سنتهای عمومی در سیرالئون
3- سنتهای عمومی
1-1-8-3- جایگاه قبایل و مناسبات قبیلگی:
یکی از سنتهای مهم و عمومی سیرالئون جایگاه ویژه قبایل و نوع روابط در بین اعضاء هر قبیله است. در رأس هر قبیله یک رئیس قبیله وجود دارد که معمولاً در زمره سالخورده‌ترین افراد قبیله به شمار میرود و این مقام به صورت موروثی از نیاکانش به او انتقال یافته است. رؤسای قبایل از نفوذ و اعتبار بسیار زیادی در بین افراد قبیله خود که گاه در شعاع وسیعی پراکنده شده و ده‌ها روستا را در برمیگیرد برخوردارند و معمولاً فرمان و دستور آنان برای زنان و مردان قبیله لازم الاجرا به شمار میرود. از این روی در مواقع مهم برخی از اعضای قبایل و یا تمامی آنها را گرد هم آورده و برای آنها سخنرانی میکند. این امر در زمان وقوع حوادثی که امنیت ملی کشور را تهدید میکند نظیر جنگهای داخلی یا کودتا به دفعات صورت گرفته است و رؤسای قبایل در این گونه موارد همواره سعی کردهاند با حفظ اتحاد و انسجام اعضای قبیله خود امنیت آنها را تأمین کرده و خطرات موجود را به آنان گوشزد کنند. رؤسای قبایل معمولاً پیش از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس ملّی سیرالئون نیز با برگزاری برخی گردهماییها سعی میکنند توجه مردم خود را به سوی نامزدهای خاصی جلب کنند و در این میان از کمکهای نقدی رئیس‌جمهور وقت (که در صدد برگزیده شدن مجدد به مقام ریاست جمهوری است) و نامزدهای مجلس ملّی نیز بهرهمند میشوند! آنها در مواقعی که اختلافی بین اعضای قبایل به وجود میآید نیز نقش میانجی را بر عهده میگیرند و معمولاً سعی میکنند اختلافات و منازعات داخلی را به طریق صلح آمیز حل و فصل کنند.در داخل قبیله هر یک از اعضا موظفند در مواقع لازم به کمک دیگر افراد هم قبیله خویش پرداخته و تا حد امکان مشکلات یکدیگر را مرتفع سازند. ازدواجها معمولاً در درون قبایل صورت میگیرد و در صورتی که مردی همسر خود را از قبیلهای دیگر انتخاب کرده و او را به روستا یا شهر محل اقامت خود ببرد زن موظف است تابع قوانین قبیله شوهر خود باشد. (مطالعات میدانی نویسنده)
جنگ داخلی سیرالئون بیشتر حول محور معادن الماس بود و گروه‌های شورشی در حال جنگ با دولت بیشتر در صدد غارت و تسلط بر معادن الماس بودند لذا جنگ تأثیر سوء چندانی بر مناسبات قبیلگی این کشور نداشت و تقریباً اکثر قبائل سیرالئون به ویژه مناطق شرقی کشور ضربات سنگینی را از شورشیان (که متشکل از قبایل مختلف بودند) متحمل گشتند. این امر نه تنها خدشهای بر اتحاد قومی قبیلگی این کشور وارد نیاورد بلکه قبایل مختلف را در مقابله با شورشیان ضد دولتی که با اعمال وحشیانه خود خشم عمومی را در سرتاسر کشور برانگیخته بودند منسجم و متحد ساخت.
