهاي آن در فلات در جنوب حسمي پیشروی کرده است. شمال شرقي منطقه بیابانی اردن را سنگ های سوخته بازالتی پوشانده است. در کل مناطق صحرای شرقی یا بادیه اردن 75% از مساحت كلي اردن را دربر مي گيرد.
دشت ها:
مهم ترين دشت در كشور اردن، دشت حَوْران7 نام دارد که در شمال اردن واقع است و ديگر دشت مهم اين كشور الرمثا است كه به جنوب سوريه يعني شهر "دَرعا" مي رسد. بسياري از تمدن هاي کهن در اين كشور از اين سرزمين حاصلخيز بر پا شده است. ¬(5)
نمودار مساحت اردن بر اساس مناطق جغرافیایی به صورت زیر نمایش داده می شود:
آب و هوا:
از آنجا که قسمت اعظم اردن را صحرا تشكيل داده است، آب و هوای آن نیز خشک و بیابانی است. این در حالی است که قسمت باختری کشور در طول دوران بارندگی سالیانه، (از نوامبر تا آوریل) شاهد بارش نسبی است.
تابستان هاي اين كشور خشك و گرم و زمستان ها خنك و مرطوب است. 80% كل مساحت اردن را بيابان و 5% آن را زمين هاي قابل كشت تشكيل مي دهد.
آب و هواي اردن تركيبي از آب و هواي درياي مديترانه و صحراي قاحله است؛ آب و هواي مديترانه اي در مناطق شمالي و غربي، آب و هواي صحرايي در اغلب مناطق كشور حاکم است . به طور کلی مي توان گفت كه كشور اردن داراي آب و هواي گرم و خشك در تابستان، و معتدل و مرطوب در زمستان است.
تنوع آب و هوايي در اردن را مي توان به این شرح برشمرد: آب و هواي مداري خشك در وادي اردن، آب و هواي استپي و مديترانه اي گرم در ارتفاعات كوهستاني، آب و هواي مديترانه اي سرد در كوه هاي مرتفع مانند عجلون، آب و هواي استپي در دامنه هاي شرقي و آب و هواي صحرايي خشك در بيابان هاي شرقي.
درجه حرارت:
ميانگين درجه حرارت ساليانه در كشور اردن مابين 12 تا 15 درجه سانتيگراد (54 تا 77 فارنهايت) در نوسان است و در فصل تابستان به بيشترين حد خود يعني 40 درجه سانتيگراد (105 تا 115 فارنهايت) در مناطق صحرايي مي رسد.
ميانگين سالانه ريزش باران در اين كشور از 50 ميلي متر (1.97 اينچ) در صحرا آغاز و به 580 ميلي متر (22.8 اينچ) در ارتفاعات شمالي مي رسد. در كشور اردن ريزش برف در مدت زمان هاي كمي آن هم بيشتر در ارتفاعات كوهستاني در شمال و مركز و جنوب كشور ديده مي شود. با اين وجود این ریزش ها فراوان و در برخي اوقات متراكم است.
درجه حرارت هوا در وادی الروم طی روز در حدود میانگین 32 درجه سیلسیوس و طی شب حدود 1- درجه سیلسیوس می باشد. ماه هایی که برای مسافرت و دیدار از وادی الروم مناسب می باشد عبارتند از مارس، آوریل، سپتامبر، اکتبر و نوامبر.
در ماه های زمستانی این منطقه آب مورد نیاز خود را از بارش های فصلی تامین می کند.
مناطق کوهی وادی الروم برف گیر است اما از طرفی برف در این مناطق به سرعت آب می شود.
ویژگی های طبيعی و گیاهان و جانوران:
در منطقه محافظت شده "ضانا" در كشور اردن بيش از 800 گونه گياهي وجود دارد و رشد و نمو سه نوع از اين گياهان به جز منطقه "ضانا" در هيچ جاي جهان ممكن نيست. دانشمندان در اردن نزديك به 78 نوع پستاندار ثبت كرده اند كه به 7 رتبه و 26 خانواده تقسيم مي شوند. علاوه بر این می توان به درندگانی مانند كفتار راه راه (خط دار)، گرگ، شغال طلايي، روباه و گربه بياباني و گياه خوارانی مانند بز كوهي، آهوي عربي و انواع مختلفي از آهوان، جوندگان و خفاش ها اشاره کرد.
همچنين در اردن 5 نوع دوزيست و 97 نوع خزنده شناسايي شده است. بيش از نيمي از خزندگان را تيره مارمولك ها تشكيل مي دهند و تعداد آن ها نزديك به 55 نوع است، 37 نوع افعي در بين آن ها ثبت شده كه 7 نوع آن ها سمي هستند.