بدیهی است قبایل سیرالئون با توجه به گستردگی و نفوذ خود در عمق جامعه این كشور در وضعیت اقتصادی و سیاسی سیرالئون بشدت تأثیرگذار میباشند با این حال سوء مدیریت و عدم درایت دولتمردان این كشور از بدو استقلال تاكنون مانع اثرگذاری مثبت گروه‌های قومی بر سیاست و اقتصاد این كشور شده است. علاوه بر آن بدلیل رقابت‌های نهفته و آشكار بین قبیلگی؛ هر یك از قبایل نیز پس از بدست گیری قدرت درصدد افزایش قدرت خود و محدود كردن سایر قبایل برآمده‌اند كه این امر به‌طور مستقیم و یا غیر مستقیم موجبات تضعیف جایگاه دیگر قبایل را فراهم آورده است. (مطالعات میدانی نویسنده)
2-1-8-3- جادو و جادوگری
یکی از شاخصترین سنتهای مردم سیرالئون اعتقاد آنها به جادو و جادوگری است. عموم مردم این کشور اعم از مسلمانان، مسیحیان و پیروان آیینهای سنتی بر اساس سنتهای بر جای مانده از اجداد و پیشینیان خود به جادو و جادوگری اعتقاد دارند که البته در این میان پیروان آیینهای سنتی جادو را بخشی از زندگی خود میدانند. جادو و جادوگری در کشور سیرالئون به عبارت کلی یکی از شیوههای تجلّی و بروز قدرت است و جادوگران و افرادی که مدعی ارتباط با عالم ارواح میباشند در نزد مردم و حتی رؤسای قبایل از احترام زیادی برخوردارند و جدای از افراد عامی و بیسواد، حتی دانش آموختگان دانشگاهها و مقامات عالی رتبه کشوری و لشکری نیز در بسیاری از موارد و برای رفع مشکلات خود به جادوگران مراجعه مینمایند. جادوگران تحت عناوینی نظیر «پزشک جادوگر»، «پیشگو»، و «شفا دهنده » بخشی از زندگی مردم به شمار میروند و در مواقع بروز سختی و مشکلات ملجأ و پناهگاه مردم شهری و روستایی محسوب میگردند. در این کشور نیز نظیر دیگر کشورهای آفریقای سیاه، دو نوع جادوگر وجود دارد که شامل جادوگران شرور و موذی و پزشک جادوگران است. جادوگران شرور افرادی ترسناک میباشند که با ارواح شریر در ارتباط بوده و معمولاً در مکانهایی دور از انظار عمومی و در قلب کلبههای جنگلی زندگی میکنند. این قبیل جادوگران عمدتاً پیرزنانی زشت روی و ترشرو هستند که از طریق ارتباط با ارواح موذی زندگی انسانها را دچار مخاطراتی جدی میسازند و به زعم بومیان موجب بروز سختیها و مصائبی همچون قحطی، وبا و خشکسالی میشوند. این جادوگران مخوف از شناسایی خود به مردم پرهیز دارند و در صورتی که فرد یا افرادی به عنوان جادوگران شرور معرفی شوند توسط مردم شهری و روستایی به طرز فجیعی به قتل میرسند. داستانهای بسیار ترسناکی از این جادوگران در فرهنگ شفاهی مردم سیرالئون وجود دارد و در محافل و شب نشینیهای شهریان و روستائیان این داستانها با شاخ و برگ فراوان نقل میشود.گروه دوم جادوگران را پزشک جادوگران یا پزشکان سنتی تشکیل میدهند. این افراد که از دانش وسیعی در زمینه شناسایی داروهای گیاهی برخوردارند و معمولاً داروهای گیاهی مختلفی را از پوست و ریشه درختان و علفهای خودرو تهیه میکنند با ارواح اجداد خود که انسانهای خوبی بودهاند در ارتباط بوده و از این طریق تلاش میکنند مشکلات مردم را رفع کنند. این پزشک جادوگران معمولاً به عنوان واسطه بین انسانها و ارواح در نظر گرفته میشوند و علاوه بر تجویز داروهای گیاهی عهدهدار مشاغلی همچون پیشگویی، روح گیری، رفع چشم زخم، تهیه تعویذ و معرفی افراد جنایتکار و دزد میباشند و از این طریق به مردم شهری و روستایی کمک میکنند. این پزشک جادوگران البته دارای تخصصهایی بوده و هر یک در زمینه خاصی تخصص دارند.افرادی که عهدهدار روح گیری و جن زدگی مردم میباشند با دیگر پزشک جادوگرانی که با استفاده از اشیاء مختلف چشم زخم تهیه کرده و از این طریق ارواح موذی را از زندگی انسانها دور میسازند کاملاً متفاوت میباشند. (Sibthorpe 1970: 87)
3-1-8-3-اعتقاد به ارواح:
قبایل مختلف سیرالئون اعم از مسلمانان، مسیحیان و پیروان آیینهای سنتی اعتقاد عمیقی به ارواح و حضور آنان در زندگی روزمرهشان داشته و معمولاً بخشی از زندگی خود را به ویژه در هنگام بروز مشکلات پیش بینی نشده به تقدیس و بزرگداشت ارواج اجدادِ خود اختصاص میدهند که البته اعتقاد به ارواح در بین پیروان آیینهای سنتی عمیقتر است. آنیمیستهای «تمنی» در این ارتباط با ارج نهادن به اجداد خود آنها را واسطه بین خداوند و مردم در نظر میگیرند و در هنگام سختی معیشت و نامساعد بودن اوضاع به اعماق جنگل و به مکانی موسوم به «بورا ماسار[14]» میروند. در این مکان سنگ‌هایی وجود دارد که هر یک نمایانگر یکی از رؤسای قبیله و قهرمآنان آنهاست. پس از تجمع افراد قبیله تمنی در این مکان فردی نسب شناس سنگها را یکی یکی برداشته و نام تک تک اجداد و قهرمآنان تمنه را برمیشمارد و بدین وسیله از آنها برای رفع مشکل قبیله کمک میخواهد. پس از پایان این مراسم کلیه افراد طعام، حصیر و کولایی را که برای استفاده اجدادشان به همراه آوردهاند در معبد «بورا ماسار» نهاده و به دهکده خود باز میگردند و معتقدند پس از خروج آنها از این معبد ارواح اجداد در مکان مزبور حضور یافته و قبیله را مورد حمایت خود قرار میدهند. (شکیبا، پیشین: 21) مردمان «لیمبا» نیز به ارواح اعتقاد خاصی دارند و معتقدند تپهای به نام «کبولا[15]» در منطقه سکونت آنها وجود دارد که ارواح اجدادشان در این تپه زندگی میکنند و رؤسای قبیله نیز پس از مرگ به آن منطقه میروند. اعتقاد به ارواح در گذشتگان و پیشینیان در بین سایر قبایل سیرالئون نیز از جایگاه والایی برخوردار است و جدای از پیروان آیینهای سنتی، مسلمانان و مسیحیان نیز ارواح اجداد خود را مورد گرامیداشت قرار میدهند. در بین پیروان آیینهای سنتی روحگیری و احضار روح نیز رواج دارد و بومیان از طریق پزشک جادوگران روحگیر با ارواح پیشینیان خود ارتباط برقرار میکنند. (Sibthorpe, 1970: 88)
4-1-8-3- برگزاری گردهمایی‌های سنتی:
یکی از آداب و رسوم اصیل و دیرینه مردمان سیرالئون اعم از اقوام و قبایل مختلف، برگزاری گردهمایی‌های سنتی مختلفی است که در قالب این اجتماعات بخش مهمی از سنتهای قدیمی این کشور به‌صورت نسل به نسل انتقال یافته است. در این گردهماییها بسیاری از قوانین و مقررات عرفی و سنتی سنتی قبایل مختلف به نوجوانان آموزش داده شده و آنان برای ورود به جامعه و برعهده گرفتن نقشی مهم و سازنده در جامعه خود آماده میشوند.البته در اثر ورود امواج تهاجم فرهنگی غرب و جهانی سازی جایگاه این اجتماعات سنتی تا اندازه‌ای کمرنگ شده ولی هنوز اعتبار و نفوذ خود را – بویژه در مناطق روستایی – حفظ کرده است. مهم‌ترین اجتماعات سنتی این کشور عبارتند از گردهمایی سندی و گردهمایی پورو.