گرچه خزندگان در اردن به شكل گسترده اي در معرض تهديد نيستند، با این حال 14 نوع آن ها كمياب و نادر به شمار مي روند و اعتقاد بر آن است كه دو تا چهار نوع از آن ها هم اكنون در معرض انقراض می باشند.
كشور اردن از مهم ترين گذرگاه هاي پرندگان مهاجر است و ساليانه پرندگان، هزاران كيلومتر را در فصل هاي مهاجرت مي پيمايند تا به اردن مي رسند. تعداد پرندگان ثبت شده در اردن نزديك به 425 نوع است و طبق تحقيقات موسسه "ايان اَند روز" به 58 خانواده تقسيم مي شوند كه بيش از 300 نوع آن ها مهاجر و 95 نوع محلي هستند.111 نوع از اين پرندگان ثبت شده در فصل زمستان و 63 نوع ازآن ها در تابستان اردن ديده مي شوند، 202 نوع در جريان مهاجرت از اردن عبور مي كنند، 83 نوع از آن ها هم راه خود را گم كرده اند. در كشور اردن تعدادي از پرندگان مانند عویس و قناري سبز سوريه اي در معرض انقراض جهاني مي باشند. همچنين تعدادي از انواع پرندگانِ در معرض انقراض در اردن به ثبت رسيده اند که در خلال فصول مهاجرت و فصل زمستان ديده مي شوند كه شامل ملكه عقاب ها، عقاب ها، پلنگ كوچك و مرغ باران است كه 15 نوع آن ها در معرض انقراض و 21 نوع آن ها در لايحه توافق نامه بين المللي ممنوعيت تجارت و در معرض انقراض جاي مي گيرد.
كشور اردن از نظر تنوع گياهي كشوري غني به شمار مي رود و دانشمندان در اين كشور بيش از 2500 گونه گياهي جهاني ثبت كرده اند كه بر اساس معيار هاي جهاني در جايگاه خوبي قرار دارد. 349 گونه گياهي كمياب در اين كشور وجود دارد كه 76 گونه آن در معرض انقراض قرار دارند و 18 گونه آن طبق گزارش اتحاديه بين المللي حفاظت از طبيعت ((IUCN در فهرست جهاني گونه هاي در معرض خطر قرار دارد. (6)
خليج عقبه از بهترين مكان هاي حيات دريايي در خاورميانه به شمار مي رود كه در آن توده هاي مرواريدي وجود دارد كه همتايي مانند آن ها نيست. خليج عقبه مجموعه بزرگي از حیات دريايي را در برمي گيرد؛ مانند قنديل دريايي، اسب دريايي، راب دريايي، خرچنگ دريايي، ميگو، جوجه تيغي دريايي، و بسياري از انواع ماهي ها و كرم هايي كه خانه هايشان را در قعر درياي شني حفر مي كنند. مجموعه متنوعي از گياهان دريايي در آب هاي كم عمق اين خليج وجود دارد و همچنين مي توان توده هاي مرجاني رنگارنگ به ويژه در بخش جنوبي ساحل اردن را از عوامل جذب غواصان به اين خليج دانست. دانشمندان بيش از 100 نوع مرجان سنگي را در خليج عقبه شناسايي كرده اند. اردن از قسمت جنوب با خليج عقبه هم مرز است و بدين ترتيب حدود 26 كيلومتر مرز آبي دارد و در ميان كشور هاي عربي داراي كمترين مرز آبي است.
وادی الروم یکی ديگر از مناطق محافظت شده در اردن است. مسافران و بازدیدکنندگان کنجکاو می توانند در این منطقه، گونه های کمیاب حیوانات، گیاهان کوچک و گیاهان ادویه ای و معطر را که در مناطق کوهستانی یافت می شوند، بیابند. بز کوهی، بز صحرایی و چند نوع حیوان دیگر در مناطق زیستی طبیعی در این مناطق به چشم می خورند.
وادی الروم همچنین از مناطق استحفاظی پرندگان به شمار می آید؛ کرکس، لاشخور سیاه، عقاب و پرستو از جمله پرندگانی هستند که در آسمان این منطقه یافت می شوند.
یکی از جانوران شگفت این منطقه عنکبوت شتر است که بادیه نشینان از توانایی این جانور جهت صدمه زدن به شتر هایشان می هراسند. این در حالیست که این عنکبوت کوچکترین خطری برای انسان ایجاد نمی کند.
از حیوانات جالب دیگری که در این منطقه یافت می شود، می توان از "گربه شنی عرب" نام برد. ظاهر این گربه شبیه گربه های معمولی است با این تفاوت که در مناطق بیابانی زندگی می کند.