5-1-8-3-گردهمایی سندی[16]
یکی از سنتهای جالب بومیان سیرالئون که صرفنظر از تعلق آنان به قبایل و ادیان مختلف، به صورت یکسان انجام میگیرد گردهمایی موسوم به «سندی» است که در تمام قبایل ساکن روستاهای کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. این گردهمایی در بدو بلوغ دختران بین سنین ده تا پانزده سال توسط یکی از زنان سالمند آشنا به فرهنگ و سنتهای قومی قبیلگی و با همکاری چند تن از زنان هر روستا در کلبههایی خارج از روستا برگزار میشود. در اجتماع «سندی» فقط زنان اجازه حضور دارند و زنان کهنسال روستا با گرد هم آوردن دختران تازه بالغ و یا آماده بلوغ مهارتهای مختلفی را به آنان آموزش میدهند که عمدتاً شامل وظایف زناشویی آنها در قبال شوهران آینده خود، نحوه تربیت فرزندان و ارتباط با دیگر اعضا جامعه خویش به عنوان عضوی از جامعه میباشد. در طول این مدت که گاه از یک تا چند هفته به طول میانجامد افراد هر خانواده غذای دختران خود را برای وی ارسال میکنند. در جریان اقامت دختران در این اردوگاهها معمولاً عمل ختنه آنان نیز به صورت دردناک و با ابزاری ابتدایی صورت میگیرد.[17] در پایان اجتماع «سندی» آنها با آداب و رسومی خاص به روستای خود بازگشته و پس از برگزاری جشنهایی رسماً در زمره افراد بزرگسال جامعه خود جای گرفته و با پسران دهکده خود و یا دیگر روستاها ازدواج میکنند. جوامع «سندی» معمولاً به صورت محرمانه برگزار میشود و هر یک از افراد این اردوگاه در حفظ اسرار جامعه خود نهایت خویشتنداری را به کار میبرند. اجتماعات «سندی» تا حدود دو دهه پیش از جایگاه خاصی در قبایل سیرالئون برخوردار بود و معمولاً تشریفات جالب توجهی در شهرها و روستاهای مسلمان نشین و مسیحی نشین برگزار میشد ولی اکنون منحصر به روستاها گشته و سلسله مراتب آن در دهکدهها نیز کمرنگتر از گذشته شده است. (Sibthrope, 1970: 89) در برخی مناطق سیرالئون این اجتماعات خاص را «ووندو[18]» یا «بوندو[19]» مینامند. (شکیبا، 1377: 104)
6-1-8-3-گردهمایی پورو
«پورو» نیز همچون «سندی» نوعی گردهمایی است که پس از ورود پسران نوجوان به سن بلوغ در مکانهایی خاص در حومه روستاها برگزار میشود و کهنسالان هر دهکده آموزشهای ویژهای را به این پسران نوجوان ارائه و آنان را آماده ورود به جامعه و برعهده گرفتن وظایف یک بزرگسال مینمایند. این اردوگاهها معمولاً چند هفته به طول میانجامد و در پایان نوجوانان مزبور که رسماً وارد دوران بلوغ و بزرگسالی شدهاند با ورود به روستای خود مورد استقبال رئیس قبیله، کهنسالان و اعضای خانواده خود قرار میگیرند. اجتماعات پورو صرفنظر از آموزش نوجوانان، نوعی گردهمایی مردان هر دهکده نیز به شمار میرود که در مدت برپایی آن موضوعات مختلف را مورد بررسی قرار میدهند. انتخاب رئیس قبیله، مشخص نمودن زمان کشت و برداشت محصولات کشاورزی یا صید ماهی، آشنایی با خواص گیاهان دارویی محل، بررسی مشکلات روستا، تحلیل مناسبات هر روستا با روستاهای اطراف و... از دیگر وظایف اجتماع پورو در مدت برپایی آن است. در دوره جنگ داخلی بسیاری از مردان روستایی در قالب برگزاری اجتماع پورو موقعیت سیاسی روستای خود را در مواجهه با حملات شورشیان مورد بررسی قرار میدادند و تصمیمات مهمی در خصوص مقابله با شورشیان و یا مصالحه با آنان در بدو حمله به دهکده اتخاذ میشد. اجتماعات پورو تا اوایل دهه 1980 علاوه بر روستاها، در شهرهای مختلف سیرالئون نیز برگزار میشد ولی اکنون منحصر به روستاها شده و جوامع شهری رغبتی به برپایی این گردهماییها نشان نمیدهند. «پورو» در مناطق روستایی همچنان از جایگاه ویژهای برخوردار است و مقامات عالی رتبه دولتی گاه برای جلب نظر روستاهای مناطق مختلف کشور از رؤسای قبایل درخواست میکنند اجتماعات پوروی روستایی خود را تشکیل داده و موضوعات مورد درخواست مقامات را با مردان دهکده مطرح و موافقت آنها را اخذ کنند.