جاذبه ها و دیدنی های طبیعی:
خليج عقبه، نام خليجي است بزرگ در درياي سرخ. خليج عقبه در شرق صحراي سينا و غرب شبه جزيره عربستان، اسرائيل، سرزمين هاي فلسطيني، مصر و اردن قرار دارد.
منطقه حفاظت شده دانا:
اردن داراي جاذبه هاي طبيعي فراواني است كه سالانه گردشگران زيادي را به خود جذب مي كنند. يكي از اين مناطق جذاب منطقه طبيعي و حفاظت شده دانا8 است.
برآمدگي هاي زيبا و وارونگي هاي طبيعي دانا اين منطقه طبيعي را مقصدي براي بازديدكنندگان اردن قرار داده است. اين منطقه كه از كوه هاي سحراري با ارتفاع 1800 متر واقع در شرق تا تپه ماهور هاي وادي عرب با ارتفاع همسطح دريا گسترده شده است مناظر بسيار حيرت انگيزي را در دل خود جاي داده است.
اين منطقه كه ششمين زيست گاه حفاظت شده در اردن است تمام حيوانات از جمله حيوانات در معرض انقراض را همچون مرال ها مورد حفاظت قرار داده است. در اين منطقه حيواناتي همچون مرال، غزال كوهي، روباه، گوركن، جوجه تيغي، گرگ، خرگوش كوهي، كفتار راه راه، شغال و ساير گونه ها زندگي مي كنند.
همچنين گونه هاي متعددي از پرندگان در دانا يافت مي شوند. در نزديكي اين منطقه حفاظت شده روستاي كوچك دانا قرار گرفته است كه با توجه به يافته هاي دست ساز بشري از 6 هزار سال قدمت برخوردار است.
درياي مرده:
از ديگر مناطق جذاب و طبيعي اردن مي توان به درياي مرده اشاره كرد. در انتهاي شمالي بريدگي دره بزرگ، دره اردن كه پايين ترين منطقه از سطح دريا در زمين است، قرار گرفته است. اين منطقه داراي آب و هوايي مديترانه اي و زمستان هايي ملايم و تابستان هايي گرم است. به علت ارتفاع كم، منطقه ايست سرسبز و غني از مواد معدني و آب هايي كه از دره اطراف به آن جا سرازير مي شوند. در دوران باستان دره اردن يكي از حاصلخيزترين مناطق خاورميانه به شمار مي رفت كه بعضي از قديمي ترين تمدن هاي جهان را در خود پرورانده بود. براي كساني كه به دنبال مكاني راحت و آرامش بخش اند، درياي مرده مقصدي ايده آل است.
آب گرم ما عين:
آب گرم ما عين مكان جالب ديگريست با آبشار گرم و توقف گاه هاي كاملا مجهز كه در 60 كيلومتري امان و در جنوب غربي مدابا قرار گرفته است.
از زمان رومي ها اين مكان جهت حمام آب گرم و درمان بعضي بيماري ها مورد توجه مردم بوده است.
منطقه حفاظت شده مُجيب:
اين منطقه كه پست ترين منطقه حفاظت شده در جهان است، مناظر بديع و دل انگيزي در نزديكي ساحل شرقي درياي مرده دارد. اين ناحيه در تنگه عميق وادي مجيب قرار دارد كه با ارتفاع 410 متر پايين تر از دريا به درياي مرده منتهي مي شود. اين منطقه از كوه هاي كراك و مدابا از شمال تا جنوب را در بر مي گيرد كه در بعضي از اين نقاط، ارتفاع از سطح دريا به 900 متر مي رسد. اين تفاوت 1300 متري در ارتفاع بدان معناست ك وادي المجيب از تنوع بالايي برخوردار است. وجود بيش از 300 گونه از گياهان، 10 گونه از گوشتخواران و گونه هاي بيشماري از پرندگان دايمي و مهاجر تا به امروز از اين مكان گزارش شده است.
بعضي از كوه ها و دره هاي اين نواحي به آساني قابل دسترسي نيستند و بنابراين تنها حيواناتي همچون گونه هاي نادري از گربه ها، بزها، و ساير حيوانات كوهي در آن جا زندگي مي كنند. (7)
حيات وحش حفاظت شده شائماري9 :
اين منطقه با وسعت 22 كيلومتر مربع شاهد دستاوري موفق در جهت احياي نسل غزال هاي بزرگ آفريقايي بوده است. اين پروژه به علت احياي نسل غزال هاي بزرگ آفريقايي كه تقريبا منقرض شده بودند، توجه هاي جهاني را به خود جلب كرد. گونه هاي متنوع حيات وحش اين منطقه همچون شترمرغ، غزال، الاغ وحشي و ساير گونه ها اين ناحيه را مكاني مناسب براي تحقيق در زمينه هاي آموزشي و پژوهشي است. (8)