اجتماعات «پورو» معمولاً وضعیتی کاملاً سرّی دارند و اعضای هر پورو در مدت برگزاری این گردهمایی و پس از پایان آن از هر گونه اظهارنظر در مورد اجتماع خود، موضوعات مطروحه و تصمیمات متخذه به شدت خودداری میکنند. (شکیبا 1377: 105)
7-1-8-3-احترام به کهنسالان جامعه:
یکی از مهم‌ترین سنتهای مشترک در بین تمامی قبایل سیرالئون احترام به کهنسالان و سالخوردگان جامعه و حفظ حرمت آنان است. بر این اساس هریک از مردمان این کشور از کودکی با این طرز تفکر که باید به کهنسالان جامعه خود احترام گذاشته و نظریات و عقاید آنان را ارج نهند بزرگ میشوند. در این راستا علاوه بر گرامی داشتن جایگاه پدربزرگ و مادربزرگان خود، دیگر کهنسالان را نیز به عنوان ذخایر ارزشی جامعه خود درنظر میگیرند و در هنگام بروز اختلاف در خانواده و در سطح جامعه نیز نظریات و عقاید مصلحانه آنها را مورد قبول وپذیرش قزار میدهند. این سنت قدیمی که از قدیم الایام و نسل به نسل انتقال یافته و یکی از اصول کهن اخلاقی کلیه اقوام قومی کشور محسوب میشود از چنان ریشههای محکمی برخوردار است که حتی دولتمردان نبز گاه برای تصمیم گیری در مورد مسائل مهم با تشکیل شورایی از سالخوردگان قبایل مختلف با آنها مشورت نموده و در بسیاری از مواقع سعی میکنند بنحوی موجبات رضایت خاطر آنها را در اجرای تصمیمات مهم فراهم آورند. در اسطوره‌ها و افسانه‌های قدیمی این کشور نیز احترام به سالخوردگان و مراعات مقام و جایگاه آنان همواره مورد تاکید قرار گرفته است. (Peeters and Others 2009:24)
8-1-8-3-مهمان نوازی:
یکی از زیباترین سنتهای مردمان سیرالئون مهمان نوازی و احترام گذاشتن به مهمآنان است. در واقع با وجود فقر شدید حاکم بر تقریبا تمامی جوامع شهری و روستایی، حضور مهمان به عنوان نمادی از برکت خداوندی درنظر گرفته میشود و خانواده‌ها با تمامی امکانات خود سعی میکنند از مهمآنان خود به بهترین نحو ممکن پذیرایی مناسبی بعمل آورند. در افسانه‌های قدیمی و فرهنگ شفاهی قبایل سیرالئون نیز مهمآنان به عنوان نمایندگان خدایان که موجبات خیر و برکت را برای میزبانان خود فراهم می‌آورند درنظر گرفته میشوند. استعمارگران اروپایی نیز در بدو ورود به این کشور براساس اصل احترام به مهمآنان با استقبال گرم مردمان این کشور مواجه شدند و از این سنت اصیل در راستای اهداف شوم خود سود جستند. (Falconbridge 2000: 80)
9-1-8-3- ختنه زنان:
یکی از سنتهای بین قبایل کشور سیرالئون -که البته بیشتر منحصر به مردمان ساحل نشین است - ختنه زنان میباشد. بر اساس این سنت دختران جوان پس از پدیدار شدن علائم جسمی ناشی از بلوغ ملزم به انجام ختنه بوده و بخشی از آلت تناسلی آنها توسط قابلههای زن و به شکلی ابتدایی و با ابزارهایی ساده و غیر بهداشتی قطع میگردد. مردمان قبایل سواحل سیرالئون معتقدند دختران بدون انجام ختنه از نظر جسمی ممکن است وارد دوران زنانگی خود شوند ولی از نظر اجتماعی بلوغ فکری و عقلی آنها مستلزم انجام ختنه است. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد هر سال در حدود 28 درصد از دختران و زنان بین سنین 5 تا 15 سالگی در این کشور به صورت کاملاً ابتدایی و بدون رعایت مسائل بهداشتی ختنه شده و جدای از ابتلا به بیماریهای عفونی مختلف تا آخر عمر از لذت زناشویی محروم میگردند. www.united nation.org/sierra leone/2011)) سنت ختنه زنان با وجود اقدامات مؤثر وزارت رفاه اجتماعی و کودکان سیرالئون و برخی سازمانهای غیر دولتی بین‌المللی از ریشههای نیرومندی در بین قبایل مختلف این کشور برخوردار است و بومیان سیرالئون اعم از پیروان ادیان اسلام، مسیحیت و آیینهای سنتی مخالفت با آن را امری ناپسند میدانند. از این روی برخی افراد دست اندرکار در امر اطلاع رسانی پیرامون خطرات و مضرات ختنه زنان، گاه دچار خشم افراطیون سنتی شدهاند. از جمله در سال 2008 گروهی از طرفداران ختنه زنان چهار روزنامه نگار زن را که به مناسبت «روز جهانی مبارزه با ناقص سازی زنان» گزارشاتی در مورد تبعات منفی این سنت ناپسند را از رادیویی محلی در شهر «کنما» پخش کرده بودند مورد ضرب و شتم قرار دادند و این روزنامه نگاران تنها با دخالت پلیس توانستند از شر این افراطیون رهایی یابند. طرفداران ختنه زنان معتقدند دخترانی که ختنه میشوند به عضویت انجمن مخفی «بوندو» نائل میآیند.طی چند سال گذشته سازمان بهداشت جهانی دولت سیرالئون را تحت فشار قرار داده تا این کشور نیز همانند برخی از دیگر کشورهای غرب آفریقا همچون بورکینافاسو و ساحل عاج ختنه زنان را غیرقانونی اعلام نماید با این حال به دلیل ریشه‌دار بودن این سنت ناپسند در بین اقوام مختلف به ویژه طرفداران آیینهای سنتی و خطرات احتمالی ناشی از واکنش این قبایل به غیرقانونی شدن ختنه زنان (که به عنوان مظهر پاکیزگی زنان در نظر گرفته میشود)، دولت تاکنون اقدامی در این خصوص صورت نداده است.
(Lorana, 2011)
10-1-8-3-نام‌گذاری کودکان:
یکی از سنتهای زیبای مشترک در کلیه قبایل سیرالئون مراسم نام‌گذاری کودکان تازه به دنیا آمده است. معمولاً در روز سوم یا چهارم به دنیا آمدن طفل بستگان کودک در منزل پدر کودک گرد هم آمده و کهنسالترین فرد خانواده نامی را برای او تعیین میکند که این اسم میتواند در برگیرنده نام افراد تازه درگذشته از خانواده پدری، نام حوادث طبیعی و اسم منطقهای خاص باشد. البته مسیحیان و مسلمانان معمولاً اسامی مربوط به ادیان خود را برای کودک در نظر میگیرند و اطلاق اسامی خاص بیشتر توسط پیروان آیینهای بومی و سنتی صورت میگیرد با این حال مسلمانان و مسیحیان نیز در برخی مواقع از سنتهای قومی خود تبعیت کرده و علاوه بر اسامی دینی نامهایی را که در برگیرنده معانی ویژه نشأت گرفته از آداب و رسوم قبیله خویش است را بر فرزندانشان اطلاق میکنند.